دعای ۲۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
پناه بردن به خدا هنگام یاد خطاها؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام إِذَا حَزَنَهُ أَمْرٌ وَ أَهَمَّتْهُ الْخَطَایا:
اللَّهُمَّ یا کافِی الْفَرْدِ الضَّعِیفِ، وَ وَاقِی الْأَمْرِ الْمَخُوفِ، أَفْرَدَتْنِی الْخَطَایا فَلَا صَاحِبَ مَعِی، وَ ضَعُفْتُ عَنْ غَضَبِک فَلَا مُؤَیدَ لِی، وَ أَشْرَفْتُ عَلَی خَوْفِ لِقَائِک فَلَا مُسَکنَ لِرَوْعَتِی؛
وَ مَنْ یؤْمِنُنِی مِنْک وَ أَنْتَ أَخَفْتَنِی، وَ مَنْ یسَاعِدُنِی وَ أَنْتَ أَفْرَدْتَنِی، وَ مَنْ یقَوِّینِی وَ أَنْتَ أَضْعَفْتَنِی؟
لَا یجِیرُ، یا إِلَهِی، إِلَّا رَبٌّ عَلَی مَرْبُوبٍ، وَ لَا یؤْمِنُ إِلَّا غَالِبٌ عَلَی مَغْلُوبٍ، وَ لَا یعِینُ إِلَّا طَالِبٌ عَلَی مَطْلُوبٍ.
وَ بِیدِک، یا إِلَهِی، جَمِیعُ ذَلِک السَّبَبِ، وَ إِلَیک الْمَفَرُّ وَ الْمَهْرَبُ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَجِرْ هَرَبِی، وَ أَنْجِحْ مَطْلَبِی.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
چون برنامه‌ای او را اندوهگین می‌ساخت:
الهی ای کفایت‌کننده تنهای ناتوان، و ای نگهبان از حادثه ترسناک، خطاها مرا به تنهایی کشانده و یار و یاوری با من نیست، و از تحمل خشمت ناتوان شده‌ام و پشتیبانی ندارم، و در معرض ترس لقای توام و برای ترسم آرام‌بخشی نیست.
اگر بیمم دهی چه کسی مرا ایمنی دهد؟ و اگر تنهایم گذاری کیست که مرا یاری دهد؟ و اگر ناتوانم سازی چه کسی توانم دهد؟
الهی پرورده را جز پروردگار پناه ندهد، و مغلوب را جز غالب امان نبخشد، و مطلوب را جز طالب یاری نکند،
و ای خدای من همه این وسائل به دست توست، و گریز و پناه هم به سوی توست، پس بر محمد و آلش درود فرست، و گریزم را به پناه خود بر، و حاجتم را برآور.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است هنگامی که چیزی غمگینش می ساخت یا گناهان سبب اندوهش می شد:
اى خداوندى که تنها تو بسنده اى بنده ى تنها و ناتوان را، و اى خداوندى که تنها تو نگهدارنده اى از هر چه سهمناک و وحشت خیز است. خطاهاى من سبب تنهایى من شده و یاور و همراهى براى من نمانده است. از خشم تو ناتوان گشته ام و کس مرا مددکار نیست. وحشت از دیدار تو بر من چیره شده و وحشتم را تسکین دهنده اى نیست.
اى خداوند، چه کسى مرا ایمنى بخشد، اگر تو مرا به وحشت افکنده باشى؟ چه کسى مرا یارى دهد، اگر تو بى کس و تنهایم ساخته باشى؟ چه کسى مرا توانایى بخشد اگر تو ناتوانم خواسته باشى؟
اى خداوند من، تنها پرورنده است که پرورده ى خود پناه تواند داد و غالب است که مغلوب خود را ایمنى تواند بخشید و جوینده است که گریخته را یارى تواند داد.
اى خداوند من، همه اینها به دست توست و گریزگاهى جز به آستان تو نیست. پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و اکنون که به سوى تو گریخته ام پناهم ده و اکنون که حاجت به تو آورده ام حاجت من برآور.
ترجمه ارفع
در هنگام نگرانى:
بار الها ای بى نیازکننده آنکه تنها و ناتوان است و ای حفظ کننده از مسائل ترسناک. خدایا گناهان سبب تنهایى من شده و یار و یاورى ندارم و از غضب تو ناتوان گشته ام و مویدى برایم نیست. در حال ترس به ملاقاتت نزدیک شده ام و تسکین دهنده ای براى ترسم نمى باشد
و چه کسى به من ایمنى مى دهد در هنگامى که تو مرا نگران کرده ای و چه کسى با من مساعدت مى کند در حالى که تو مرا تنها گذارده ای و چه کسى مرا تقویت مى کند هنگامى که تو مرا تضعیف نموده اى؟
اى خداى من کسى پناه نمى دهد جز پروردگار دست پرورده خودش را و ایمن نمى سازد مگر غالب مغلوب شده اش را و یارى نمى دهد مگر طلب کننده آنکه را در اختیارش هست
اى خداى من تمام این وسایل در دست قدرت توست و فرار و گریز از گرفتاریها به سوى توست پس بر محمد و آل او درود فرست من گریخته را پناه ده و خواسته ام را برآورده ساز.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هنگامى که چیزى او را اندوهگین مى کرد و خطاها نگرانش مى نمود:
خدایا، اى کفایت کننده هر تنهاى ناتوان، و نگاهدارنده از هر چیز ترسناک، گناهان مرا بى کس و تنها کرده اند و هیچ همراهى ندارم، و در برابر خشمت ناتوانم و یاورى ندارم، و به ترس دیدار تو نزدیک شده ام و تسکین دهنده اى براى ترس خود ندارم.
و چه کس از تو امانم بخشد در حالى که تو مرا ترسانده باشى؟ و چه کس یاریم دهد در حالى که تو تنهایم نهاده باشى؟ و چه کس نیرویم دهد در حالى که تو ناتوانم ساخته باشى؟!
اى خداى من، دست پرورده را جز پروردگار پناه ندهد، و شکست خورده را جز پیروز امان نبخشد، و مطلوب را جز طالب یارى نرساند.
و همه آ ن سبب ها- اى خداى من- به دست توست، و مفر و گریزگاه فقط به سوى توست، پس بر محمد و آل او درود فرست، و فرارم را پناه ده، و خواسته ام را روا دار.
ترجمه الهی قمشه‌ای
هنگامى که امرى از امور عالم سبب حزن و اندوه خاطر مبارکش مى گشت و از خطاها (ى امت یا خودش به اعتبار حسنات الابرار سیئات المقربین) غمگین مى شد به این دعا با خداى متعال راز و نیاز مى کرد:
اى خدا اى کفایت کننده ى امور فرد ضعیف خلق و حافظ و نگهبان بندگان از امر مخوف و خطرناک (اى خدا) خطاهاى من (و هواهاى نفسانى خیانتکار من) مرا تنها یافته (یعنى مرا از الطاف و عنایتهاى تو دور یافته) و به قصد هلاک من شتافته و من از تحمل قهر و غضب تو ضعیف و ناتوانم و (جز لطف تو) کسى که مرا یارى کند نیست و اکنون (از کثرت اعمال زشت) مشرف بر خوف و خطر روز لقاى توام (و سخت از ملاقاتت به واسطه ى زشتى عملم مى ترسم در صورتى که لقاى تو باید لذیذترین و خوش ترین روز من باشد) پس حالى کسى نیست که ترس و هراس مرا (از غضب تو) برطرف کند
و کیست که مرا از (قهر و خشم) تو ایمنى بخشد در صورتى که تو مرا ترسان (و هراسان) ساخته اى و کیست که مرا مساعدت و یارى کند در صورتى که تو مرا تنها و بى یار و یاور گردانیده اى و کیست که در مقابل تو مرا نیرو و توانائى بخشد در حالى که تو مرا ضعیف و ناتوان کرده اى
البته اى خداى من جز آفریننده مخلوق براى خلق پناه بخشى نیست و جز خداى غالب توانا بندگان مغلوب عاجز را که ایمنى تواند داد؟ و جز خداى غالب مسلط بر خلق کیست که بندگان مسئول و مطلوب را یاورى تواند کرد؟ (و از مسئولیت حق آزاد خواهد نمود)
در صورتى که اى خداى من جمیع علل و اسباب امنیت و قوت و نصرت همه بدست قدرت ازلى تست و مفر و ملجاء و پناه همه بندگان درگاه کرم تست پس درود فرست بر محمد و آل پاکش و من گریخته را به درگاه لطف پناه ده و حاجت و مطلبم را برآورده ساز.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود هنگامى که چیزى او را اندوهگین مى نمود و گناهان او را پریشان مى کرد:
خداوندا اى کفایت کننده (شخص) تنهاى ناتوان. و نگهدارنده از هر چیز ترسناک. خطاها مرا تنها گردانده و همراهى ندارم. و در برابر خشم تو ناتوان شده ام و یارى دهنده اى ندارم. و به ترس دیدارت نزدیک گشته ام و آرامش دهنده اى براى ترسم ندارم.
