شیخ محمدتقی اصفهانی

عالم و فقیه متنفذ بزرگ ایران در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری که از مراجع تقلید بودند.

شيخ محمدتقى از رؤساى علما و مجتهدين و بزرگان فقها و مدرسين و زاهدين زمان خود بود كه در فقه و اصول صاحب آرا و افكار مشهورى است. فقيهان و اصولى‌هاى بعد از او پيوسته پيرامون افكار و اقوال او به بحث و تحقيق پرداخته‌اند و از آنها متأثر گرديده‌اند.

شیخ محمدتقی داماد شیخ جعفر کبیر؛ صاحب «کشف الغطاء» است.

ولادت و خاندان

شيخ محمدتقى بن عبدالرحيم (محمدرحيم) تهرانى حائرى اصفهانى، در حدود سال 1185 هجرى قمرى در روستای «ایوان کیف» گرمسار در خانواده‌ای مذهبی به دنيا آمد. پدرش اهل ايوان كى يا ايوان كيف تهران و از بزرگان ايل استاجلو بوده و سپس در اصفهان ساكن شده است. محمدرحیم بیک از طرف حکومت وقت در «ایوان کیف» در رأس امور دیوانی بود؛ اما در اواخر عمر از همه ریاست‌ها اعتراض کرده و در جوار عتبات عالیات در عراق ساکن گردیده و به عبادت قیام نموده است. او در سال 1217 هـ.ق در نجف وفات یافته و در همان سرزمین در جوار امیرالمومنین علیه السلام مدفون گردید.

مادر محمدتقی، دختر الله‌وردی بيك بيگدلى از خوانين محترم كرمانشاه و خواهرزن آقا محمدعلى كرمانشاهى، ارشد پسران آقا محمدباقر وحيد بهبهانى (متوفای 1205 هـ.ق) است.

تحصیلات و استادان

شيخ محمدتقى اصفهانى در جوانى پس از تكميل مبادى و مقدمات علوم، همراه پدرش به عتبات عاليات مى‌رود. در كاظمين از سيد محسن اعرجى، معروف به محقق كاظمى، صاحب الوافى (متوفى 1227 قمرى) و در كربلا از محضر پربركت درس استاد وحيد بهبهانى (متوفى 1205 قمرى) و سيد على، صاحب كتاب ریاض المسائل (متوفى 1231 قمرى) استفاده نمود. آنگاه به نجف اشرف مشرف گرديده و از درس علامه بحرالعلوم و سيد محمدمهدى صاحب المصابيح (متوفى 1212 قمرى) بهره برد.

ايشان سپس، به حلقه درس شيخ جعفر كاشف الغطاء (متوفى 1228 قمرى) پيوسته و از خواص او گشت و سرانجام دختر شيخ جعفر را كه زن عالمه و فاضله‌اى بود به همسرى گرفت.

هجرت به ایران:

شیخ محمدتقی پس از تکمیل تحصیل و رسیدن به مقام اجتهاد و کسب اجازات از استادان خود، پس از سال (1216 هـ.ق) و واقعه حمله وهابی‌ها به شهر مقدس کربلا و احتمال حمله به شهر نجف اشرف، به ایران مهاجرت نمود. شیخ در ابتدای ورود خود به ایران، جهت زیارت به مشهد مقدس روانه می‌‌شود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الکرام البرره» در این باره می‌‌نویسد: «وقتی که مرحوم شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب حاشیه به مشهد الرضا علیه السلام مشرف گردید به منزل حاج میرزا داود خراسانی فرزند میرزا مهدی اصفهانی (1190ـ1240 هـ.ق) وارد گردیده و آن مرحوم در بزرگداشت و اکرام میهمان عزیز خود نهایت کوشش را نموده و بدهی‌های آن عالم بزرگوار را که بالغ بر یک هزار تومان بوده است از مال خود پرداخت نموده و مدت چهارده ماه ایشان را نزد خود نگهداشته و در این مدت، فقه و اصول را خدمت آن مرحوم تلمذ نموده است». او سپس به يزد رفته و مدتى نيز در آنجا ماند، اما سرانجام در اصفهان رحل اقامت افکند.

تدریس و شاگردان

یکی از چهره‌های درخشان علم و دانش و بزرگان از مجتهدان که به اصفهان مهاجرت نموده و این شهر را وطن خود قرار داده و به تأسسیس حوزه علمیه پرداخته است، مرحوم شیخ محمدتقی رازی نجفی اصفهانی است. وی در ابتداى ورود به اصفهان، در محله احمدآباد رحل اقامت افكنده در مسجد ايلچى نماز جماعت مى‌خواند. پس از چندى به محله واقع در جنوب غربى مسجد شاه نقل مكان كرده و تا آخر عمر در اين مسجد به اقامه جماعت و تدريس پرداخت و تاكنون نيز خاندان ايشان در آنجا ساكن بوده و به آقايان مسجد شاهى شهرت دارند.

با شروع تدريس او به تدريج قدرت علمى و دقت نظرش در همه جا زبانزد شد و طلاب اصفهان چون احاطه کامل و تحقیقات شیخ را در مباحث علمی ‌‌خصوصا علم اصول شنیدند از گوشه و کنار به گرد او جمع شده و حوزه درس و بحث او یکی از حوزه‌های معتبر گردید؛ به طورى كه در مجلس درسش حدود سيصد نفر طلبه حاضر مى‌شدند. مرحوم حاج شیخ عباس قمی‌‌ در مورد درس شیخ می‌‌نویسد: ...در اصفهان سکنی نمود، فضلا در درس او اجتماع کردند، مجلس درسش مجمع فضلا گردید.

