دعای دوازدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
نا امید نشدن از رحمت خدای رحیم؛
سُبْحَانَک، لَا أَیأَسُ مِنْک وَ قَدْ فَتحْتَ لِی بَابَ التَّوْبَةِ إِلَیک، بَلْ أَقُولُ مَقَالَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ الظَّالِمِ لِنَفْسِهِ الْمُسْتَخِفِّ بِحُرْمَةِ رَبِّهِ، الَّذِی عَظُمَتْ ذُنُوبُهُ فَجَلَّتْ، وَ أَدْبَرَتْ أَیامُهُ فَوَلَّتْ، حَتَّی إِذَا رَأَی مُدَّةَ الْعَمَلِ قَدِ انْقَضَتْ وَ غَایةَ الْعُمُرِ قَدِ انْتَهَتْ، وَ أَیقَنَ أَنَّهُ لَا مَحِیصَ لَهُ مِنْک، وَ لَا مَهْرَبَ لَهُ عَنْک، تَلَقَّاک بِالْإِنَابَةِ، وَ أَخْلَصَ لَک التَّوْبَةَ، فَقَامَ إِلَیک بِقَلْبٍ طَاهِرٍ نَقِی، ثُمَّ دَعَاک بِصَوْتٍ حَائِلٍ خَفِی.
قَدْ تَطَأْطَأَ لَک فَانْحَنَی، وَ نَکسَ رَأْسَهُ فَانْثَنَی، قَدْ أَرْعَشَتْ خَشْیتُهُ رِجْلَیهِ، وَ غَرَّقَتْ دُمُوعُهُ خَدَّیهِ، یدْعُوک بِیا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، وَ یا أَرْحَمَ مَنِ انْتَابَهُ الْمُسْتَرْحِمُونَ، وَ یا أَعْطَفَ مَنْ أَطَافَ بِهِ الْمُسْتَغْفِرُونَ، وَ یا مَنْ عَفْوُهُ أَکثرُ مِنْ نَقِمَتِهِ، وَ یا مَنْ رِضَاهُ أَوْفَرُ مِنْ سَخَطِهِ.
وَ یا مَنْ تَحَمَّدَ إِلَی خَلْقِهِ بِحُسْنِ التَّجَاوُزِ، وَ یا مَنْ عَوَّدَ عِبَادَهُ قَبُولَ الْإِنَابَةِ، وَ یا مَنِ اسْتَصْلَحَ فَاسِدَهُمْ بِالتَّوْبَةِ وَ یا مَنْ رَضِی مِنْ فِعْلِهِمْ بِالْیسِیرِ، وَ مَنْ کافَی قَلِیلَهُمْ بِالْکثِیرِ، وَ یا مَنْ ضَمِنَ لَهُمْ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ، وَ یا مَنْ وَعَدَهُمْ عَلَی نَفْسِهِ بِتَفَضُّلِهِ حُسْنَ الْجَزَاءِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
پاک و منزّهی، از تو ناامید نیستم، در حالی که درِ توبه را به رویم گشوده‌ای، بلکه سخن بنده ذلیل را به زبان می‌آورم، بنده‌ای که به خود ستم کرده و حریم حرمت پروردگارش را سبک شمرده،
بنده‌ای که گناهش عظیم است و روی هم انباشته، و روزگار از او روی گردانده و عمرش سپری شده، تا چون نظر کرده که زمان عمل گذشته، و دوران عمر به آخر رسیده، و یقین نموده که پناهگاهی از عذابت و گریزگاهی از انتقامت نیست، با ناله و انابه به سویت روآورده، و توبه‌اش را برای تو خالص ساخته، پس با دلی پاک و پاکیزه به سویت برخاسته، و تو را با ناله‌ای سوزناک و آهسته خوانده؛
در حالی که از شدت تواضع در برابر تو خم گشته و از سرافکندگی کج و فرومانده شده و ترس از مقام تو هر دو پایش را به لرزه‌انداخته و اشکِ چشم، صفحه رخسارش را فراگرفته و با این جملات، تو را می‌خواند:ای مهربانترین مهربانان،ای بخشنده‌ترین کسی که طالبان رحمت نوبت به نوبت آهنگ او کنند، و ای عطوف‌ترین کسی که آمرزش‌خواهان گرد او گردند و ای کسی که عفوت افزون از انتقامت است و ای آن که خشنودی‌ات بیش از خشم توست
و ای کسی که به خاطر گذشت پسندیده‌ات آفریدگانت را به حمد خویش فراخوانده‌ای و ای کسی که بندگانت را به پذیرفتن توبه عادت داده‌ای و ای کسی که اصلاح تباهکاری مردم را به وسیله توبه خواسته‌ای و ای کسی که به عمل اندک بندگان خشنود شده‌ای و کم آنان را پاداش فراوان داده‌ای و ای کسی که اجابت دعا را برای ایشان ضامن گشته‌ای و ای آن که به فضل و بخشش خویش آنان را به پاداش نیکو وعده داده‌ای.
ترجمه آیتی
اى خداوند، از تو نومید نمى شوم زیرا در توبه به روى من گشوده اى، بلکه به درگاه تو مى نالم: به سان بنده اى ذلیل و بر خود ستم کرده و حرمت پروردگار خود شکسته،
آن که گناهانش افزون است و افزون تر نماید و روزگارش روى به ادبار نهاده و در گذشته است، چندان که زمان عمل را پایان یافته بیند و عمر را به نهایت رسیده، و یقین کند که جز تواش پناهى نیست و از تو گریختن نتواند اینک دست انابت به سوى تو برداشته و از روى اخلاص به درگاه تو توبه مى کند و با دلى پاک در مقام قرب تو ایستاده است و با آوازى نجواگونه و آهسته با تو راز مى گوید.
به تواضع قامت خم کرده و سر فرو داشته و پیکر چنبر نموده است. از بیم، پاهایش مى لرزد و سرکش گونه هایش را غرقه ساخته است. تو را ندا مى دهد که: اى مهربان ترین مهربانان اى مهربانترین کسى که مقصد جویندگان رحمتى و اى صاحب عطوفتى که مقصود پویندگان استغفارى اى خداوندى که عفوت از انتقام بیش است و خشنودیت از خشم افزون،
اى خداوندى که از گناهان خلق نیکو در مى گذرى و از این رو زیر بار منت تو هستند اى خداوندى که بندگان خویش را به پذیرش توبه خوگر کرده اى و ناصالحانشان را به توبه به صلاح مى آورى، اى خداوندى که به اندکى از اعمال نیک آنان خشنود مى گردى و عملى اندکشان را پاداشى گران عنایت مى کنى اى خداوندى که اجابت دعاى ایشان را التزام کرده اى و به تفضل خویش جزاى نیکشان وعده داده اى.
ترجمه ارفع
منزهى تو، مایوس از رحمتت نمى شوم. خودت باب توبه را به رویم گشوده اى! بلکه مى گویم، همانند گفتار بنده ى ذلیلى که بر نفس خویش ظلم کرده و حرمت پروردگارش را رعایت نکرده است.