و چه کسى مرا از تو امان بخشد، در حالى که تو مرا ترسانده اى؟ و چه کسى مرا یارى دهد، در حالى که تو مرا تنها گذاشته اى؟ و چه کسى مرا نیرومند سازد، در حالى که تو ناتوانم نموده اى؟
اى خداى من، پرورده را جز پروردگار، پناه نمى دهد. و شکست خورده را جز پیروز، امان نمى بخشد. و طلب شده را جز طلب کننده، یارى نمى رساند.
و اى خداى من، همه این سبب ها به دست توست و مفر و گریز به سوى توست. پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و گریزم را پناه ده و مطلبم را برآور.
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است چون پیشامدى او را محزون مى ساخت و یاد گناهان او را اندوهگین مى کرد:
اى خداوند! اى کارساز مردم بى کس و ناتوان! اى سنگر حوادث سهمناک! به سبب گناهان تنها مانده ام و کسى یاور من نیست طاقت خشم تو ندارم. کسى یارى من نکند. هول دیدار تو نزدیک است و دل من میطپد.. کسى نیست طپش دل مرا آرام سازد
چون تو مرا بیم دهى کیست که مرا پناه دهد؟ و چون تو مرا تنها گذارى که تواند مرا یارى کند؟ و چون تو مرا ناتوان خواهى کیست که مرا نیرومند گرداند؟
پرورده نعمت را پرورنده او باید در کنف حمایت خود گیرد، و مغلوب زیردست را باید خداوند او ایمنى دهد، بدهکار را طالب او باید دستگیرد
اى خداى من رشته همه ى اینها در دست تست و گریزگاه سوى تو. پس درود بر محمد و خاندان او فرست و مرا در پناه خود گیر که سوى تو گریخته ام و حاجت من برآور که از تو خواسته ام.
ترجمه فولادوند
دعاى غم زدا و رافع گناه:
بار خدایا! اى آنکه بنده ى یکه و تنها و ناتوان را بسنده اى و اى نگاهدارنده از پیشامد سهمناک، خطاهاى من، مرا منزوى کرده و مرا مونسى نمانده است و از تحمل خشم تو فرو مانده ام و مرا دستیارى نیست و چیزى نمانده که تو را بیمناک ملاقات کنم و مرا آرام دهنده اى در دهشتم نمانده
و کیست آن کس که چون تو مرا بترسانى آرامش بخشد؟ و چه کسى است که چون تو مرا فرو گذارى به یاریم برخیزد؟ و کیست که آنگاه که تو مرا ناتوان گردانیده باشى نیرویم بخشد؟
بار الها! به غیر از پروردگار چه کس مى تواند دست پرورده را زنهار بخشد؟ و جز آن کس که چیره است، چه کسى مى تواند مغلوب را امان دهد؟ و خواهنده است که تنها مى تواند مطلوب را یارى دهد،
و بار الها! همه اینها به دست توست و تنها گریزگاه در توست، پس، درود بر محمد و خاندان وى، اکنون که روى در گریز دارم، پناهم ده و مردم را برآر.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است هنگامى که چیزى او را اندوهگین و گناهان نگرانش مى نمود:
بار خدایا اى بى نیازکننده ى آنکه تنها و ناتوان است، و اى نگهدارنده ى (بندگان خود) از چیز ترسناک، گناهان مرا تنها نموده (به سبب آن از رحمتت دور گشته و بیکس مانده ام) و یار و همراهى با من نیست، و از خشم تو (دورى رحمتت) ناتوان شده ام، و نیرودهنده اى ندارم، و بر ترس دیدار تو (فرمان تو هنگام مرگ و برانگیخته شدن روز قیامت براى بازپرسى) نزدیک گشته ام و تسکین دهنده اى براى ترسم نمى باشد
و کیست مرا ایمن نماید در هنگامى که تو مرا ترسانده اى، و کیست مرا یارى کند در حالیکه تو مرا تنها گذارده اى، و کیست مرا توانائى دهد در جائیکه تو مرا ناتوان ساخته اى؟
پناه نمى دهد (کسى دیگرى را) اى خداى من، جز پروردگار پرورده شده اى را، و ایمن نمیساز مگر غلبه کننده، شکست خورده اى را، و یارى نمى کند مگر جوینده یافته اى را (که از پیش او به در نمى تواند رفت)؟
و همه ى آنها (پناه دادن، آسوده ساختن و یارى نمودن) اى خداى من، به دست (قدرت و توانائى) تو است، و فرار و گریز (از سختیها) به سوى تو است، پس بر محمد و آل او درود فرست، و گریختنم را پناه ده، و خواسته ام را روا ساز.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
به هنگام هجوم اندوه و نگرانى از گناه:
«اَللَّهُمَّ یا کافِی الْفَرْدِ الضَّعِیفِ وَ وَاقِی الْأَمْرِ الْمَخُوفِ أَفْرَدَتْنِی الْخَطَایا فَلاَ صَاحِبَ مَعِی وَ ضَعُفْتُ عَنْ غَضَبِک فَلاَ مُؤَیدَ لِی وَ أَشْرَفْتُ عَلَى خَوْفِ لِقَائِک فَلاَ مُسَکنَ لِرَوْعَتِی»:
"الهى، اى بى نیاز کننده فرد ناتوان، و اى جلوگیرنده رویداد وحشت زا، خطاها مرا بى کس و تنها نموده، یارى ندارم، و مرا تاب و توان خشم تو نیست، برایم پشتیبانى نمى باشد، در جهت لقاى تو که بزودى انجام خواهد شد بیمناکم، و آرام بخشى براى خاطرم نمى یابم".
این دعاى پرمحتوا، از عجیب ترین دعاهاى صحیفه سجادیه است، جملات این دعا لرزه بر اندام مى اندازد، قلب را تا مرز از کار ایستادن مى برد، باطن را از خوف و وحشت مالامال مى کند، اشک دیده را بر گونه شرمسار و بر چهره خجالت زده جارى مى سازد، سن از موجودى ضعیف و ناتوان در برابر قدرتى بى نهایت در بى نهایت است، بحث درباره آلوده دامن و گنهکار شرمنده در مقابل آفریننده هستى است، کلام در این مقوله است که انسانى که استعداد مقام خلافت از جانب ربّ را داشته، بر اثر معصیت به اسفل سافلین بدبختى رسیده،و خود را از همه موجودات بیگانه نموده، و از رحمت حضرت حق تنها مانده، براى او یارى نیست، و وى را قدرت تحمل غضب حضرت منتقم نمى باشد، مرگش نزدیک شده و تسکین دهنده اى براى ترس و خوفش نمى بیند، باین خاطر چاره اى جز دست نیاز بردن به درگاه بى نیاز ندارد، و راهى جز گدائى از حضرت دوست برایش نمى باشد، و لازم است که باتوبه و انابه و زارى و تضرع، و اظهار عجز و فقر و ذلت و مسکنت و آه و ناله به درگاه غنى با لذّات و حضرت ارحم الرّاحمین تنهائى و بى کسى و ضعف و ناتوانى، و ترس و وحشتش را جبران نماید.
