شیخ محمد نهاوندی

«آیت الله شیخ محمد نهاوندى» (1291-1371 ق) فرزند شیخ عبدالرحیم نهاوندى، فقیه، مفسر و شاعر بزرگوار شیعه و از شاگردان آخوند خراسانى و سید اسماعیل صدر بود. تفسیر «نفحات الرحمان فى تفسیر القرآن» از مشهورترین آثار اوست.

ولادت و خاندان

محمّد نهاوندى، فرزند شیخ عبدالرحیم نهاوندى در پانزدهم رجب سال 1291 ق. در نجف اشرف متولّد شد. کودکى و نوجوانى اش در سایه تربیت پدرى عالم، ادیب و با تقوى گذشت. چهار ساله بود که به همراه پدر به قصد زیارت حضرت رضا (علیه السلام) به مشهد آمد. پدر وى به هنگام بازگشت از مشهد، به تقاضاى روحانیون و علماى تهران در این شهر ساکن شد.

محمّد نهاوندى در سال 1304 ق. در سیزده سالگى، پدرش را از دست داد و سرپرستى او به عهده برادر بزرگوارش، شیخ محمدحسن قرار گرفت.

تحصیل و استادان

شیخ محمّد نهاوندى، فقه و اصول و حکمت را نزد برادرش محمدحسن و علماى تهران به پایان رساند و با اشتیاق تمام به ادامه تحصیل همّت گماشت. وى در سال 1317 ق. به اتّفاق برادرش تهران را به قصد مشهد ترک نمود و در حوزه درس برادرش و دیگر عالمان و بزرگان آن دیار حاضر شد و بهره ها برد و در همان تاریخ، بعضى از مراجع و استادان بزرگوارش، اجتهاد وى را تصدیق نمودند.

شیخ محمّد، در سال 1244 ش. به قصد تکمیل تحصیلات دینى و استفاده از محضر بزرگان، از مشهد آهنگ مهاجرت به کربلا و نجف کرد. وى ابتدا مدتى در کربلا در جوار مرقد مطهّر سیدالشهداء (علیه السلام) اقامت نمود و از درس آیت الله سید اسماعیل صدر اصفهانى استفاده کرد، سپس به نجف اشرف هجرت نمود و از استادان فقه و اصول این حوزه بهره ها برد و توشه ها اندوخت تا آنجا که از شاگردان به نام آخوند خراسانى (1329 ق) - صاحب کفایة الاصول - گردید.

او مدتى نیز در سامرا از درس آیت الله میرزا محمدتقى شیرازى استفاده نمود و پس از طى مراحل عالى و کمالات اجتهادى در علوم عقلى و نقلى، در اواخر سال 1330 ق. به علت کسالت و سکته قلبى برادرش، به مشهد بازگشت و در همان شهر ساکن شد.

برخی دیگر از اساتید نامدار او عبارتند از: آیت الله سید محمدکاظم یزدى (1248-1337 ق)، آیت الله شیخ حسنعلى تهرانی (م، 1325 ق)، شیخ حسین بن خلیل خلیلى (۱۳۲۶-۱۲۳۰ ق) و شیخ عبدالله مازندرانى (۱۳۳۰-۱۲۵۶ ق).

آیت الله نهاوندى ایّامى را نیز به تدریس در مدرسه علمیه میرزا جعفر و تألیف کتاب و پاسخ به مسایل و مشکلات دینى مردم اختصاص داد. یکی از شاگردان برجسته ایشان که مردم ایران سالهای متمادی با سخنرانیهای ایشان انس و ممارست داشتند. دانشمند معروف و واعظ نامی مرحوم شیخ حسینعلی راشد، (متولّد 1284 و م 1359 ه. ش)، بودند.

آیت الله نهاوندى از شاهدان عینى به توپ بستن حرم مطهّر رضوى در سال 1330 ق. بود و در آخرین صفحات کتاب «زبدة المصایب» خود، ضمن مدح امام رضا (علیه السلام) به این رویداد ناگوار اشاره کرده است.

آیت الله نهاوندى با مسایل سیاسى بیگانه نبود؛ وی با آیت الله سید ابوالقاسم کاشانى (1381 ق) روابط نزدیکى داشت و هرگاه به تهران مى رفت، به منزل ایشان وارد مى شد.

آثار و تألیفات

برخی از تألیفات آیت الله نهاوندى عبارت است از:

1. تفسیر «نفحات الرحمان فى تفسیر القرآن».

2. ضیاء الأبصار فى مباحث الخیار.

3. سراج النهج، در مسائل عمره و حج.

4. حاشیه بر کتاب الصلاة آیت الله شیخ عبدالکریم حائرى.

5. خلل الصّلاة.

6. زبدة المصائب، که دیوان شعرى است در مصیبت هایى که بر اهل بیت (علیهم السلام) وارد شده است.

سجایاى اخلاقى

آیت الله نهاوندى، انسانى متواضع، زنده دل و با نشاط بود و زندگى خود را با سادگى سپرى مى کرد و از تبذیر و اسراف پرهیز داشت و هیچ قیدى نسبت به نوع غذا یا چگونگى استراحت خویش نداشت. از ایشان، داستان ها و وقایع به یاد ماندنى بسیارى به یادگار مانده است که به گوشه هایى از آن ها اشاره مى گردد:

الف) توجه به قرآن کریم

یکى از خصوصیات بارز آیت الله نهاوندى توجه و عنایت خاص به کتاب هدایت گر و انسان ساز قرآن بود. او حافظ کل قرآن بود و هنگام استراحت، قرآن را در ذهن خود یاد مى کرد. وى هفت سال از عمر پربرکت خود را صرف نگارش تفسیر قرآن نمود.