همانگونه گناهانش بزرگ و رو به فزونى است و روزگار بر او پشت کرده و بخت برگشته است تا آنجا که مى بیند وقت کار کردن تمام شده و عمر به پایان رسیده و یقین پیدا کرده که هیچ راه چاره و گریزگاهى از جانب تو ندارد به همین جهت با گریه و زارى به تو روى آورده و توبه را برایت خالص گردانیده و به درگاهت ایستاده و با قلبى پاکیزه و بى آلایش و با صدایى لرزان و آرام تو را مى خواند.
در حالى که قد خمیده شده و سر به زیر انداخته و کج گشته و از خوف و خشیت تو پاهایش مى لرزد و اشک دیدگانش بر صورتش روان است. اینگونه دعا مى کند: ای مهربانترین مهربانان و ای کسى که طالبان رحمتش هماره به او روى مى آورند و ای مهربانترین فردى که استغفارکنندگان دورش مى گردند و ای آنکه عفو و بخشش او بیش از خشم و بلایش مى باشد و ای کسى که رضایش از سخطش فراوانتر است.
و ای آنکه با گذشت خویش بر آفریده هایش منت گذارده و ای کسى که بندگانش را به قبول توبه عادت داده و به وسیله توبه مفاسدشان را اصلاح فرموده و عمل کمشان را قبول کرده و به همان کار اندکشان پاداش فراوان داده و استجابت دعایشان را ضمانت نموده و بر خود واجب کرده است که بدانها طبق وعده اش از جانب فضلش بهترین پاداش را عطا فرماید.
ترجمه استادولی
منزهى تو، از تو نومید نمى گردم در حالى که در توبه به سوى خودت را به رویم گشوده اى، بلکه سخن مى گویم مانند بنده ذلیلى کمه به خود ستم کرده و حرمت پروردگارش را سبک شمرده.
بنده اى که گناهانش بزرگ و انباشته شده، و روزگارانش به او پشت کرده و از او برگشته، و همین که دید زمان عمل سپرى شده، و پایان عمر به سر آمده، و یقین کرد که چاره اى از تو ندارد، و راه گریزى از تو برایش نیست، با توبه و انابه به دیدار تو آمده، و خالصانه به درگاهت توبه نموده، پس با دلى پاک و پاکیزه به پیشگاهت ایستاده، و با صدایى بریده و آهسته تو را خوانده.
در حالى که سر به زیر افکنده و خم شده، و سر فروافکنده و گردن کج نموده، ترس پاهایش را به لرزه آورده، و سیل اشک گونه هایش را در خود غرق نموده، تو را چنین مى خواند: اى مهربان ترین مهربانان، و اى مهربان ترین کسى که مهرجویان همواره به درگاه او روند، و اى دلسوزترین کسى که آمرزش خواهان دور او گردند، و اى که بخشایشت از انتقامت بیشتر است، و اى که خشنودیت از خشمت فراوان تر است.
و اى که با گذشت نیکو ستایش آفریدگانت را برانگیخته اى، و اى که بندگانت را به قبول انابه و زارى عادت داده اى، و اى که گناه و تباهى بندگان را با توبه اصلاح نموده اى، و اى که به کار اندکشان خشنودى، و اى که عمل کم شان را پاداش بسیار داده اى، و اى که اجابت دعایشان را ضمانت نموده اى، و اى که از روى تفضل آنان را از سوى خود وعده پاداش نیک داده اى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پاک و منزهى. پروردگارا من هرگز (با همه زشتى اعمال و کثرت گناهان بزرگ) از لطف و رحمتت مایوس نخواهم بود در صورتى که درهاى توبه و بازگشت به درگاهت محققا به روى من باز است بلکه به مقاله ى بنده اى خوار و ذلیل سخن مى گویم که او درباره نفس خود ظلم و ستم کرده و به مقام احترام (و نوامیس شرع) مولاى خود اهانت نموده
(همه عمرش به غفلت از کف داده) تا هنگامى که دید که مدت عمرش منقضى گشته و دوران عمرش تا انتهاء به سر رسیده است و اینک هیچ راه فرارى و مهرب و گریزگاهى از ملاقات تو (و از محاسبه و قهر تو) ندارد تو را ناچار با انابه و تضرع و زارى ملاقات مى کند (که شاید از و درگذرى و بر او ترحم فرمائى) و به درگاه حضرتت با توبه ى خالص بازمى گردد آنگاه با قلبى پاک (از شائبه ریا و شک و ریب) و دلى پاکیزه (از توجه به غیر خدا) در پیشگاه حضرتت قیام مى کند.
و با صداى ضعیف و آهسته (که لازمه ى حال تضرع و زارى است) تو را به دعا مى خواند
در حالى که سر (از خجلت) به زیر انداخته و پشت (به طاعت) خم کرده به حال پریشان و سخت از خوف و خشیتت پایش مى لرزد و رخسارش در آب چشمان غرق است و به نداى «یا ارحم الراحمین» تو را مى خواند (و به درگاه کرمت مى نالد و عرض مى کند) اى مهربانترین مهربانان عالم و اى ترحم کننده تر از هر کس که (پریشان حالان) از او طلب لطف و رحمت کنند و اى با عاطفه تر از هر که (گناهکاران) به گردش درآیند و از او آمرزش طلبند و اى کسى که عفو و بخشش او بیش از قهر و انتقام اوست و اى کسى که رضا و خشنودیش فزونتر از خشم و غضب اوست
اى خدائى که خلق را به واسطه ى بخشش و آمرزش نیکو به حمد و ثناى خود مشغول کرده ى اى خدائى که بندگانش را به قبول توبه و انابه عادت داده ى اى خدائى که فساد کارى بندگان را به توبه کردن اصلاح فرمائى و اى خدائى که به اندک عملى از بندگان راضى و خشنود است و طاعت اندک آنها را به فضل و کرم پاداش بسیار عطا کند و اى خدائى که براى بندگان اجابت دعا را ضمانت کرده (که در کتاب خود فرموده ادعونى استجب لکم) و اى خدائى که به بندگانش از فضل و کرم خود وعده پاداش نیکو داده (که آن بهشت ابد و سعادت جاوید است).
ترجمه سجادی
پاک و منزّهى تو، از تو که درِ توبه را به رویم گشوده اى، ناامید نمى شوم. بلکه همانند بنده اى خوار که به خود ستم نموده و حرمت پروردگارش را سبک شمرده سخن مى گویم.
آن که گناهانش بزرگ و رو به فزونى است و روزگارش (به او) پشت کرده و سپرى شده، تا اینکه مى بیند زمان عمل گذشته و مدّت عمر به پایان رسیده و باور کرده که پناهگاه و گریزگاهى از تو برایش نیست. با توبه به تو روى آورده و خالصانه براى تو توبه مى کند. پس با دلى پاک و پاکیزه به سوى تو برخاسته و با صداى آهسته پنهانى تو را مى خواند.
با حال فروتنى براى تو خم شده و سرش را کج و به زیر افکنده، و ترس پاهایش را به لرزه انداخته و دو گونه اش غرق اشک شده، تو را صدا مى زند: اى مهربان ترین مهربانان و اى بخشنده اى که رحمت خواهان پى درپى نزد او مى آیند و اى مهربانى که آمرزش خواهان گرد او مى گردند و اى آنکه بخشایش او از کیفرش بیشتر است و اى کسى که خوشنودى او از خشمش افزون تر مى باشد.