ساقى بنما رخ نکویت *** تا جام طرب کشم ببویت
ناخورده شراب مست گردد *** نظارگى از رخ نکویت
گر صاف نمى دهى که خاکم *** یادآر به دردى سبویت
مگذار زتشبنگى بمیرم *** نایافته قطره اى زجویت
آیا بود آن که چشم تشنه *** سیراب شود ز آب رویت
یا هیچ بود که ناتوانى *** یا بد سحرى نسیم کویت
دل جست و ترا نیافت افسو *** وامانده کنون زجستجویت
خوى تو نکوست با همه کس *** با من زچه بدفتاد خویت
مى گریم روز در فراقت *** مى نالم شب در آرزویت
بر بوى تو روزگار بگذشت *** از بخت نیافتم چو بویت
درمیکده مى کشم سبوئى *** باشد که بیابم از تو بوئى
بى نیاز کننده نیازمندان ناتوان:
اى وجود مقدسى که مستجمع تمام صفات کمالى،اى قدرت بى نهایت در بى نهایت، اى همه توان و قوت، اى مالک تمام عناصر، و خالق همه موجودات، اى تکیه گاه آدم و عالم،اى بدست دارنده مفاتیح غیب، اى بوجود آورنده حیات و مرگ، مگر نه این است که خودت در قرآن مجید که سند تمام حقایق ملکى وملکوتى است، اعلام داشته اى که انسان از نظر خلقت موجودى ضعیف و ناتوان است؟!
مگر نفرموده اى که بخاطر این ضعف و ناتوانى اراده ام بر این تعلّق گرفت که کار را بر انسان بخصوص در نظام شریعت آسان بگیرم؟
«یریدُ اللّهُ اَنْ یخَفّفَ عَنْکمْ وَ خُلِقَ الْاِنْسانُ ضَعیفاً»:(۴۲۷)
خداوند مى خواهد کار را بر شما سبک کند، و انسان ناتوان آفریده شده.
راستى بدن مااز چه توان و قدرتى برخوردار است، و در مقابل حوادث داراى چه اندازه مقاومت است؟ اگر در برابر سیل، آتش سوزى،طوفان،رعد و برق، گردباد، تصادف،میکرب،مرض،گرسنگى،تشنگى،برهنگىو مرگ قرار گیرد چه اندازه توان دفاع از خود را دارد؟
سیل او را مى برد، آتش او را به محاصره مى کشد ومى سوزاند، رعدوبرق او را خشک مى نماید، گردباد وى را از جاى برداشته و چنانش پرتاب مى کند که از او اثرى نماند، با فرو افتادن هواپیما و برخورددو قطار، و تصادف با ماشین، قطعه قطعه مى شود، میکرب ضعیف هیکل او را از پا درآورده به آستانه مرگ مى برد، مرض توان او را از دست گرفته او را مى کشد، گرسنگى و تشنگى و یرا از پا مى اندازد، برهنگى در برابر حرارت و سرما او را از بین مى برد، و پنجه مرگ گلویش را در یک لحظه فشار داده، او را به خانه قبر منتقل مى نماید.
تاکنون میلیاردها نفر در برخورد با اینگونه مسائل جان خود را از دست داده، بدون اینکه توانسته باشند حتى براى یک لحظه بین خودو حادثه فاصله بیندازند!!
آرى بدن فوق العاده ضعیف است، که براى جبران گرسنگى اش به غذا و رفع تشنگى اش به آب، و زدودن سرما و گرما به لباس و منابع حرارتى و خنکى،و براى آرامشش به مسکن و منزل پناه مى برد، ولى در عین همه این نیروها باز ضعیف وناتوان است.
بدن به اندک غذاى نابابى زمین گیر مى شود، در برابر لباس نامناسب به آلرژى پوستى دچار مى گردد، با شنیدن حادثه اى غیر مترقبه از پا مى افتد، با دچار شدن به اندک رنجى تب مى کند و خسته مى شود، واز کم خواب و بى خوابى عاجز مى گردد، و خلاصه اگر لطف حضرت او نباشد به اندازه یک لحظه توان زنده ماندن ندارد!!
این موجود ضعیف الجسم، در برابر هجوم غرائز و شهوات، و زرق و برق امور مادى، و حوادث اجتماعى، و مصائب و ابتلائات، و حالات و روحیات و احوالات نیز ضعیف و ناتوان و بى قدرت است.
در صورتى که حضرت حق در اینگونه امور باطنى و روحى وبخصوص دربرابر حملات سخت غرائز و شهوات و مصائب و ابتلائات به فریادش نرسد، خود را مى بازد، و به انواع گناهان و آلودگیها بوقت طغیان غرائز مبتلا، و به مرض جنون و دیوانگى، یا بهت زدگى و فراموشى و یا خود کشى، به هنگام هجوم مصائب و آزمایشات الهى دچار مى گردد!!
آرى اگر حضرت محبوب این موجود ضعیف و ناتوان را کفایت نکند و امور مخوف را از وى بازندارد، به ذّلت و خوارى و شقاوت و ننگ، و آلودگى و عصیان، و تنهائى و بى کسى، و محکومیت به غضب و سخط و عذاب الیم حق دچار مى شود، و براى ابد روى آسایش و آرامش را نخواهد دید، و درى براى نجات نخواهدیافت، و راهى براى فرار از آتش دوزخ پیدا نخواهد کرد.
آرى تنها کفایت کننده عبد و بى نیاز کننده بنده، در تمام عالم هستى حضرت اوست، چنانکه قرآن کریم در آیات بسیارى به این معنا گواه است، و روایات و اخبار اهل بیت به این واقعیت شاهد، بشرطى که این موجود ضعیف که ضعف ظاهرى و باطنى وى را محاصره کرده،بلکه ماهیت و ذات خلقتش را تشکیل داده به او پناه ببرد و با ایمان به حضرتحق و اعتقاد به انبیا و ملائکه و کتب آسمانى و امامان معصوم و فرداى قیامت، و با آراسته شدن به حسنات اخلاقى،و اعمال صالحه ضعف خود را جبران نماید، که راهى براى جبران ناتوانى و فرار از عوامل خوف، و به درآمدن از تنهائى، و پاک شدن از آلودگیها، و ایمن شدن از غضب و سخط حضرت جبار جز این نیست، و این همه را بایداز قرآن کریم این خزانه بى بدیل حضرت حق تحصیل کرد.
حضرت امام خمینى رضوان اللّه علیه که خود همه قدرت و قوت عقلى و روحى و باطنى و ظاهریش را از قرآن مجید گرفته بود و در برابر این کتاب و احکام و معارفش دلباخته و عاشق و شیدا بود درباره قرآن مى فرماید:
دیگر از مقاصد و مطالب آن دعوت به تهذیب نفوس و تطهیر بواطن از ارجاس طبیعت و تحصیل سعادت است.
و بالجمله کیفیت سیر و سلوک الى اللّه و این مطلب شریف به دوشعبه منقسم است: یکى تقوا بجمیع مراتب آن که مندرج در آن است تقوا از غیر حق و اعراض مطلق از ما سوى اللّه، و دیگر ایمان به تمام مراتب و شئون، که در آن مندرج است اقبال به حق و رجوع و انابه به آنذات مقدس، و این از مقاصد مهمه این کتاب شریف است که اکثر مطالب آن بلاواسطه یا مع الواسطه به این مقصد رجوع کند.
و یکى دیگر از مطالب قرآن شریف، بیان قوانین ظاهر شریعت، و آداب و سنن الهیه است که در این کتاب نورانى کلیات و مهمات آن ذکر شده، و عمده در این قسم دعوت به اصول مطالب و ضوابط آن است، مثل باب صلاة و زکات، و خمس و حج و صوم و جهاد و نکاح و ارث و قصاص و حدود و تجارت و امثال آن، و چون این قسم که علم ظاهر شریعت استعام المنفعه، و براى جمیع طبقات از حیث تعمیر دنیا و آخرت مجعول است، و تمام طبقات مردم از آن بمقدار خود استفادت کنند، از این جهت در کتاب، دعوت به آن بسیار است، و در احادیث شریفه و اخبار نیز خصوصیات و تفاصیل آنها به حد وافر است، و تصانیف علماء شریعت در این قسمت بیشتر و بالاتر از سایر قسمت هاست.
