صفوان بن مهران

«صفوان بن مهران» معروف به «صفوان جمّال»، از راویان موثق شیعه و از اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیهماالسلام) بود.

ولادت و خاندان

صفوان بن مهران، در آغاز نیمه اول سده دوم هجری در شهر کوفه دیده به جهان گشود. کنیه اش «ابومحمد» بود و چون بعدها در کار و کسب درآمد، شترداری پیشه کرد و شتران خود را کرایه می داد، ملقّب به «جمّال» شد.

افزون بر خود صفوان، خاندانش نیز بسان او، در تاریخ، فقه، حدیث و کلام شیعه مشهور بوده و نقش برجسته ای در حوزه نشر و ترویج و بالندگی آموزه های اسلام ناب داشتند.

صفوان سه برادر به نام «حسّان»، «حسین» و «مسکین» داشت که هر سه جزو راویان شیعی و از اصحاب امام صادق (علیه السلام) و برخی نیز از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) بودند.

صفوان جمّال جد فقیه جلیل طایفه امامیه، ابوعبدالله صفوانى است که در محضر سیف الدوله حمدانى با قاضى موصل در امامت «مباهله» کرد. چون قاضى از مجلس برخاست، تب کرد و دستش که در مباهله کشیده بود سیاه گشت و ورم کرد و روز دیگر هلاک شد.

ارتباط با ائمه علیهم‌السلام

صفوان بن مهران در پوشش شغل و کار اقتصادی خود، روانه مدینه، جایی که امام صادق (علیه السلام) در آن جا زندگی می کرد شد و به سان سایر دانش طلبان، خویش را به این دریای علم رساند و به برکت این مصاحبت و استمرار آن و اعتقاد پاک و خالص او، در جرگۀ اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) قرار گرفت.

صفوان بن مهران مکرر امام صادق علیه السلام را از مدینه به کوفه آورده و با آن جناب به زیارت تربت حضرت امیرالمومنین علیه السلام در نجف نائل گشته و بر قبر آن جناب خوب مطلع بوده است. و از کامل الزیارات مروى است که مدت بیست سال به زیارت آن تربت مطهره مى‌رفت و نماز خود را در نزد آن حضرت به جاى مى‌آورد. از افتخاراتی که شامل حال صفوان شد، این بود که به عنوان اولین شخص، بنا بر دستور حضرت صادق (علیه السلام) قبر شریف امیرالمؤمنین را مرمت و بازسازی کرد و این بازسازی مختصر، سرآغاز پایه گذاری آستان قدس علوی بود که به مرور زمان، نجف اشرف رونق گرفت. این مرد بزرگ، خود نقل می کند در یکی از سفرها که در خدمت امام صادق (علیه السلام) بودم و حضرت، جدّشان را زیارت می کرد، به من چند درهم داد و من قبر مطهر را اصلاح و سر و سامان دادم.

بعد از شهادت ششمین امام معصوم در سال ١۴٨ هجری، صفوان بن مهران هرگز دست از ولایت اهل بیت (علیهم السلام) برنداشت و به محضر امام کاظم (علیه السلام) شتافت و در شمار اصحاب آن بزرگوار نیز قرار گرفت.

روزی صفوان جمّال شتران خود را به جهت سفر حج به هارون رشید کرایه داد؛ چون خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام رسید آن جناب فرمود: اى صفوان! هر چیز از تو نیکو و جمیل است مگر یک چیز از تو و آن کرایه دادن شتر است به این مرد یعنى هارون. عرض کرد که من به جهت سفر معصیت و لهو و لعب کرایه ندادم، ولکن کرایه دادم براى طریق مکه و خودم هم در کار نیستم بلکه امر دست غلامان من است. امام فرمود: آیا کرایه از ایشان طلب ندارى؟ گوید: چرا؟ فرمود: آیا دوست ندارى بقاى ایشان را تا کرایه تو به تو برسد؟ گوید: بلى، فرمود: کسى که دوست داشته باشد بقاء ایشان را، پس او از ایشان است و کسى که از ایشان باشد با ایشان وارد آتش شود. صفوان رفت و همه شتران خود را فروخت، هارون چون مطلب را فهمید به وى گفت: به خدا قسم! اگر نبود حسن مصاحبت تو، هر آینه تو را مى‌کشتم.