و اى آنکه با گذشت نیک، آفریدگانش را به سپاس خود واداشته و اى آنکه بندگانش را به قبول پشیمانى عادت داده و اى آنکه فاسد ایشان را با توبهْ اصلاح کرده و اى آنکه از کردار اندک ایشان، خرسند شده و اى آنکه کمِ ایشان را پاداش فراوان داده و اى آنکه روا شدن خواسته ها را براى ایشان ضمانت کرده و اى آنکه ایشان را به فضل خود، پاداش نیک وعده داده است.
ترجمه شعرانی
اى خداوند پاک چونکه در توبه را بر من گشوده اى از تو نومید نشوم بلکه مانند بنده خوار ستمکار بر خود که حرمت خداوند و مالک را نگاه نداشته،
و گناهانش بسیار بزرگ است و روزگار عمرش گذشته است و سپرى شده چندانکه نگاه مى کند هنگام کار کردن بسر آمده است و مدت زندگى به آخر رسیده و یقین داند که از عقاب تو راه نجات نیست و از خشم تو گریزگاه ندارد سوى تو بازگشته، رو به تو آورده و به اخلاص توبه کرده با دلى پاک در خدمت تو ایستاده و به صداى گرفته و آهسته تو را مى خواند
به فروتنى پیش تو خم گشته و سر به زیر افکنده پشت دو تا کرده ترس پاهاى او را به لرزه درآورده است و اشک چشم دو گونه او را فرو گرفته (مى گوید) که اى مهربانترین
مهربانان اى بخشنده تر کسى که خواهندگان پیوسته قصد تو مى کنند اى مهربانتر کسى که آمرزش طلبان گرد خانه تو مى گردند، اى کسى که مهر تو از کین تو فزونتر است و خشنودى تو از خشمت بیشتر.
اى کسى که بدر گذشتن از گناهان خلق حق شکر خود را بر آنها ثابت گردانیدى و اى کسى که بندگان را به پذیرفتن توبه عادت داده اى، اى کسى که عمل زشت و فاسد آنان را به سبب پشیمانى به صلاح آوردى، اى کسى که به اندک عمل از ایشان خرسندى و نیکى کم را به ثواب بسیار پاداش مى دهى، اى کسى که اجابت دعاى آنان را بر خود حتم کردى و آنان را به پاداش نیک به فضل خود نوید دادى
ترجمه فولادوند
پاکا که تویى! من از تو نومید نمى شوم زیرا تو خود در توبه را به رویم گشاده اى، بلکه به درگاه تو چونان بنده ى ذلیلى سخن مى گویم که بر خود ستم ورزیده و حرمت پروردگار خود را شکسته،
یا چون کسى که گناهانش هر دم رو به فزونى نهاده و روزگار از او بر گشته و مشاهده کرده است که دیگر فرصت عمل را ندارد و عمرش به پایان رسیده و یقین کرده است که از تو روى رهایى نیست، آنگاه دست انابت به سوى تو دراز کرده و با اخلاص تمام به سوى تو توبه مى کند و با دلى پاک و بى غش در خدمتت در ایستاده و با آوایى آهسته با تو رازگویى مى کند
و با فروتنى پشت خود خمیده و سر فرو فکنده و پاهاى وى از بیم لرزیدن گرفته و اشکهایش بر دو گونه روان گشته است و تو را ندا در مى دهد که اى مهربان ترین مهربانان و اى دلسوزتر کسى که خواستاران رحمت شبانروز آهنگ وى کنند، و اى مهربان تر کسى که جویندگان آمرزش گرد او گردند،
و اى کسى که گذشت تو بر انتقامت مى چربد، و اى آن کس که خشنودیت بیشتر از خشم توست و اى آن که با نیکى گذشت خود بر خلق خود منت نهاده اى و اى آن که بهبود امور تباه آنان را با توبه خواستار شده اى، و اى آن که از عمل آنها به اندازه ى اندک خشنود گردیده اى، و اى آن کس که پاداش فراوان به اندک آنان عطا فرموده اى، و اى آن که برآوردن دعا را براى آنها ضمانت فرموده اى، و اى آن که پاداش نیک را، به صرف تفضل بر عهده ى خود بدیشان وعده داده اى،
ترجمه فیض الاسلام
آراسته و پاکى، از تو نومید نمى شوم در حالى که در توبه و بازگشت به سوى خود را برویم گشوده اى، بلکه مى گویم: گفتار بنده ى خوارى که به خود ستم کرده و حرمت پروردگارش را رعایت ننموده
بنده اى که گناهانش بزرگ و رو به فزونى است و روزگارش به او پشت کرده و برگشته تا چون ببیند که زمان کار گذشته و عمر به پایان رسیده و باور نماید که پناه و گریزگاهى از (کیفر) تو برایش نیست، به وسیله ى توبه به تو روآورد، و توبه را براى تو خالص گرداند (شرائط آن از قبیل پشیمانى از گذشته و تصمیم بر دوباره نکردن آن را بجا آورد) پس با دلى پاک و پاکیزه به سوى تو برخیزد و با صداى تغییر یافته (زمزمه دار) آهسته تو را بخواند
در حالى که براى تو فروتنى کرده و خم گشته، و سر به زیر افکنده و کج شده، و ترس پاهایش را به لرزه انداخته، و بسیارى اشک گونه هایش را غرق نموده، تو را مى خواند: اى بخشنده ترین بخشندگان، و اى بخشنده تر کسى که رحمت خواهان پى در پى به او رومى آورند، و اى مهربانتر کسى که آمرزش جویان گرد او گردند، و اى آنکه بخشش او از کیفرش بیشتر است، و اى آنکه خشنودى او از خشمش افزونتر است
و اى آنکه با گذشت نیک بر آفریدگانش منت نهاده (نعمت سزاوار منت داده، چون خداى تعالى از منت نهادن «بیان کردن نیکى خود به دیگرى» منزه است) و اى آنکه بندگانش را به توبه پذیرى عادت داده، و اى آنکه اصلاح تباهیهاى ایشان را به وسیله ى توبه خواسته، و اى آنکه از کردار (نیک) ایشان به اندک خشنود گشته، و اى آنکه (کار) اندک ایشان را پاداش بسیار داده، و اى آنکه روا شدن دعاء را برایشان ضمانت کرده، و اى آنکه از روى تفضل پاداش نیک به ایشان را وعده فرموده است.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«سُبْحَانَک لاَ أَیئَسُ مِنْک وَ قَدْ فَتحْتَ لِی بَابَ التَّوْبَةِ إِلَیک بَلْ أَقُولُ مَقَالَ الْعَبْدِ الذَّلِیلِ الظَّالِمِ لِنَفْسِهِ الْمُسْتَخِفِّ بِحُرْمَةِ رَبِّهِ اَلَّذِی عَظُمَتْ ذُنُوبُهُ فَجَلَّتْ وَ أَدْبَرَتْ أَیامُهُ فَوَلَّتْ حَتَّى إِذَا رَأَى مُدَّةَ الْعَمَلِ قَدِ انْقَضَتْ وَ غَایةَ الْعُمُرِ قَدِ انْتَهَتْ وَ أَیقَنَ أَنَّهُ لاَ مَحِیصَ لَهُ مِنْک وَ لاَ مَهْرَبَ لَهُ عَنْک تَلَقَّاک بِالْإِنَابَةِ وَ أَخْلَصَ لَک التَّوْبَةَ فَقَامَ إِلَیک بِقَلْب طَاهِر نَقِی ثُمَّ دَعَاک بِصَوْت حَائِل خَفِی»:
چگونه مأیوس و ناامید شوم، چسان دلسرد و دل مرده گردم در حالى که از باب لطف و محبت، و کرامت و عنایت بخاطر نجات گمراهان، و دستگیرى از تیره بختان و دردمندان درى با عظمت و راه نجاتى مملّو از رحمت تحت عنوان توبه وبازگشت به حق برویم گشودى.