ویکى دیگر از مطالب قرآن شریف احوال معاد و براهین بر اثبات آن و کیفیت عذاب و عقاب و ثواب آن و تفاصیل جنّت و نار و تعذیب و تنعیم، و در این قسمت حالات اهل سعادت و درجات آنها از اهل معرفت و مقربین وازاهل ریاضت و سالکین، و از اهل عبادت و ناکسین، و همین طور حالات و درجات اهل شقاوت از کفار و محجوبین و جاحدین و منافقین و اهل معصیت و فاسقین مذکور است.
اکنون که مقاصد و مطالب این صحیفه الهى را دانستى، یک مطلب مهمى راباید در نظر بگیرى که باتوجه به آن راه استفاده از کتاب شریف بر تو باز شود، و ابواب معارف و حکم بر قلبت مفتوح گردد، و آن اینکه به کتاب شریف الهى نظر تعلیم داشته باشى و آن را کتاب تعلیم و افاده بدانى، و خود را موظف به تعلیم و استفاده از آن دانسته براى تحقق معارف این کتاب خودرا تسلیم آن کنى.
مقصودما از تعلیم و تعلم و افاده و استفاده آن نیست که جهات ادبیت و نحو وصرف را از آن تعلیم بگیرى، یا حیث فصاحت و بلاغت و نکات بیانیه و بدیعیه را از آن فراگیرى، یا در قصص و حکایات آن به نظر تاریخى و اطلاع برامم سابقه بنگرى، هیچ یک از اینها داخل در مقاصد قرآن نیست و از منظور اصلى کتاب الهى به مراحلى دور است، و این که استفاده ما از این کتاب بزرگ بسیار کم است براى همین است کهیابه آن نظر تعلیم و تعلم نداریم، چنانچه غالباً اینطوریم، قرائت قرآن مى کنیم براى ثواب و اجر،لهذا جز به جهت تجوید آن عتنائى نداریم، مى خواهیم قرآن را صحیح بخوانیم که ثواب به ما عنایت شود، و رد همین حد واقف مى شویم و به همین امر قناعت مى کنیم، لذا چهل سال قرآن شریف را مى خوانیم و به هیچ وجه از آن استفاده حاصل نشود جز اجر و ثواب و قرائت و یا اگر نظر تعلیم داشته باشیم با نکات بدیعه و بیانیه و وجوه اعجاز آن و قدرى بالاتر جهات تاریخى و سبب نزول آیات و اوقات نزول و مکى و مدنى بودن آیات و سور و اختلاف قرائات و اختلاف مفسرین از عامه و خاصه، ودیگر امور عرضیه خارج از مقصد که خود آنها موجب احتجاب از قرآن و غفلت از ذکر الهى است، سروکار داریم.
خود حق مى فرماید:
«ذلِک الْکتابُ لارَیبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ»:(۴۲۸)
در این کتاب شکىّ نیست، کتاب، کتاب هدایت است.
بالجمله مقصود ما از این بیان نه انتقادبه قارى و تفاسیر است، چه که هر یک از مفسرین زحمت هاى فراوان کشیده و رنج هاى بى پایان برده تاکتابى شریف فراهم آورده، بلکه مقصود ما آن است که راه استفاده از این کتاب شریف را که تنها کتاب سلوک الى اللّه و یکتا کتاب تهذیب نفوس و آداب و سنن الهیه است، وبزرگ تر وسیله رابطه بین خالق و خلق وعروة الوثقى و حبل المتین تمسّک به عز ربوبیت است باید به روى مردم مفتوح نمود.
علما و مفسرین تفاسیر فارسى و عربى بنویسند، و مقصود آنها بیان تعالیم و دستورات عرفانى و اخلاقى و بیان کیفیت ربط مخلوق بخالق و بیان هجرت از دارالغرور بدار السّرور و الخلود باشد.(۴۲۹)
اکنون اى ضعیف ناتوان، اى ناچیزى تهیدست، اى مستمند دردمند، اى افتاده به چاه خطا، اى در وحشت و ترس از غضب الهى، اى بى کس و تنها منانده، اى مشرف به مرگ،و اى مضطرب دل شکسته، سفرى به جهان مفاهیم قرآن مجید کن، و نور آیات را با چشم دل نظاره کن، که در بسیارى از جملات عرشى قرآن،حضرت حق مى فرماید:من کفایت کننده بنده ضعیف و ناتوانم، من پناهگاه بى پناه و حسابرس مردمانم، من یار و یاور افتادگانم، آیا وجود من و عنایت و رحمتم بى نیاز کننده نیازمند نیست؟!
بر اساس این واقعیات که در آیات الهى منعکس است و گوشه اى از آن را در سطور زیر قرائت مى کنى ضعف و ناتوانیت را با تکیه بر او و ازدیاد عشق و ایمان به او، و دفع هجوم شهوات و غرائز حرام را، با عمل به دستورات او، و رفع مشکلات و سنگینى مصائب را با آراسته شدن به اخلاق او علاج کن، که حضرت او کافى فرد ضعیف و واقى امر مخوف است، و جناب او مصاحب بى کس، و بردارنده ترس ووحشت از قلب است.
«اَلَیسَ اللّهُ بِکاف عَبْدَهُ»:(۴۳۰)
آیا وجود مقدسى که مستجمع جمیع صفات کمال و معدن همه قدرتها و قوتها، و منبع اسماء حسنى و اوصاف علیاست،براى بنده اش در تمام امور کافى نیست؟
«وَ کفى بِاللّهِ حَسیباً»:(۴۳۱)
خداوند براى تمام حسابگریها کافى است.
«وَاللّهُ اَعْلَمَ بِاَعْدائِکمْ وَ کفى بِاللّهِ وَلیاً»:(۴۳۲)
و خداوند به دشمنان شما آگاه تر از شماست، سرپرستى و ولایت او براى تمام بندگان کافى است.
«وَکفى بِاللّهِ نَصیراً»:(۴۳۳)
وجود مقدس حضرت اللّه از جهت یارى دادن به بندگانش در همه امور کافى است.
«وَ تَوَکلْ عَلَى اللّهِ وَ کفى بِاللّهِ وَکیلا»:(۴۳۴)
وبر خداوند تکیه کن، که تکیه گاه بودن او براى همگان کافى است.
«وَکفى بِرَبَّک هِادیاً وَ نَصیراً»:(۴۳۵)
براى هدایت و پشتیبانى از همگان پروردگات کافى است.
این است آیاتى که به انسان دلگرمى مى دهد، و راه جبران آنچه را باید جبران کند به روى او باز مى نماید.
او باید به انسان از عوامل خوف امان دهد، اما اگر انسان کارى کند که حضرت حق وى را بترساند آن وقت از چه کسى امان بخواهد؟
او بایددر همه امور با آدمى مساعدت داشته باشد، ولى اگر او انسان را تنها بگذارد از که باید امید مساعدت داشت؟
او باید ضعف و ناتوانى را جبران کند، اما اگر کارى کردیم که او باعث ضعف ما شد، آنوقت ضعف خود را با چه چیز باید جبران کنیم؟
به جملات نورانى و ملکوتى دیگر دعا دقت کنید آنجا که حضرت زین العابدین عرضه مى دارد:
«وَ مَنْ یؤْمِنُنِی مِنْک وَ أَنْتَ أَخَفْتَنِی وَ مَنْ یسَاعِدُنِی وَ أَنْتَ أَفْرَدْتَنِی وَ مَنْ یقَوِّینِی وَ أَنْتَ أَضْعَفْتَنِی
لاَ یجِیرُ یا إِلَهِی إِلاَّ رَبٌّ عَلَى مَرْبُوب وَ لاَ یؤْمِنُ إِلاَّ غَالِبٌ عَلَى مَغْلُوب وَ لاَ یعِینُ إِلاَّ طَالِبٌ عَلَى مَطْلُوب»:
"کیست که مرا ایمنى بخشد، حال آنکه تو مرا ترسانده اى، و کیست که مرا یارى دهددر حالى که تو تناهیم گذاشته اى، و که مرا نیرو دهد در حالى که تو ناتوانم کرده اى؟!