فعالیت‌های علمی

صفوان جمّال، از راویان و اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیهماالسلام) بود. وی ده ها روایت از آن دو امام همام شنیده و آنها را ثبت و ضبط کرد و بر خود لازم می دانست که این حقایق و معارف بلند را به گوش جان انسان های مستعد برساند. او به خوبی این رسالت خطیر را انجام داد و شروع به پیام رسانی کرد و ده ها محدّث شیعی از محضرش بهره مند شدند که در اینجا به نام گروهی از شاگردان و راویان او اشاره می شود:

سندی بن محمد؛ عبدالله بن قُضاعه؛ عبدالله بن محمد الحجال؛ حسن بن محبوب؛ معدان بن مسلم؛ عبدالرحمن بن حجّاج؛ احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی؛ اسماعیل بن مهران؛ ابن ابی عمیر؛ علی بن حَکم؛ حسن بن علی بن فضّال؛ صفوان بن یحیی؛ سلیمان بن مهران اعمش؛ هشام بن سالم.

صفوان دارای کتابی حدیثی بوده است که سندی بن محمد آن‌را گزارش کرده است، که رجال موثق و حتی اصحاب اجماع از آن کتاب روایت نموده‌اند. کتابش مشتمل بر روایاتی از ائمه اهل‌بیت در احکام و تاریخ و جنگ‌ها و غزوات و... بوده است. شیخ نجاشی با سه واسطه، کتاب او را روایت کرده‌ است.

از بررسی و پژوهش در روایاتی که از این بزرگوار به یادگار مانده نیز می توان گرایش حدیثی او را به دست آورد که بیشتر رنگ اخلاقی و مضامین اجتماعی و فقهی دارد. نام صفوان در اسناد ۷۱ روایت ذکر شده است.

صفوان جمّال «زیارت اربعین» امام حسین علیه السلام، را از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده، و زیارت وارث و دعاى معروف به «علقمه» را که بعد از زیارت عاشورا خوانده مى‌شود نیز از آن حضرت نقل کرده است. از جمله روایات معروف صفوان، روایت تصریح امام صادق (علیه‌السلام) بر امامت امام کاظم (علیه‌السلام) است که صفوان بن مهران آن‌را نقل کرده و از راویان این حدیث به شمار می‌رود.

در نظر عالمان

این محدث بزرگوار در میان سلسله راویان شیعی، در موقعیت و منزلت والایی قرار دارد؛ به گونه ای که همۀ دانشوران رجالی، او را ستایش کرده اند و به دین باوری، ولایت مداری و پیوند ژرف او با امامان معصوم (علیهم السلام) به ویژه امام صادق (علیه السلام)، اشاره کرده اند که در این جا به نقل سخنان چند تن از این بزرگان بسنده می شود:

نجاشی در معرفی سیمای صفوان می گوید: بی تردید او از محدثانی موجه و مورد اعتماد و عادل است. اعتقاد او نیکو بود و شغل او کرایه دادن شتران بود.

شیخ مفید در توصیف جلوه های معنوی صفوان می گوید: صفوان یکی از یاران دائمی حضرت صادق (علیه السلام) و از خواص و محرم راز ایشان، و فقیهی صالح و شایسته و یکی از چهره های درخشان است.

از میان محدث شناسان معاصر، شیخ عباس قمی در معرفی او می نویسد: صفوان بن مهران محدثی است بسیار بسیار بزرگوار و موجه و موثق که ذوب در ولایت ائمه اهل بیت علیهم السلام بود. صفوان از حضرت امام صادق علیه السلام روایت کرده، و عرضه کرده ایمان و اعتقاد خود را درباره ائمه اطهار علیهم‌السلام به آن حضرت، و حضرت به او فرموده: «رَحِمَک اللّه».

منابع

• شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، قسمت دوم، باب نهم: در تاریخ حضرت صادق (علیه السلام).
• مجله فرهنگ زیارت، 1389 شماره 5، "صفوان بن مهران جمّال اولین تولیت حرم امام علی (علیه السلام)".
• دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۴۰۶، برگرفته از مقاله "صفوان بن مهران جمال".