اى محبوب محبان، اى معشوق عاشقان، اى امید دل ناامیدان، اى تکیه گاه مستمندان، اى طبیب دردمندان، به این بنده ناچیزت اجازه بده تا در محضرت بگوید، گفتار بنده ذلیل و ستم کرده بنفس خود، و بنده اى که با بى شرمى حرمت حریم پروردگارش را رعایت نکرده، بنده اى که گناهانش عظیم و رو به فزونى است، و روزگارش به او پشت کرده و از او برگشته، تا جائى که مشاهده مى نماید که فرصت عمل و اجتهاد و عبادت و خدمت گذشته، و عمر عزیز بپایان رسیده و باور نماید که پناه و مفرى از کیفر گناه برایش نیست، در اینصورت بوسیله توبه بحضرتت روى آورد و توبه اش را محض قبول شدن خالص گرداند، پس با دلى و قلبى پاکیزه بسوى تو برخیزد، و با صدائى حزین و صوتى دل سوز وجود مقدست را آهسته بخواند.
اى عزیز دل من، اى رفیق راه من، اى مقصد سلوک من، اى عشق آتشین من، اى من جان جان من:
با درد خستگانت درمان چه کار دارد *** با وصل کشتگانت هجران چه کار دارد
از سوز بیدلانت مالک خبر ندارد *** با عیش عاشقانت رضوان چه کار دارد
در لعل تست پنهان صد گونه آب حیوان *** از بیدلى لب من با آن چه کار دارد
هم دیده تو بایدتا چهره تو بیند *** کآنجا که آن جمالست انسان چه کار دارد
گر در خورت نیایم شاید که بر سماطت *** پوسیده استخوانى بر خوان چه کار دارد
و هم از دهان تنگت هرگز نشان نیابد *** با خاتم سلیمان شیطان چه کار دارد
جان من از لب تو ما نا که یافت ذوقى *** ورنه خیال جاوید با جان چه کار دارد
دل مى طپد که بیند در دیده روى خوبت *** ورنه بریده زلفت پنهان چه کار دارد
عاشق گر از در تو نشنید مرحبائى *** چون حلقه بر در تو چندان چه کار دارد
گر بر درت نیایم شاد که باز پرسند *** پوسیده استخوانى با خوان چه کار دارد
دردل که عاشق نبود معشوق کى توان یافت *** جائى که جان نباشد جانان چه کار دارد
دردل غم عراقى وانگاه عشق باقى *** در خانه طفیلى مهمان چه کار دارد
«قَدْ تَطَأْطَأَ لَک فَانْحَنَى وَ نَکس رَأْسَهُ فَانْثَنَى قَدْ أَرْعَشَتْ خَشْیتُهُ رِجْلَیهِ وَ غَرَّقَتْ دُمُوعُهُ خَدَّیهِ یدْعُوک بِیا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ یا أَرْحَمَ مَنِ انْتَابَهُ الْمُسْتَرْحِمُونَ وَ یا أَعْطَفَ مَنْ أَطَافَ بِهِ الْمُسْتَغْفِرُونَ وَ یا مَنْ عَفْوُهُ أَکثرُ مِنْ نَقِمَتِهِ وَ یا مَنْ رِضَاهُ أَوْفَرُ مِنْ سَخَطِهِ وَ یا مَنْ تَحَمَّدَ إِلَى خَلْقِهِ بِحُسْنِ التَّجَاوُزِ وَ یا مَنْ عَوَّدَ عِبَادَهُ قَبُولَ الْإِنَابَةِ وَ یا مَنِ اسْتَصْلَحَ فَاسِدَهُمْ بِالتَّوْبَةِ وَ یا مَنْ رَضِی مِنْ فِعْلِهِمْ بِالْیسِیرِ وَ مَنْ کافَى قَلِیلَهُمْ بِالْکثِیرِ وَ یا مَنْ ضَمِنَ لَهُمْ إِجَابَةَ الدُّعَاءِ وَ یا مَنْ وَعَدَهُمْ عَلَى نَفْسِهِ بِتَفَضُّلِهِ حُسْنَ الْجَزَاءِ»:
اى سند پویندگان، اى عزّت جویندگان، اى دریاى بى ساحل رحمت، اى منبع مهر و محبت، بنده شرمنده ات، و عبد گنهکارت در حالى که در برابر عظمتت فروتنى بخرج داده و براى نشان دادن نهایت تواضع خم گشته، و سربزیر افکنده قامت ارستش کج شده، و ترس از هیبت و عذاب تو پایش را بلرزه آورده،و اشک زیاد گونه هایش را غرق نموده بدینگونه حضرتت را آواز مى دهد، و وجودمقدّست را مى خواند، و جنایت را با قلبى شکسته ودلى حزین صدا میزند:
اى بخشنده ترین بخشندگان، و اى بخشنده تر کسیکه رحمت جویان و عنایت خواهان پى در پى به بارگاهش رو مى آورند، و اى مهربانتر کسى که آمرزش طلبان گرداو حلقه زنند، و اى مهربان مولائى که گذشت و عفوش از کیفرش بیشتر است، و خودشنودیش از خشمش افزون تر .
اى مهربان خدائى که با گذشت نیک بر عبادش منت نهاده و اى مولائى که بندگان گنهکارش را به توبه پذیرى عادت داده، و اى خدائى که اصلاح تباهیهاى انسان را بوسیله توبه درخواست نموده، و اى آن که از عمل خوب ایشان به اندک رضایت داده، و اندک آنان را پاداش بسیار مرحمت فرموده و اجابت دعاى نیازمندان را ضمانت کرده و از روى فضل و تفضل و لطف و مرحمت پاداش نیک به ایشان وعده فرموده است.
نگارا کى بود کامیدوارى *** بیابد بر در وصل تو بارى
چو خوش باشد که بعد از ناامیدى *** بکام دل رسد امیدوارى
بده کام دلم مگذار جانا *** که دشمن کام گردد دوستدارى
دلى دارم گرفتار از غم تو *** ندارد جز غم تو غمگسارى
چنانخو کرد با دل غم که گوئى *** بجز غم خوردن او را نیست کارى
بیا اى یار و دل را یاریى کن *** که بیچاره ندارد جز تو یارى
به غم شادم از آن کاندر فراغت *** ندارم از تو جز غم یادگارى
چه خوش باشد که جان من برآید *** زمحنت وارهم یک باره بارى
عراقى راز غم جان برلب آمد *** چه مى خواهد غمت از دل فکارى
شرح صحیفه (قهپایی)
«سبحانک، لا ایاس منک و قد فتحت لى باب التوبه الیک».
الصواب: «آیس» بقلب الهمزه الثانیه الفا و بعد الالف الیاء المفتوحه.