اى خداى من پناه نمى دهد پرورده اى را جز پروردگار، و ایمن نمى گرداند مغلوب را جز غالب، و یارى ندهد متوارى را مگر طالب و خواهنده اش".
به قسمت هاى معجزه آساى دیگر دعا عنایت کنید، که چگونه حضرت زین العابدین با عزج ولابه وزارى و انابه دریاى رحمت را بجوش مى آورد، و به تعبیر اهل زمین به چه صورت ملکوت را نسبت به خودش براى جبران ضعف ها، و رسیدن به خواسته هایش تحریک مى نماید؟!!
«وَ بِیدِک یا إِلَهِی جَمِیعُ ذَلِک السَّبَبِ وَ إِلَیک الْمَفَرُّ وَ الْمَهْرَبُ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ أَجِرْ هَرَبِی وَ أَنْجِحْ مَطْلَبِی»:
"تمام وسائل نجات و سعادت و سلامت من، و جبران کننده نیاز و ضعف و ناتوانیم اى خداى من درا ختیار توست راه گریز از سختى ها و زبونى ها و شکست ها فقط و فقط بسوى وجود مقدس توست، مولایم، بر محمد و آل محمد درود فرست، چون بسوى تو فرار کنم پناهم ده و مرا به خواسته ام که رسیدن به قرب و وصال توست برسان.
پی نوشت:
۴۲۷- نساء، ۲۸.
۴۲۸- بقره، ۲.
۴۲۹- "آداب الصلاة" امام خمینى، ص ۲۰۶.
۴۳۰- زمر، ۳۶.
۴۳۱- نساء، ۶.
۴۳۲- نساء، ۴۵.
۴۳۳- نساء، ۴۵.
۴۳۴- نساء، ۸۱.
۴۳۵- فرقان، ۳۱.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا حزنه امر او اهمته الخطایا:
دعاى بیست و یکم از دعاى حضرت سیدالساجدین که مى خوانده اند در هنگامى که رسیدى به ایشان امرى از امور مکروهه یا به غم آوردى ایشان را خطایایى که واقع شده بودى.
«اللهم یا کافى الفرد الضعیف، و یا واقى الامر المخوف».
من وقیته، اذا صنته عن الاذى. و اضافه الواقى الى الامر من قبیل اضافه الشى ء الى مفعوله.
یعنى: بار خدایا، تویى آنکه کفایت کننده اى. حال شخص تنهاى بى قوت را، و تویى آنکه نگاه دارنده اى امر ترسناک را.
«افردتنى الخطایا فلا صاحب معى. و ضعفت عن غضبک فلا موید لى».
الخطایا: جمع الخطیئه، و هى الذنب.
(یعنى:) تنها ساخته است مرا گناهان من، پس مصاحبى و یارى نیست با من. و ضعیف و بى قوت شده ام از غضب و خشم تو، پس قوت دهنده اى نیست مرا.
«و اشرفت على خوف لقائک فلا مسکن لروعتى».
اى: اشرفت من شومات الذنوب على ان اخاف لقاءک- اى: لقاء ثوابک- مع ان لقاءک اعظم لذه مبتغاه ابتغیها و ابهج سعاده متوخاه اتوخاها.
و الروع- بفتح الراء-: الخوف و الفزع.
یعنى: مشرف شده ام- از شئامت گناهانى که کرده ام- بر اینکه ترسناک شده ام از ملاقات ثواب تو،- با آنکه اعظم لذات مطلوبه است شرف لقاى تو- پس آرام دهنده اى نیست مر ترس مرا.
«و من یومننى منک و انت اخفتنى؟!».
و کیست که ایمن سازد مرا از عقاب تو و حال آنکه تو ترسانیده اى مرا؟!
«و من یساعدنى و انت افردتنى؟!».
و کیست که همراهى کند با من و حال آنکه تو تنها کرده اى مرا؟!
«و من یقوینى و انت اضعفتنى؟!».
و کیست که قوت دهد مرا و حال آنکه تو ضعیف ساخته اى مرا؟!
«لا یجیر- یا الهى- الا رب على مربوب».
اى: لا ینقذ من هرب الیه غیره و لا یمضى الا خفاره رب و امانه على مربوب. فاذا اجار رب احدا و خفره، فلا یکون لمربوب من مربوبیه ان ینقض علیه خفارته و امانه.
یعنى: رها نمى گرداند و زینهار نمى دهد کسى کسى را- اى پروردگار من- مگر پروردگار پرورده ى نعمت خود را- که زینهار دادن او ممضى است و کسى نقض آن نمى تواند کرد.
«و لا یومن الا غالب على مغلوب».
من اعانه على کذا، اى: سلطه علیه. و فى حدیث الدعاء: «رب اعنى و لا تعن على ». و ملخص المعنى ان الطلب سبب التسلط على المطلوب لان الدعاء من اسباب حصول المطلوب و نیله.
(یعنى:) و مسلط نمى تواند شد مگر طالب بر مطلوب خود. چه، طلب کردن سبب حصول مطلوب است.
«و بیدک- یا الهى- جمیع ذلک السبب».
و در تحت قدرت توست- اى خداوند من- همه ى این سببها- از ربوبیت و غالبیت و غیر آن.
«و الیک المفر و المهرب. فصل على محمد و آله، و اجر هربى و انجح مطلبى».
و به سوى توست گریزگاه من. پس درود گوى بر محمد و آل او، و پناه و زینهار ده گریختن مرا. و روا گردان مطلب و حاجت مرا.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام اذا احزنه امر او اهمته الخطایا:
بود از دعاى آن امام والامقام علیه الصلوه و السلام وقتى که محزون مى نمود او را کارى یا اینکه خطایا او را مهموم مى نمود بدانکه انسان بصیر را هیچ چیز محزون تر و مغموم تر از معاصى ننماید.
یعنى: اى خداى من اى کفایت کننده ى تنهاى ضعیف و اى نگهدارنده اى از چیزى که باعث خوف است تنها نموده است مرا معاصى پس نیست مرا رفیقى و ناتوان شده ام از اثر غضب تو پس نیست تقویت کننده اى مرا نازل شدم بر خوف ملاقات تو پس ساکن کننده اى نبود خوف مرا و کیست آنکه ایمن تواند نمود مرا از تو و حال آنکه تو مرا ترساندى و که یارى تواند نمود مرا و حال آنکه تو تنها گذاردى مرا و کیست آنکه مرا قوت تواند داد و حال آنکه تو ناتوان کردى مرا.
بدانکه انسان بعد از اینکه در مقام اطاعت برآمد و محل عنایت خدا گردید از براى او است رفقا از ملائکه، و اعمال خوب که از براى او است مجسم شود و او طالب شود که لقاء رب خود نماید همینکه در مقام طغیان برآمد و غضب خدا بر آن باشد او تنها و بى کس و خایف از لقاى خدا باشد و هیچ کس نتواند که امرى از براى او صورت دهد و این مطلب منافات با شفاعت ندارد زیرا که شفعاء شفاعت ننمایند مگر بعد از اذن و رضاى خدا.
و لذا در بعضى از روایات است که در حق بعضى عصاه که چون طلب شفاعت از ایشان در آن عالم کنند معذرت جویند و گویند که: از ما کسى نمى شنود و گوش نکنند شاهد بر مقال قول او است.
یعنى: امان و پناه نمى دهد اى خداى من مگر پروردگار بر پروریده ى خود.
یعنى: غیر امان او نفع ندارد مى شود که نقض شود مگر امان خالق که احدى را قدرت بر نقض او نیست.
یومن: از امان به معنى پناه.
تقدم:
مستثنى بر مربوب و مغلوب و مطلوب نمود و نفرمود لایجیر على مربوب الا رب چنانچه در بعض ادعیه و غیره است نکته ى او افاده نمودن امان و اجاره و اعانه نافعه است نه مطلقا.