از آن جا که مدت تدریس شیخ در اصفهان بیش از بیست سال طول کشید، تعداد زیادی از دانشوران و بزرگان از حوزه درس شیخ بهره برده‌اند که ثبت و ضبط اسامی ‌‌همه آن‌ها کاری بس دشوار است؛ لکن به برخی از شاگردان بزرگ ایشان ذیلاً اشاره می‌‌شود:

• ميرزاى شيرازى
• شيخ محمدحسين اصفهانی، صاحب كتاب الفصول الغروية (برادر صاحب ترجمه)
• سيد حسن مدرس
• میرزا محمدباقر موسوی خوانساری
• مولی زین العابدین گلپایگانی
• حاج ملاهادی سبزواری
• شیخ مهدی کجوری شیرازی

آثار و تألیفات

در تراجم و فهرست کتاب‌ها و کتابخانه‌ها، از کتاب‌ها و دست نوشته‌های شیخ محمدتقی رازی نجفی اصفهانی نام برده شده که در این جا به مناسبت ذکر می‌‌شود:

1. هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین
2. مسائل
3. احکام نماز
4. تقریرات بحث فقه
5. تبصره الفقهاء
6. مسأله الظنون
7. رساله‌ای در مفطرنبودن توتون
8. رساله عملیه به فارسی
9. رساله‌ای در فساد شرط ضمن عقد
10. کتاب شرح اسماء حسنی
11. کتابی در طهارت
12. رساله‌ای در بحث دوران امر بین اقل و اکثر در علم اصول؛

تخصص و تبحر

آنچه می‌‌توان به قطع و یقین گفت این است که: علامه محقق و فقیه و اصولی مدقق شیخ محمدتقی رازی نجفی اصفهانی از عالمان محقق فرقه امامیه است و در فقه و اصول صاحب آرا و افکار مشهوری است که اصولی‌ها و فقیهان بعد از او پیوسته پیرامون افکار و اقوال او به بحث و تحقیق پرداخته و از آن‌ها متأثر گردیده‌اند.

صاحب «روضات الجنات» که از شاگردان مبرز شیخ است درباره او می‌‌نویسد: شیخ از برترین علمای عصر خویش در فقه و اصول بود؛ بلکه نسبت به سایرین از دید و نظر بالاتری در علوم معقول و منقول برخوردار بود.

شاهد بر این مدعا آثار بسیار ارزشمندی است که از مرحوم شیخ باقی مانده است که در این میان می‌‌توان به کتاب «هدایه المسترشدین» اشاره کرد. این کتاب در اصول فقه نگارش یافته و از مهمترین کتاب‌های اصول بین متأخرین است و همواره مورد نظر و عنایت دانشمندان بوده است و احاطه و تحقیقات عمیق و افکار بلند شیخ در این کتاب به خوبی پیداست.

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌‌نویسد: ...این کتاب (هدایه المسترشدین) بر احاطه شیخ و تبحر و تحقیق ایشان در علم اصول حکایت می‌‌کند و همیشه آرا و نظریات شیخ مورد بحث و گفتگوی افاضل از حوزویان بوده است.

اخلاق و صفات شیخ

او را به عنوان «جامع علوم معقول و منقول» شناخته و به قوت حافظه، حضور ذهن، نکته گویی، سخاوت و شجاعت ستوده اند.طی دوران مرجعیت و حکومت شرعی و عرفی خود در اصفهان در کمک به مردم، رفع ستم از ایشان و تأمین وسایل آسایش آنان کوشا بود، حدود شرعی را اجرا می کرد و نسبت به دستگاه حکومت بی اعتنا بود و با ظل السلطان فرزند شاه که حاکم اصفهان بود و بسیار بر مردم ستم می کرد، همواره درگیری داشت، اما در واقع قدرت او از قدرت حاکم اصفهان افزون تر بود.

وفات

علامه شیخ محمدتقی در روز جمعه نیمه شوال سال (1248 هـ.ق) در سن حدود شصت سالگی در شهر اصفهان دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت.

محدث قمی ‌‌می‌‌نویسد: مرحوم حاجی محمدابراهیم کلباسی (1261ـ1180 هـ.ق) بر او نماز گذارد. وی در تخت فولاد در بقعه وسط تکیه مادر شاهزاده نزدیک قبر محقق خوانساری و قبر مرحوم آیت الله حاج سید زین العابدین موسوی خوانساری پدر بزرگوار ایشان به خاک سپرده شد.

صاحب «روضات الجنات» در رثای او سروده مفصلی دارد که در کتاب روضات آمده است. در مطلع آن سروده چنین آمده است:

یا للذی اضحی تقیاً نهتدی بهداه کالبدر المنیرا لاوقدی

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد 5، زندگی نامه "شيخ محمد تقی اصفهانی" از علي محمد نيكان.
• آقا نجفی اصفهانی، شیخ محمدتقی،دانشنامه جهان اسلام، ۶۴۶:۶، ۶۵۹؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی،۱ :۴۸۱-۴۸۲ش،در دسترس دردانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران،بازیابی: 20 فروردین 1393.