(یعنى:) خداوندا، تنزیه مى کنم ترا تنزیه کردنى. ناامید نمى شوم از رحمت تو و حال آنکه گشاده اى از براى من در توبه و انابت به سوى خود.
«بل اقول مقال العبد الذلیل الظالم لنفسه المستخف بحرمه ربه».
استخفه: خلاف استثقله. و استخف به: اهانه. قاله فى الصحاح.
و الحرمه: ما لا یحل انتهاکه.
(یعنى:) بلکه مى گویم گفتن بنده ى خوار بى مقدار بیداد کننده بر نفس خود، استخفاف کننده به حرمت پروردگار خود.
و این، کنایه است از بنده ى عاصى. چه، عاصى پرده ى حرمت را به گناه مى درد.
«الذى عظمت ذنوبه فجلت، و ادبرت ایامه فولت».
آن بنده اى که بزرگ شد گناهان او یوما فیوما تا آنکه جلیل شد گناهان و پشت کرد روزگار او بر او تا آنکه برگردید. از او.
«حتى اذا راى مده العمل قد انقضت، و غایه العمر قد انتهت، و ایقن انه لا محیص له عنک، و لا مهرب له منک، تلقاک بالانابه و اخلص لک التوبه».
یقال: ما عنه محیص: اى: محید و مهرب.
تلقاک، اى: استقبلک.
یعنى: تا آن گاه که دید که مدت کردار او درگذشت و منقضى شد و نهایت زندگانى او به سر آمد و منتهى شد و یقین دانست که او را هیچ چاره اى نیست از تو و گریزگاهى نیست او را از تو، روى آورد به سوى تو به انابت و بازگشت کردن و خالص گردانید از براى رجوع به درگاه کبریاى تو توبه را.
«فقام الیک بقلب طاهر نقى، ثم دعاک بصوت حائل خفى».
«نقى» -به نون و قاف- به معنى نظافت است، پس تاکید باشد مر «طاهر» را. و در بعض نسخ به تاء مثناه عوض از نون روایت شده.
و الحائل: المتغیر. یقال: حال لونه، اى: تغیر. قاله فى الصحاح. و فى بعض النسخ: الخامل- بالخاء المعجمه و المیم-: اى: خفى. و فى الحدیث: «اذکروا الله ذکرا خاملا»، اى: اخفضوا الصوت لذکره توقیرا لجلاله.
(یعنى:) پس برخاست و توجه کرد به سوى جناب پروردگار خود با دلى پاکیزه از کدورات و تعلقات دنیویه، پس خواند تو را به آوازى تغییر داده شده در کمال ضعف و آهستگى.
«قد تطا طالک فانحنى، و نکس راسه فانثنى».
طاطا، اى: خضع نفسه لک و تواضع حتى صار منحنیا. و تطاطا مثله.
و الانحناء هى ان یصیر صدر الشخص مائلا الى التحت.
و نکست الشىء انکسه نکسا: قلبته على راسه. کذا فى الصحاح. و الناکس: المطاطى راسه.
و ثنیت الشىء ثنیا، اذا عطفته. فانثنى اى: انعطف.
(یعنى:) و فروتنى و خضوع و خشوع کرد مر عظمت و بزرگى تو را تا آنکه منحنى شد، و در پیش افکند سر خود را تا آنکه دوته شد.
«قد ارعشت خشیته رجلیه، و غرقت دموعه خدیه».
الرعش- بالتحریک-: الرعده.
یعنى: به تحقیق که بلرزانید ترسکارى و خوف او هر دو پاى او را و غرق گردانید اشکهاى او هر دو روى او را.
«یدعوک بیا ارحم الراحمین».
مى خواند تو را به اینکه: اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
«و یا ارحم من انتابه المسترحمون».
افتعال من التوبه، اى: کثروا سواله و آتاهم مره بعد اخرى. و قد توهم بعض من القاصرین انه انفعال من التوبه، اى: الرجوع من الذنب و الندم علیه. و هو توهم باطل.
یعنى: اى بخشاینده ترین آن کسى که به درگاه او روند رحمت خواهان مره بعد اخرى و مبالغه نمایند در سوال رحمت.
«و یا اعطف من اطاف به المستغفرون».
اسم التفصیل من العطوفه.
و اطاف به، اى: الم به و قاربه. قاله فى الصحاح.
یعنى: اى مهربانترین آن کسى که نزول کند و نزدیکى کند او را آمرزش خواهان.
«و یا من عفوه اکثر من نقمته، و یا من رضاه اوفر من سخطه».
و اى آن کسى که عفو و درگذشتن او از گناهان بیشتر است از عقوبت کردن او، و اى آن کسى که رضا و خشنودى او بیشتر است از غضب او.
«و یا من تحمد الى خلقه بحسن التجاوز».
فلان یتحمد الى، اى: یمتن. یقال: من انفق ماله على نفسه، فلا یتحمد به على الناس. قاله فى الصحاح.
(یعنى:) و اى آن کسى که منت نهاده به خلقان خود به درگذشتن از گناهان ایشان. حیث قال جل و عز:
(و یعفو عن السیئات).
«و یا من عود عباده قبول الانابه».
یقال: عود کلبه الصید فتعود، اى: صار عاده له.
یشعر کلامه علیه السلام بان سقوط العقاب من التوبه تفضل، و بان من عاد الى المعصیه بعد التوبه ثم تاب ثانیا یقبل توبته تفضلا منه سبحانه.
(یعنى:) و اى آنکه عادت فرموده بندگان خود را به پذیرفتن انابت و قبول نمودن بازگشت ایشان را به خود. حیث قال:
(و هو الذى یقبل التوبه عن عباده).
«و یا من استصلح فاسدهم بالتوبه».
و اى آن کسى که طلب صلاح کار تباه شدگان بندگان خود نموده به توبه و رجوع از معصیت.
«و یا من رضى من فعلهم بالیسیر».
و اى آنکه خشنود شده است از کردار ایشان به اندکى.
«و یا من کافى قلیلهم بالکثیر».
الموجود فى النسخ: «کافى» بالیاء. و الظاهر انه «کافا» بالهمزه بمعنى جازى، و انما یکتب بالالف و ان جاز تخفیفه بقلبه الفا فى اللفظ.
(یعنى:) و اى آنکه مکافات داده عمل اندک بندگان خود را به بسیارى از ثواب.
«و یا من ضمن لهم اجابه الدعاء».
و اى آنکه ضامن شده بندگان را به اجابت دعاى ایشان. حیث قال:
(ادعونى استجب لکم).
«و یا من وعدهم على نفسه بتفضله حسن الجزاء».
و اى آنکه وعده داده بندگان خود را در حالتى که بر ذات با رحمت خود لازم ساخته پاداش نیکو به تفضل و مکرمت خود، نه از روى عدل و استحقاق بندگان. حیث قال- عز من قائل-:
(قل یا عبادى الذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا).
شرح صحیفه (مدرسی)
یعنى: پاک و منزهى از این که عفو ننمائى یا اینکه قبول توبه نفرمائى یا اینکه مایوس و ناامید نمائى. مایوس نخواهم رفت از درگاه تو و حال آنکه به تحقیق باز نمودى تو در توبه ى به سوى خود را.