در دست تو است اى خداى من تمام این سببها یعنى غالبیه و ربیه و طالبیه.
مراد به طالب آن است که مطلوب از آن نتواند فرار کند و این طالب نیست مگر خداى تعالى.
(مفرّ و مهرب) هر دو اسم مکانند.
پس درود فرست بر محمد و آل او و پناه ده گریز مرا و جاى آور مطلب مرا.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعا هنگام غم و اندوه:
در این دعا امام علیه السلام یک سلسله خواسته را در مورد آنچه موجب حزن و اندوه واقعى مى گردد به پیشگاه خداوند عرضه داشته است.
در جمله ى اول از نخستین فراز مى گوید: (بار خداوندا اى کسى که انسان تنها و ضعیف را کفایت مى کنى و او را از امور ترس آور نگهدارى مى نمائى) (اللهم یا کافى الفرد الضعیف، و واقى الامر المخوف).
پس از این جمله به حالت خود که تنهائى و بى کسى است پرداخته عرض مى کند: (خطاها و گناهان، مرا به تنهائى و بى کسى کشیده و هیچ همراه یاورى با من نیست) (افردتنى الخطایا فلا صاحب معى).
(در برابر خشم و غضب تو ناتوان شده ام هیچ موید نیرودهنده اى ندارم) (و ضعفت عن غضبک فلا موید لى).
(و بر خوف و ترس ملاقات با تو مشرف گشته ام کسى که ترس مرا تسکین دهد وجود ندارد) (و اشرفت على خوف لقائک. فلا مسکن لروعتى).
به دنبال آن با صراحت اظهار مى دارد: (چه کسى مى تواند در برابر تو به من ایمنى دهد با اینکه تو خود مرا ترسانده اى) (و من یومننى منک و انت اخفتنى؟).
(کدام کس مى تواند با من مساعدت کند در صورتى که تو مرا تنها گذارده اى) (و من یساعدنى و انت افردتنى؟).
(چه فردى مى تواند به من قوت و نیرو بخشد در حالى که تو مرا ناتوان ساخته اى) (و من یقوینى و انت اضعفتنى؟).
پس از آن به روشنى عرض مى کند: من بدانجا رسیده ام که فریادرسى جز تو وجود ندارد و این معنى را با عبارات مختلف بیان نموده توضیح مى دهد مى گوید: (بار الها به فریاد هیچ پرورده اى، جز پروردگارش نمى رسد) (لا یجیر یا الهى الا رب على مربوب).
(هیچ مغلوب شکست خورده اى را جز غالب و پیروز ایمنى نمى دهد) (و لا یومن الا غالب على مغلوب).
(و هیچ فرد تحت تعقیب را جز تعقیب کننده نمى تواند اعانت نماید) (و لا یعین الا طالب على مطلوب).
و باز هم اعتراف مى کند که: (بار الها همه ى اسباب و ابراز (اعانت و کمک و یارى) در اختیار تو است فرار به سوى تو است و پناهگاه و حمایت کننده تواى) (و بیدک یا الهى جمیع ذلک السبب، و الیک المفر و المهرب).
حال که چنین است (بر محمد و آلش درود فرست، مرا در این فرارم پناه ده و مطلبم را برآور) (فصل على محمد و آله، و اجر هربى، و انجح مطلبى).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۴۵۶-۴۴۴
وَ کانَ مِنْ دُعائهِ عَلَیهِ السَّلامُ إِذا حَزَنَهُ امْرٌ وَ اهَمّتْهُ الْخَطایا:
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین. الحمدلله غافر الخطایا و وافر العطایا، و الصلاه و السلام على نبیه طاهر السجایا و ظاهر المزایا، و على اهل بیته ساده البرایا وساسه الرعایا. و بعد فهذه الروضه الحادیه و العشرون من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید العابدین، صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على الصدر الحسینى الحسنى، کفاه الله ما اهمه و کشف کربه و همه.
حزنه الامر بالزاى و النون یحزنه- ممن باب قتل-: اهمه، هذه لغه قریش، و تمیم تعدیه بالالف فتقول: احزنه، قاله ثعلب و الازهرى، و علیها روایه «احزنه» بالالف، و منع ابوزید استعمال الماضى من الثلاثى فقال: لا یقال: حزنه، و انما یستعمل المضارع من الثلاثى فیقال: یحزنه کیقتله.
و فى روایه «حزبه امر» بالزاى و الباء الموحده، یقال: حزبه الامر- من باب قتل-: اذا اصابه و اشتد علیه، و منه: حوازب الخطوب جمع حازب و هو الامر الشدید.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: حزبه امر: اذا غشیه و علاه.
و فى الحدیث: کان اذا حزبه امر صلى.
قال ابن الاثیر: اى: اذا نزل به مهم او اصابه غم.
و فى القاموس: حزبه الامر: نابه و اشتد علیه او ضغطه.
و الاسم الحزابه بالضم، و الحزب ایضا کالمصدر.
و اهمه الامر بالالف: اقلقه، و همه هما- من باب قتل- مثله.
و الخطایا: جمع خطیئه على فعیله مهموزه اللام، اسم من خطى یخطا- من باب علم -: اذا اثم، و اصل الخطایا خطائى على فعائل فلما اجتمعت الهمزتان قلبت الثانیه یاء، لان قبلها کسره، ثم استقلت و الجمع ثقیل و هو معتل مع ذلک، فقلبت الیاء الفا، ثم قلبت الهمزه الاولى یاء لخفائها بین الالفین. قاله الجوهرى.
تنبیه:
فى دعائه علیه السلام عند اصابه الشدائد و نزولها ایذان بان الدعاء سبب لصرفها و زوالها، و قد نص الله سبحانه على ذلک فقال: «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء»، فوقف اجابه المضطر و کشف السوء على الدعاء.
و فى الصحیح عن على بن الحسین علیهماالسلام: الدعاء یدفع البلاء النازل و ما لم ینزل.
و عنه علیه السلام: ان الدعاء و البلاء لیترافقان الى یوم القیامه، ان الدعاء لیرد البلاء و قد ابرم ابراما.
و فى الصحیح ایضا عن ابى عبدالله علیه السلام: هل تعرفون طول البلاء من قصره؟ قلنا: لا، قال: اذا الهم احدکم الدعاء عند البلاء فاعلموا ان البلاء قصیر.
و فى الصحیح ایضا عن ابى الحسن موسى علیه السلام: ما من بلاء ینزل على عبد مومن فیلهمه الله عز و جل الدعاء الا کان کشف ذلک البلاء و شیکا، و ما من بلاء ینزل على عبد مومن فیمسک عن الدعاء الا کان ذلک البلاء طویلا، فعلیکم بالدعاء و التضرع الى الله عز و جل.
و الاخبار فى هذا المعنى اکثر من ان تحصى.
کفى: تکون بمعنى اجزا و اغنى، و بمعنى وقى، فالاولى متعدیه لواحد کقوله: قلیل منک یکفینى، و الثانیه متعدیه لاثنین کقوله تعالى: «و کفى الله المومنین القتال».
فان جعلت قوله علیه السلام: «یا کافى الفرد الضعیف» من الاولى، فالمعنى: یا مجزئه و مغنیه عن کل صاحب و موید، و ان جعلته من الثانیه فمعناه: یا واقى الفرد الضعیف کل مهم، فحذف المفعول للتعمیم مع الاختصار، بقرینه ان المقام مقام المبالغه.
و الفرد: المنفرد عن الاصحاب و الانصار، فلا صاحب له و لا ناصر. قال تعالى: «و کلهم آتیه یوم القیامه فردا» اى: وحیدا مفردا لا مال له و لا ولد و لا ناصر.
و الضعیف: من لا قوه له، من الضعف بفتح الضاد فى لغه تمیم وضمها فى لغه قریش: بمعنى خلاف القوه، لا خلاف الصحه.