ب) ارادت به اهل بیت (علیهم السلام)

تقید شیخ محمّد نهاوندى نسبت به زیارت ائمه اطهار (علیهم السلام) و برگزارى مجالس عزادارى و روضه خوانى و اعیاد مذهبى مثال زدنى بود. ایشان که در تمام عمر شریفش به اهل بیت علیهم السلام محبت مى ورزید، در رثاى ائمه (علیهم السلام) به سرودن مصیبت نامه اى به نام «زبدة المصائب» پرداخت و در لابلاى اشعار وى، عشق و علاقه تابناک او به ساحت مقدّس ائمه هویدا مى باشد. آیت الله نهاوندى در شعر، «تجلّى» تخلص مى نمود و اشعار فارسى و عربى وى، داراى سبکى روان و ساده، همراه با مضامینى پر محتوا و قافیه اى موزون مى باشند. مرثیه اى که معمولا به مناسبت شهادت حضرت فاطمه (علیها السلام) در مجالس سوگوارى خوانده مى شود از این عارف عاشق مى باشد و مطلع آن چنین است: «على چون جسم زهرا را کفن کرد *** شقایق را نهان در یاسمن کرد».

ج) عشق به علم و عالم

شیخ محمّد نهاوندى تا اواخر عمر، به قدرى تشنه علوم و معارف الهى بود که اگر مطالب تازه اى مى شنید، فورى آن را یادداشت کرده استفاده مى نمود. وى در میدان بحث مردى صبور و مبارز و در مصاحبت، فردى بسیار ملایم و آرام بود. در زندگى، عاشق مطالعه و تحقیق بودو اکثر اوقات خود را به مطالعه و تکمیل تألیفات خود مى گذراند. او نسبت به اهل علم، ارادت خاصى داشت و به سادات اهل علم فوق العاده احترام مى گذاشت.

د) روابط اجتماعى و زندگانى داخلى

یکى دیگر از سجایاى اخلاقى وى که از آیت الله حسنعلى مروارید نقل شده، این است که وى فردى بسیار متواضع و از حیث زندگانى داخلى، بى نهایت ساده و بى آلایش بود و با وجود آن که مردم همواره به او مراجعه مى کردند، در تمام عمر خویش، با کمال قناعت زندگى کرد.

ه) مواظبت در تصرف سهم امام

شهید محراب آیت الله سید عبدالحسین دستغیب، از ایشان چنین نقل مى کند: «مرحوم حاج شیخ محمّد نهاوندى، شبى در عالم رؤیا مى بیند در مشهد رضوى (علیه السلام) مى باشد و به زیارت آن حضرت نائل شده، در سمت بالاى سر حضرت، چهره نورانى امام زمان (علیه السلام) را مشاهده کرده و به خاطر خود مى گذراند حال که از آقایان مراجع اجازه تصرف در سهم امام زمان (علیه السلام) را دارد، از خود ایشان نیز اجازه بگیرد. خدمت آن حضرت مشرف شده، پس از بوسیدن دست مبارک، حضرت مبلغى را جهت تصرف به ایشان اجازه مى دهند. پس از گذشت سالیان متمادى، آیت الله نهاوندى به مشهد مشرف شده و در سمت بالا سر، همان جایى که در خواب به حضور حضرت مشرف شدند، آیت الله بروجردى (م، 1380 ق) را مشاهده کرده و به یاد خواب خویش مى افتد و همان پرسش را از ایشان مى نماید و در کمال شگفتى مى بیند، مبلغى که اجازه داده مى شود، همان مبلغى بوده که امام زمان در خواب اجازه داده بودند و بدین گونه خوابش تعبیر مى شود.

و) مقام آیت الله نهاوندى در کلام مقام معظم رهبرى:

حضرت آیت الله خامنه اى رهبر معظم انقلاب اسلامى در بیان سابقه علمى ایشان مى فرمایند: «... ما در مشهد از اوان کودکى با دو چهره ى علمى معروف نهاوندى آشنا شدیم، یکى مرحوم شیخ محمّد نهاوندى بود، پسر شیخ عبدالرحیم نهاوندى، که او هم از ملاّهاى بزرگ تهران بود. مرحوم شیخ محمّد نهاوندى از اعلام و اساتید مشهد بود، که پدر من پیش ایشان درس خوانده بود، صاحب «تفسیر نهاوندى» که چهار جلد است. ایشان شاعر خوبى هم بوده است. بنده ایشان را دیده بودم و با پدرم به منزل ایشان رفته بودیم، بسیار مرد فاضل، عالم، روشنفکر، مجتهد و متفننى بود. دیگرى، مرحوم شیخ على اکبر نهاوندى که در بین عامه مردم مشهد تقریباً شخص اوّل روحانى محسوب مى شد، الان هم شبستان نهاوندى مسجد گوهرشاد به اسم ایشان است...».

وفات

مرحوم حاج شیخ محمد نهاوندى، پس از پنجاه سال تلاش در راه نشر فرهنگ و معارف اسلامى، در سن 79 سالگى در 25 ربیع الثانى سال 1371 هجرى قمرى دیده از جهان فروبست و در دارالضیافه رضوى واقع در حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) مدفون گردید.

منابع

• "شیخ محمد نهاوندی"، پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام، نوشته على مصباح.