قبول توبه واجب است بر خداى عزوجل عقلا و نقلا لکن تحصیل او کمال صعوبت دارد. حضرت پیغمبر صلى الله علیه و آله فرمودند که: آیا مى دانید که کیست توبه کننده؟ عرض نمودند: نمى دانیم یا رسول الله (ص) فرمودند: اگر بنده ى توبه نمود و خصماء خود را راضى ننمود پس او توبه ننموده است، و اگر توبه و عمل خود را زیاد ننمود او توبه ننموده است، و اگر توبه نمود و لباس خود را تغییر نداد او توبه ننموده است، و اگر توبه نمود و حفظ زبان او نشد و قلب او باز نشد و دست او باز نشد او توبه ننموده است، کسى که توبه نمود و آرزوى او کم نگردید او توبه ننموده است، اگر توبه نمود و زیادتى قوت خود را نداد توبه ننموده است زمانیکه مستقیم شد بر این صفات او توبه نموده است.
ناامید نمى شوم از تو بلکه مى گوئیم گفتن بنده ى خوار ستم کننده بر خود استخفاف کننده ى به حرمت پروردگار خود حرمت آقائى و حرمت استخفاف عبارت از مخالفت مولى و ترک اطاعت او است بنده اگر مخالفت خالق خود نمود اعتنا ننمودن به او است و استخفاف او است به آقائى و عزت خالق خود و هتک حرمت او نمود و بر خود نیز ستم نمود و نفس خود را در معرض هلاکت و عقوبت بیرون آورد. آن چنان بنده اى که بزرگ شد گناهان او پس در نهایت بزرگى رسید و برگشت روزگار او پس برگشت.
قوله «جلت»: یعنى پس بسیار بزرگ گشت معصیت او و این نظیر تاکید است از براى عظمت، و همچنین قوله فولت تاکید است از براى ادبرت یعنى برگشت روزگار او پس زیادتى در ادبار نمود به عبارت اخرى روزگار او خراب شد و تباه شد.
تا آنکه دید مدت عمل و زمان او گذشت و نهایت عمر به سر آمد دنیائى که محل تجارت و زراعت آخرت است سرمایه تجارت و اسباب زراعت را شیطان به غارت برد خود مثل تاجر مفلس و زارع بى بذر و عوامل شد.
و قطع داشت اینکه نیست ملجاء و پناهى مر او را از تو و جاى فرار از تو را ندارد، کسى بخواهد خود را از عقوبت دیگرى حفظ نماید بایست او را مکان فرارى باشد که در آن مکان خود را داخل نماید یا شخص پناه دهى او را باشد که در پناه او خود را داخل نماید و که را حد آن است که مطرود خالق عظیم را بتواند پناه دهد و یا جاى دهد.
روى آورد به سوى تو به بازگشت و خاص و خالص نمود براى تو توبه را.
حال یحول حولا: اذا تغیر.
خفى: اى ستر.
حائل، و خفى: صفت صوت است، صوت که از طبع خود بیرون نیاید و او را پنهانى و آهستگى حاصل شود سبب یا خوف و ترس است و یا حیا و شرمسارى و یا هر دو و در مقام هر دو است، بدان که طاهر و نقى به حسب معنى قریب هم هستند و هر یک از آنها تعبیر به دیگرى مى شود و تعبیر مى شوند به نظافت و پاکى، قلب نظیف و پاک آن است که خالى باشد از اوصاف رزیله و اعتقادات فاسده معنى قول او علیه السلام فقام الیک توجه نمودن به جانب او است بعد از اینکه چاره ى از براى کار خود ندیده است و غیر از او پناه و ملجاء نیافت یعنى پس روى آورده است به جانب تو پس خوانده هست به آواز متغیر آهسته و خفى.
تطاطا: رباعى مزید به معنى فروتنى نمودن حق العود انعطف یعنى کج و معوج شدن،
نکس الراس: سر را به زیر آوردن است.
انثنى: من ثنى یثنیه اى انعطف یعنى دو تا گردیدن این عبارات کنایه است از اتصاف او به ذلت و خوارى یعنى فروتنى نموده است از براى تو پس خوارى نمود و به زیر انداخت سر خود را تا دو تا شد و کلمه ى فاء مى شود به معنى حتى باشد.
رعشه: مرضى است که در بدن حادث مى شود.
خد: صفحه ى رو را گویند.
در سابق ذکر نمودم که اگر دعا کننده متصف به این صفات نباشد یعنى او را از ترس خداى رعشه نداشته باشد و اشک چشم او بر صفحه ى روى او جارى نباشد این نحو کلمات را نخواند و گرنه بر او عقوبت کنند از جهت کذب او.
یعنى به رعشه انداخته است ترس او هر دو پاى او را و غرق نموده است اشکهاى چشم او هر دو طرف صفحه ى صورت او را.
بدانکه حال بنده چون به این صفت رسید لابد مورد تفضل و عنایت و مرحمت خداى لایزال شود لکن فایز شدن به این صفت موقوف است به عنایت حضرت احدیت جل اسمه که فتح باب معرفت توحید بر او نماید که او را مستجمع جمیع صفات کمالیه و منزه از نقایص داند و گرنه به این صفت نخواهد متصف شد مى خواند او را به اى مهربانتر مهربانها بدان که عذر جوینده و معذرت آورنده در مقام طلب عفو و بخشش از تقصیر خود از آن کسى که مخالفت او نمود او را به اوصافى خواند که مناسب عفو و بخشش است پس خواندن خداوند کریم را در این مقام به ارحم الراحمین سزاوارتر و انسب است علاوه در بعضى از روایات وارد است که: حضرت ختمى مآب صلى الله علیه و آله مرور مى فرمودند به شخصى که مى گفت: یا ارحم الراحمین فرمودند: سئوال نما چیزى را که مى خواهى زیرا که خداى عزوجل نظر نموده است به سوى تو.
و در روایت دیگر وارد است که خداى عزوجل ملکى را موکل نموده بر بنده ى خود بنده همین که سه دفعه گفت یا ارحم الراحمین ملک به او مى گوید سئوال نما هر چه را که مى خواهى زیرا که خداى عزوجل به جانب تو توجه نموده است و در روایت دیگر وارد است که هر که را به خداى تعالى حاجتى باشد هفده نوبت بگوید یا ارحم الراحمین حاجت او روا شود.
انتاب: از نوب نقل شد به باب افتعال، نوبت: قصد نمودن مرتبه ى بعد مرتبه ى.
مسترحم: طلب مهربانى نمودن غرض از ذکر این ندا آن است که: مى خواهد اظهار صفتى در خداى تعالى نماید و اظهار صفتى در خود اما در خداى تعالى غنا و بزرگى و در خود فقر و کوچکى، شبهه ى نیست که محتاج فقیرشان و صفت او نوبت به نوبت در صبح و شام به خانه ى غنى رفتن است و از او سئوال نمودن و شان غنى کریم دادن و قبول مسئول او نمودن است، و غرض دیگر آن است که تو کسى هستى که لایزال نوبت سئوال کنندگان از تو طلب مهربانى کنند و من نیز از آن کسان هستم.
یعنى: اى مهربانتر از هر کسى که تناوب کردند و رفته اند او را طلب مهربانى کنندگان.
عطف: مهربانى نمودن و مشفق بودن.