و وقاه الله السوء: صانه و حفظه منه، و هو متعد لاثنین، و لم یذکر المفعول الاول فى الدعاء للعلم به، فحذفه و اضاف الصفه الى المفعول الثانى، و التقدیر، واقى العباد الامر المخوف.
و یحتمل ان یکون ضمن «واقى» معنى دافع، فعداه الى مفعول واحد.
و افردته افرادا: صیرته فردا.
و الفاء: للسببیه، اى: فبسبب ذلک لا صاحب معى، وقس علیه ما بعده.
قال بعضهم: یحتمل ان یکون معناه انى صرت بسبب الخطایا منفردا غیر مصاحب لاحد مشتغلا بالتفکر فى امرها، اولا صاحب معى مثلى فى الخطایا، فلم یحکم لغیره بما حکم على نفسه لیکون صاحبا له، او افردتنى عن مصاحبتک التى تنبغى.
و قال آخر: معناه انه انفرد بسبب الذنوب عن صالحى الاصحاب، فلا صاحب له من الصلحاء الاخیار، لان المطلوب الصاحب الصالح لا مطلق الصاحب.
و قیل: الصاحب کنایه عن لطفه تعالى و توفیقه، فکان الخطایا کانت سببا لعدم اللطف و التوفیق، او ان الاصحاب قطعوا صحبته و بعدوا عنه و افردوه بسبب الخطایا.
و فیه: ان الصاحب لا یقطع صاحبه بسبب الذنب، بل یترفق به و ینصحه لیعود و یتوب، کما یحکى ان اخوین فى السلف انقلب احدهما عن الاستقامه، فقیل لاخیه الاتقطعه و تهجره؟ فقال: هو احوج ما کان الى فى هذا الوقت، و انا حقیق بان آخذ بیده و اتلطف له فى المعاتبه، و ادعو له بالعود الى ما کان علیه.
و فى الحدیث: انصر اخاک ظالما او مظلوما، قیل: کیف ینصره ظالما؟ قال: یمنعه من الظلم.
و قال بعض العارفین: لا تقطع اخاک و لا تهجره عند الذنب بذنبه، فانه یرکبه الیوم و یترکه غدا.
و هو من الحدیث: اتقوا زله العالم و لا تقطعوه و انتظروا فیئته.
و على هذا، فاراده المعنى المذکور توذن بذم جمیع اصحابه، و لا یخفى ما فیه.
و الظاهر ان المراد: ان الخطایا جعلته منفردا بتحملها و خوف عقوباتها، لا صاحب له یساعده على حمل اوزارها و لا دفع عقابها، فهو منفرد بهم نفسه، لا بهم غیره ما اهمه منها.
و نظیر ذلک قوله علیه السلام فى الدعاء بعد صلاه اللیل: «فاصحرنى لغضبک فریدا»، و لیس المراد بنفى الصاحب نفى المتصف بالصحبه الظاهریه، فانه خلاف الظاهر بل خلاف الواقع.
و ضعف عن الشىء ضعفا مثل قرب قربا: عجز عن احتماله فهو ضعیف.
و ایده تاییدا: قواه، من آد یاید ایدا: اذا قوى و اشتد، اى: عجزت عن احتمال غضبک فلا مقوى لى.
و اشرف على الشىء اشرافا: اطلع علیه، و اشرف على الموت: اشفى.
و المراد بلقائه تعالى: المصیر و البعث الیه و الوقوف بین یدیه. و بخوفه: خوف سوئه، اى: خوف سوء لقائک، و قیل: لقاوه تعالى: ملاقاه حکمه یوم القیامه، و قیل: هو لقاء ثوابه او عقابه.
و قال الزمخشرى فى تفسیر قوله تعالى: «من کان یرجو لقاء الله»: لقاوه سبحانه: مثل للوصول الى العاقبه، من تلقى ملک الموت و البعث و الحساب و الجزاء، مثلت تلک الحاله بحال عبد قدم على سیده بعد عهد طویل، و قد اطلع مولاه على ما کان یاتى و یذر، فاما ان یلقاه ببشر و ترحیب لما رضى من افعاله، او بضد ذلک لما سخطه منها.
و قیل: یرجو فى الایه بمعنى یخاف، و انما استعمل الرجاء بمعنى الخوف، لان الراجى یخاف ان لا یدرک ما یترجاه.
و سکنت الشىء تسکینا: جعلته ساکنا بعد حرکته.
و الروع: الفزع و الخوف، راعه الشىء روعا- من باب قال- افزعه، و الروعه: الفزعه، و تسکین الروعه عباره عن ازاله الخوف، و ایقاع التسکین على الروعه مجاز حکمى، و الاصل ایقاعه على نفس المرتاع لاضطرابها من الفزع.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز: سکنت نفسى بعد الاضطراب.
فاوقعه على الروعه لتلبسها بالمرتاع، کما یقال: آمن الله خوفه.
و الواو من قوله: «و من یومننى»: استئنافیه، و فى قوله: «و انت اخفتنى»: حالیه.
و من: للاستفهام الانکارى، و المعنى فیه على النفى و ما بعده منفى، اى: لا یومننى منک احد و الحال انک انت المخیف لى.
قیل: اخافته تعالى هو ما تضمنته آیات الوعید، کما قال سبحانه: «ذلک یخوف الله به عباده یا عباد فاتقون»، و هو محتمل، غیر ان الظاهر ان اسناد کل من الاخافه و الافراد و الاضعاف الیه سبحانه من باب الغناء عن ملاحظه الوسائط و مشاهده الافعال، و الترقى عن مقام الصفات الى ملاحظه الذات، الا تراه اسند اولا افراده الى الخطایا لکون ارتکابها سببا لانفراده، و الاضعاف الى الغضب، و الاخافه الى سوء اللقاء، فلاحظ الوسائط و الافعال و الصفات، ثم اعرض عن ذلک و قطع النظر عنه، و استانف الکلام راقیا الى الذات فقال: «و من یومننى منک و انت اخفتنى».
و نظیر ذلک ما ورد فى الدعاء النبوى صلى الله علیه و آله: و اعوذ بک منک.
و فى الکلام العلوى: و فروا الى الله من الله.
و قد تقدم الکلام منا على ذلک مبسوطا، فلیرجع الیه.
اجرت فلانا على فلان: اذا اغثته منه و منعته عنه.
و کلمه «على» تفید الاستعلاء و القدره و التسلط، کانه اغاثه و منعه منه قادرا على کفه عنه، متسلطا علیه فى المنع منه.
و المستثنى فى الفقرات الثلاث ما بعد الا و الظرف جمیعا، فان الحصر فى کل منهما مقصود، اى: لا یجیر احد على احد الا رب على مربوب، وقس علیه ما بعده.
و فیه شاهد لمن اجاز استثناء شیئین من شیئین باداه واحده بلا عطف مطلقا، سواء کان المستثنى منهما مذکورین او مقدرین، و مثله فى التنزیل «و ما نراک اتبعک الا الذین هم اراذلنا بادى الراى»، اذ التقدیر: و ما نراک اتبعک احد فى حاله الا اراذلنا فى بادى الراى.
و قال المانعون: المستثنى انما هو الاول، و الثانى معمول لمحذوف، و التقدیر فى الایه: اتبعوک فى بادى الراى. و على هذا فالظرف فى الدعاء متعلق بمحذوف، و التقدیر: لا یجیر الا رب یجیر على مربوب.
و قال بعضهم: ان الظرف یتسع فیه، فیجوز فیه ما لا یجوز فى غیره، فجاز تعلقه بما قبل الا، و ان لم یجز عمل ما قبلها اذا تم فیما بعدها فى غیر الظرف.
و مما لا یکاد یقضى منه العجب قول بعض الشارحین المترجمین هنا: ان قوله: «على مربوب» متعلق بقادر مقدر و نحوه، لان تعدیه اجار ب«على» غیر مذکور فى کتب اللغه، انتهى.
و کانه لم یسمع قوله تعالى: «قل من بیده ملکوت کل شىء و هو یجیر و لا یجار علیه ان کنتم تعلمون». نسال الله الهدایه الى سواء السبیل.
