بحر‌ المعارف (کتاب)

«بحر‌ المعارف» مهم‌‌ترین کتاب ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق) در عرفان و تصوف به زبان فارسی و عربی است. این کتاب، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است که آن را در اواخر عمر، در کربلا تألیف کرده است. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از قرآن و احادیث آورده است.


نویسنده	ملا عبدالصمد همدانی
موضوع	عرفان و حکمت
زبان	فارسی و عربی
تعداد جلد	۳
تحقیق و تصحیح	حسین استاد ولی
انتشارات	حکمت

مؤلف

ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق)، فقیه، متکلم، عارف و ادیب قرن ۱۳ هجری است. وی با بعضی از مشایخ تصوّف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقین ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب «بحرالمعارف» تأثیرپذیری او از تصوّف کاملا هویداست.

ملا عبدالصمد در علوم ظاهر شاگرد وحید بهبهانی و سید علی طباطبایی صاحب ریاض المسائل بود و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است. او نزدیک سی سال در کربلا بر مسند اجتهاد و فتوا و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. بحرالمعارف، بحر‌ الحقائق، رساله ای در غنا، شرح معارج الاصول، فی العشق الالهی و کتابی در لغت و دیوان شعر، از تألیفات اوست.

ملا عبدالصمد همدانی در حملۀ دوم وهابیان به کربلای معلا در روز غدیر سال ۱۲۱۶ قمری به شهادت نائل آمده است و خود پیش از آن مکرر می‌فرموده: به زودی محاسن سفیدم به خون سرم خضاب خواهد شد.

محتوای کتاب

کتاب «بحرالمعارف» طبق تصریح نویسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عملیه» یعنی: ۱. تهذیب اخلاق ظاهر ۲. پیرایش نفس از رذائل ۳. آرایش درون به فضائل ۴. و نتیجه‌ای که از اینها بهرۀ نفس می‌گردد.

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوین فصل‌ها را مصحح محترم (حسین استاد ولی) افزوده‌اند. با نگاهی گذرا به عناوین فصول به دست می‌آید که نیمی از کتاب به مباحث کلامی و به‌ویژه بحث امامت پرداخته و نیمی دیگر در عرفان و تصوّف است.

عبد‌الصمد همدانی در تألیف کتاب «بحرالمعارف» علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، در اثبات تصوف و تعالیم آن، مطالب خود را به آیات و احادیث نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.

بحرالمعارف، در جمع تصوف و تشیع، در همان مسیر «جامع الاسرار» سید حیدر آملی است و یکی از منابع بحر المعارف نیز بوده است. بخشهایی از جلد اول و به‌خصوص جلد دوم کتاب بحر المعارف در موضوع ولایت و شئون آن، بنا بر سیاق عارفان است. وی در این اثر خواسته است از منظر ولایت، تصوف را اثبات و تعالیم آن را تفسیر کند.

بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات شیعه است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب حضرت علی علیه‌السلام و اثبات امامت آن حضرت سخن گفته‌است.

مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد.

ویژگی‌های کتاب

نقاط قوت کتاب:

برترین نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراوانی است که نویسنده در مباحث گوناگون عرفانی به متونِ اصلی دین یعنی کتاب و سنّت دارد. فهرست آیات و روایات پایانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسیع مؤلف به قرآن و روایات و تلاش پی‌گیر او در زمینۀ مستندسازی مطالب عرفانی است.
کتاب به دست عالمی شیعی که میان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع کرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شیعی در آن موج می‌زند.
توجه کتاب به امّهات مباحث عرفانی برگ زرین دیگری است.
دقائق و ظرائف عرفانی کتاب را منبعی برای محققان ساخته که ما نیز در این نوشتار از آنها سود برده‌ایم.

نقاط ضعف کتاب:

پاره‌ای مطالب موهون و سست، که در مقدمۀ مصحح محترم هم به آن اشاره شده است.
تأثیر پذیری کتاب از پاره‌ای آموزه‌های تصوف که قابل تأیید نیست.
ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌ای که خواننده چنین گمان می‌کند که نویسنده پذیرای مطلب است و نقدی بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌ای موارد این منقولات را نقد کرده است.
عاری بودن کتاب از نظم منطقی در چینش مطالب.
این کتاب در حقیقت دو کتاب در یک کتاب است. کتابی در عرفان و کتابی در مبحث امامت از علم کلام؛ و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسی قرار نگرفته است.