اطاف: دور گردانیدن و احاطه نمودن، کسى که معصیت کسى نماید آن کس از معصیت کننده بى میل و بى رغبت است و معصیت کننده که در مقام عفو و در گذشتن از او بیرون آید به هر جانب که او از روى بى میلى توجه کند او نیز به همان جانب توجه نماید. پس گویا بر او طواف و احاطه نموده است.
یعنى: اى کسى که مهربانتر است از هر کس که طواف او نموده اند طلب آمرزش کنندگان.
نقم: به فتح نون و کسر قاف اسم مصدر به معنى تلافى و انتقام.
سخط: مصدر به معنى غضب.
رضا: به معنى خشنودى.
بدان که این صفات صفات مخلوقست و نسبت دادن این اوصاف به خداى عزوجل مجاز است و غرض لوازم او هست مثلا راضى شدن کسى از کسى و غضب نمودن و انتقام کشیدن لازم آنها انعام و خوارى و ایلام است پس رضاى خدا اکرام و انعام او است و داخل نمودن در بهشت و غضب و انتقام خدا اهانت نمودن و داخل در جهنم نمودن است یعنى اى کسى که در گذشتن او زیادتر از انتقام او است و اى کسى که خشنودى او بسیارتر است از غضب او.
تحمد: باب تفعل معنى حقیقى قبول ثناء نمودن است و گاهى به معنى طلب ثناء نمودن نیز آمده است.
و بعضى گفته اند: به معنى منت گذاشتن است و این معنى در ظاهر کلام امام علیه السلام بعید نیست لکن بعضى گفته اند: در این صورت متعدى بالى شدن حسن ندارد، و مراد به حسن التجاوز آن است که در مورد عقوبت و ایذاء اکرام و انعام نماید.
یعنى: اى کسى که منت گذاشته است به سوى بندگان خود به خوبى در گذشتن.
عادت: معنى او واضحست.
انابت: بازگشت نمودن، بدان که اگر خداى عزوجل قبول انابه عبد نکند او را بایست مبتلا نماید به امراض و اسقام و خوف و عذاب دنیوى و او را مبتلا نمى کند.
علامت قبول انابه ى او است، بلى در بعضى اشخاص خداى عزوجل قبول انابه ننموده است و لکن تاخیر عقوبت ایشان نمود از جهت حکم و مصالحى که خود مى داند و بس.
یعنى: اى کسى که عادت داده است بندگان خود را در قبول نمودن توبه و بازگشت نمودن.
از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروى است که: هر وقتى که مومنى رجوع کند به استغفار و از خداى طلب غفران نمود و توبه کرد خداى عزوجل عود نماید به آمرزیدن زیرا که خداى عزوجل غفور و رحیم است.
استصلاح: طلب صلاح نمودن.
فاسد: مقابل صحیح است نظیر مریض،
شبهه ى نیست که گناه بندگان را ضعیف و مریض نماید و اطلاق مرض بر معصیت نیز شده است چنانچه در بعضى از روایات وارد است که دواى معصیت توبه نمودن است، طلب صلاح خداوند تعالى از ایشان به توبه واضح است زیرا که بابى از براى ایشان فتح نمود که اگر در آن باب داخل شوند خواهند خوبى و بهبودى یافت.
یعنى: اى کسى که طلب صلاح و صحت نموده است بدى و ناخوشى ایشان را به بازگشت و توبه نمودن.
اى کسى که راضى شد از کارها و اعمال آن بندگان به اندک، و اى کسى که جزا داده است اندک و کم ایشان را به زیاد و بسیار هر دو فقره واضحست.
اما فقره ى اولى شبهه ى نیست که عبادات بدنیه بالنسبه به انسان اندک است و انسان تواند زیاد از یک ماه روزه بگیرد و زیاده بر پنج وقت نماز بخواند و زیاده بر یک نوبت حج به جاى آورد و مع ذلک ایشان را به کلفت و مشقت داخل ننمود و راضى شد از ایشان به فعل اندک و کم.
و اما فقره ى دویم، شبهه ى نیست که بنده بعد از اینکه تمام حرکات و سکنات او از خالق است و خود هیچ ندارد چگونه شود که او را استحقاق ثواب انعام و اکرام در فعل خود که در مقام اطاعت آید باشد و معذلک در اندک فعل او حسنات وافره و ثوابات متکاثره دهند جل جلاله و عظم نواله.
ضمان: ملتزم شدن.
اجابت: قبول نمودن سئوال.
یعنى: اى کسى که ملتزم شده است از براى ایشان قبول نمودن دعاء و اى کسى که وعده داده است ایشان را بر نفس خود به سبب تفضل او خوبى جزاء را، خداوند کریم مهربان از کمال رافت و عنایت وجود خود که نسبت به بندگان دارد وعده داده است که ایشان که مرا بخوانند من خواهم اجابت آنها نمود و منفعتى ندارد بندگان از براى خداوند مگر اینکه او را بخوانند و خواندن ایشان مر خدا را اطاعت و بندگى نمودن است و اگر بندگان جاى آورند مطلوبات خداى را بر ایشان ثواب حسن خواهد داد و در نزد او است ثواب حسن و خوب.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
همانطور که در فراز پیش گذشت سخن بر سر این بود که آیا اقرار و اعتراف به گناه سود و منفعتى دارد یا موجب خشم و غضب خداوند مى گردد.
امام در فراز دوم این معنى را چنین ادامه مى دهد عرض مى کند: (خداوندا تو از هر عیب و نقصى منزهى من هیچگاه از درگاه تو مایوس نمى شوم چرا که باب توبه و بازگشت به سوى خود را به رویم گشوده اى) (سبحانک لا ایئس منک و قد فتحت لى باب التوبه الیک). (بلکه من همانند بنده ى ذلیلى سخن مى گویم که به خود ستم نموده، احترام مالک خود را سبک داشته، گناهانش بزرگ و عظیم، و ایام زندگیش رو به زوال است) (بل اقول مقال العبد الذلیل الظالم لنفسه المستخف بحرمه ربه، الذى عظمت ذنوبه فجلت، و ادبرت ایامه فولت).
آرى همانند بنده اى سخن مى گویم که به اینجا رسیده مى بیند: (مدت عمل منقضى شده ایام عمر به پایان رسیده، یقین کرده که از عذاب تو برایش هیچ پناهى نیست و از کیفر تو گریزى نتواند داشت) (حتى اذا راى مده العمل قد انقضت، و غایه العمر قد انتهت، و ایقن انه لا محیص له منک، و لا مهرب له عنک).
چون چنین یافته و به این حقایق رسیده است: (با انابه و بازگشت، به ملاقات تو آمده. خالصانه در پیشگاهت توبه کرده است با قلبى پاک و طاهر در برابرت ایستاده، سپس با صدائى آهسته و حزین تو را مى خواند، از شدت فروتنى در برابر تو خم و سرافکنده و دو تا شده است (تلقاک بالانابه، و اخلص لک التوبه، فقام الیک بقلب طاهر نقى ثم دعاک بصوت حائل خفى، را فراگرفته، تو را به یا ارحم الراحمین (اى مهربانترین مهربانان) و به اى کسى که نسبت به طالبان رحمت از همه رحیم تر است، مى خواند) (قد ارعشت خشیته رجلیه، و غرقت دموعه خدیه، یدعوک بیا ارحم الراحمین، و یا ارحم من انتابه المسترحمون).