قال بعض اکابر الساده: معنى قوله علیه السلام: «لا یجیر یا الهى الا رب على مربوب» انه لا یمضى و لا ینفذ الا اجاره رب على مربوب، فاذا اجار رب احدا و خفره فلا یکون لمربوب من مربوبیه ان ینقض علیه خفارته و امانه.
و منه الحدیث: و یجیر علیهم ادناهم، اى: اذا اجار ادنى رجل من المسلمین کافرا و آمنه، جاز ذلک على جمیع المسلمین لا ینقص احد علیه جواره.
و قوله علیه السلام: «و لا یومن الا غالب على مغلوب» اى: لا ینفذ الا امان الغالب على المغلوب، فاذا آمن غالب احدا فلا یکون لاحد من مغلوبیه ان ینقض و یرد علیه امانه.
و قوله: «و لا یعین الا طالب على مطلوب» من اعانه على کذا اى: سلطه علیه و ملخص المعنى: ان الطلب سبب التسلط على المطلوب، لان الدعاء من اسباب حصول البغیه و نیلها، انتهى کلامه.
قلت: لا یخفى من سیاق الکلام ان هذه الفقرات الثلاث کالتعلیل لمتلوها من الفقرات الثلاث، التى هى قوله علیه السلام: «و من یومننى منک و انت اخفتنى الى آخرها...»، فانه لما نفى المومن و المساعد و المقوى له، حال کونه سبحانه هو المخیف و المفرد و المضعف له، اراد ان یبین وجه ذلک کالمستدل علیه بقوله: «لا یجیر یا الهى الا رب على مربوب»، فهو استئناف تعلیلى، فیکون تقدیر المعنى: لانه لا یستطیع ان یمنع من احد، و یقوى على الاجاره و الاغاثه منه، الا قادر علیه مالک له کالرب من المربوب، فانه قادر على ان یمنع و یغیث منه دون العکس، اذ لا یستطیع ان یمنع مربوب من رب و یغیث منه لعدم قدرته علیه، و کذلک لا یستطیع ان یومن الا غالب من مغلوب لقهره و تسلطه علیه، و لا یستطیع ان یعین الا طالب على مطلوب لقدرته علیه، فاذا کنت انت الرب و من سواک مربوب، و انت الغالب و من سواک مغلوب، و انت الطالب و من عداک مطلوب، فمن یجیرنى علیک و من یومننى منک و من یعیننى علیک. هذا ما یقتضیه سوق العباره من المعنى.
و ما ذکره السید المشار الیه و ان کان فى نفسه معنى صحیحا لا غبار علیه، لا یقتضیه المقام اقتضاء اولیا و لا یناسب مناسبه تامه.
فان قلت: ما معنى کونه سبحانه طالبا و کون من عداه مطلوبا؟
قلت: یجوز ان یکون طلبه تعالى لمن سواه عباره عن حکمه برجوعه الیه و حسابه و جزائه على اعماله، فمثلت تلک الحال بحال الطالب للشىء المرید لحصوله لدیه. و یجوز ان یکون طلبه سبحانه لخلقه تمثیلا لاقتداره علیهم، و انهم فى قبضه حکمه متى شاء اخذهم فعل لا یفوته منهم فائت و لا ینجو منه هارب، فان الطالب اذا کان فى غایه الاقتدار على المطلوب، و المطلوب تحت قدرته و حکمه، کان مقتدرا علیه فى کل وقت و على کل حال، لا یتصور ان یعجزه طلبا او یفوته هربا، فهو کقوله تعالى: «و الله من ورائهم محیط».
و فى دعاء الصحیفه المروى عن النبى صلى الله علیه و آله: «و سبحانه من بار ما اطلبه، و سبحانه من طالب ما ادرکه».
و فى دعاء الرهبه و هو الدعاء الخمسون من الصحیفه الکامله «اللهم انک طالبى ان انا هربت».
و کثیرا ما یقرن الطالب فى وصفه تعالى بالغالب اشاره الى هذا المعنى، کما وقع فى دعاء الجوشن الکبیر: «یا غالب یا طالب»، و فى دعاء المشلول: «یا طالب یا غالب یا من لا یفوته هارب».
و ما وقع فى بعض التراجم الفارسیه: من ان معنى قوله علیه السلام: «و لایعین الا طالب على مطلوب»: انه لایعین على المطلوب الا الطالب له، و لما کانت العباده مطلوبه لله سبحانه لم یکن المعین علیها غیره، فهو رجم بالغیب و تخیل فاسد بلا ریب.
قوله علیه السلام: «و بیدک جمیع ذلک السبب» اى: فى قدرتک و تصرفک.
و ذلک: اشاره الى ما تقدم ذکره من الاجاره و الامان و الاعانه.
و السبب: اسم لما یتوصل به الى المقصد، و هو عطف بیان لذلک، و لما کان المشار الیه من الامور المذکوره اسبابا یتوصل بها الى النجاه من سخطه تعالى، بینه بعطف السبب علیه ایضاحا له، کقوله تعالى: «ذلک الکتاب» فى بعض الوجوه.
و قوله: «و الیک المفر و المهرب» اى: الیک الفرار و الهرب، و هما مصدران میمیان بمعنى، و عطف الثانى على الاول من عطف الشىء على مرادفه، نحو: «عوجا و لا امتا»، و فائدته التاکید، لان ذکر الشىء مرتین یفید التاکید.
قال بعض العارفین: اعلم ان فرار العبد الى الله تعالى على مراتب: فاولها: الفرار من بعض آثاره الى بعض، کالفرار من اثر غضبه الى اثر رحمته، کما قال تعالى حکایه عن المومنین فى التضرع الیه: «ربنا و لا تحملنا ما لا طاقه لنا به واعف عنا و اغفرلنا و ارحمنا» الایه، فکانهم لم یروا الا الله تعالى و افعاله، ففروا من بعضها الى بعض.
الثانیه: ان یفنى العبد عن مشاهده الافعال، و یترقى فى درجات القرب و المعرفه الى مصادر الافعال و هى الصفات، فیفر من بعضها الى بعض، کما ورد عن زین العابدین علیه السلام: «اللهم اجعلنى اسوه من قد انهضته بتجاوزک عن مصارع المجرمین فاصبح طلیق عفوک من اسر سخطک».
و السخط و العفو صفتان، فاستعاذ باحداهما من الاخرى.
الثالثه: ان یترقى عن مقام الصفات الى ملاحظه الذات، فیفر منها الیها، کقوله تعالى: «لا ملجا من الله الا الیه»، و کالوارد فى الدعاء فى القیام الى الصلاه: «منک و بک و لک و الیک»، اى: منک بدء الوجود و بک قیامه و لک ملکه و الیک رجوعه، ثم اکد ذلک بقوله: «لا ملجا و لا منجى و لا مفر منک الا الیک».
و قد جمع الرسول صلى الله علیه و آله هذه المراتب حین امر بالقرب فى قوله تعالى: «و اسجد و اقترب»، فقال فى سجوده: اعوذ بعفوک من عقابک، و اعوذ برضاک من سخطک، و اعوذ بک منک فاستعاذ اولا ببعض افعاله من بعض، ثم ترقى الى مصادرها فاستعاذ ببعض صفاته من بعض، ثم ترقى الى ملاحظه الذات فاستعاذ به منه.
فهذه ثلاث مراتب للفرار الى الله تعالى، و المرتبه الثالثه هى اول مقام الوصول الى ساحل العزه، ثم للسباحه فى لجه الوصول الى درجات لا تتناهى، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و اجر هربى» ایقاع الاجاره على الهرب مجاز عقلى، فان الاجاره انما تکون للهارب لا للهرب، و لکن جعلها للهرب لتلبسه، به، نحو: آمن خوفى.
و انجحت مطلبه انجاحا: قضیت حاجته.
و فى الاساس: انجح الله طلبتک فنجحت.
و فى القاموس: النجاح بالفتح و النجح بالضم: الظفر بالشىء، نجحت الحاجه کمنع و انجحت و انجحها الله، و انجح زید: صار ذانجح.