پس از آن سخنان و گفته هاى آن بنده ى ذلیل را چنین ادامه مى دهد: (و اى کسى که نسبت به استغفارکنندگانى که گرداگرد او مى گردند از همه عطوفتر است، اى کسى که عفو و گذشتش از انتقامش بیشتر، رضایت و خشنودیش از خشم و غضبش فزونتر با حسن تجاوز بر مخلوقش منت نهاده، و پذیرش توبه را عادت آنها قرار داده است) (و یا اعطف من اطاف به المستغفرون، و یا من عفوه اکثر من نقمته، و یا من رضاه اوفر من سخطه، و یا من تحمد الى خلقه بحسن التجاوز، و یا من عود عباده قبول الانابه).
و ادامه مى دهد: (اى کسى که به وسیله ى توبه، بندگان فاسد را اصلاح کرده، با عمل کم از آنان خشنود شده و عمل قلیل و کمشان را با پاداش زیاد کفایت نموده، و اجابت دعایشان را تضمین کرده و با تفضل خود، جز او پاداش نیک را براى آنها متعهد شده است، (و یا من استصلح فاسدهم بالتوبه، و یا من رضى من فعلهم بالیسیر، و یا من کافى قلیلهم بالکثیر، و یا من ضمن لهم اجابه الدعاء، و یا من وعدهم على نفسه بتفضله حسن الجزاء).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۵۰۴-۴۸۳
«سُبحانَک لا أیأسُ مِنک وَ قَد فَتَحتَ لی بابَ التّوبَةِ إِلَیک».
قد تقدم ان سبحان مصدر کغفران بمعنى: التنزیه، و لا یکاد یستعمل الا مضافا منصوبا باضمار فعله کمعاذ الله، فمعنى سبحانک انزهک تنزیها عما لا یلیق بجناب قدسک و عز جلالک، و هو مضاف الى المفعول، و جوز کونه مضافا الى الفاعل بمعنى: التنزه.
و یئس من الشىء ییاس- من باب تعب-: قنط، فهو یائس و الشىء مایوس منه على فاعل و مفعول، و المصدر الیاس مثل فلس، و یجوز قلب الفعل دون المصدر، فیقال: ایس یاسا، هکذا قال بعض اهل اللغه.
و قال الجوهرى: ایست من الشىء آیس یاسا: لغه فى یئست منه ایاس یاسا، و مصدرهما واحد انتهى.
و فى القاموس: ایس منه کسمع ایاسا: قنط، فجعل ایاسا مصدر ایس.
لکن قال ابن سیده فى محکم اللغه: اما یئس و ایس فالاخیره مقلوبه عن الاولى، لانه لا مصدر لایس، و لا یحتج بایاس اسم رجل، فانه فعال من الاوس و هو العطاء، کما یسمى الرجل عطیه وهبه الله. انتهى.
و الروایه فى الدعاء وردت بالوجهین «لا ایئس منک» على مستقبل ایس، و الاصل ایاس بهمزتین الاولى للمضارعه و الثانیه فاء الکلمه، فلینت و قلبت یاء للاستثقال، و هذه الروایه هى المشهوره فى متون النسخ. «و لا ایاس منک» على انه مستقبل یئس، و هى نسخه ابنادریس رحمه الله.
و لما کان فى استفهامه السابق علیه السلام ما یشم منه رائحه الیاس و القنوط، حیث توقف مع الاعتراف و الاقرار فى العفو و التجاوز، مع علمه بسعه رحمه الله تعالى، و منعه من القنوط، و وعده بمغفره الذنوب جمیعا، نزهه عن ان ییاس منه و یقنط من رحمته، و الحال انه قد فتح له باب التوبه الذى من دخله نجا و بلغ مارجا، فکیف ییاس من عفوه و غفرانه؟ ام کیف یقنط من فضله و احسانه؟
فالواو من قوله «و قد فتحت»: للحال.
و فتح الباب: مستعار للامر بالتوبه و جعلها مدخلا الى عفوه و مرضاته تعالى.
بل: حرف اضراب، فان تلاها جمله، کان معنى الاضراب اما الابطال لما قبلها نحو «و قالوا اتخذ الرحمن ولدا سبحانه بل عباد مکرمون»، اى: بل هم عباد، و نحو «ام یقولون به جنه بل جاءهم بالحق».
و اما الانتقال من غرض الى استئناف غرض آخر، نحو «قد افلح من تزکى و ذکر اسم ربه فصلى بل توثرون الحیاه الدنیا»، و نحوه عباره الدعاء، اذ لیس الغرض من الاضراب فیها الا الانتقال من الکلام الاول الى معنى آخر، و هى فى ذلک کله حرف ابتداء لا عاطفه على الصحیح. و ان تلاها مفرد فهى عاطفه.
و الظالم لنفسه: العاصى الذى بخس نفسه الثواب، اى: نقصها بمخالفه اوامر الله و ارتکاب مناهیه، و اصل الظلم النقص، قال تعالى: «کلتا الجنتین اتت اکلها و لم تظلم منه شیئا»، اى: لم تنقص.
و قیل: اصل الظلم وضع الشىء فى غیر موضعه، و لا بد فیه من تعدى ضرر، فالمخالف لاوامر الله المرتکب لمناهیه واضع للشىء فى غیر موضعه، لاستعماله قواه فى غیر ما خلقت له و هو مضر بنفسه، فصح انه ظالم لنفسه.
و استخف بحقه: استهان به، کانه عده خفیفا فلم یعبا به.
و الحرمه بالضم: ما وجب القیام به و حرم التفریط فیه و لم یحل انتهاکه، و جمیع التکالیف و احکام الله تعالى بهذه الصفه. و لاستخفاف بها عدم مراعاتها و القیام بها و ترک العمل بموجبها. و قد فسر قوله تعالى: «و من یعظم حرمات الله فهو خیر له عند ربه» باحکامه و سائر ما لا یحل هتکه.
و مقول القول قوله علیه السلام فیما یاتى: «اتوب الیک فى مقامى هذا»، و سیاتى الکلام علیه.
الفاء: للتعقیب، و العطف بها یدل على ان بین العظم و الجلاله فرقا، لانهما لو کانا مترادفین- کما یظهر من کتب اللغه- لما جاز العطف بها، لان عطف الشىء على مرادفه مما تختص به الواو، و لا یشارکها فیه غیرها من حروف العطف، فیمکن ان یعتبر العظم بحسب الکمیه، کما یقال: جیش عظیم اذا کان کثیر العدد، و الجلاله بحسب الکیفیه! فان الذنوب اذا کثرت و ترادفت عظم خطرها فصارت جلیله.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: ان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم نزل بارض قرعاء، فقال لاصحابه: ائتوا بحطب، فقالوا: یا رسولالله نحن بارض
قرعاء ما بها خطب، قال: فلیات کل انسان بما قدر علیه، فجاوا به حتى رموه بین یدیه بعضه على بعض، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم: هکذا تجتمع الذنوب.
و ادبر الشىء: خلاف اقبل، کانه ولى دبره، و ولى و تولى اى: ذهب، فالتولى بعد الادبار، فصح العطف بالفاء التعقیبیه، و اراد بایامه مده حیاته.
حتى هذه عند الجمهور هى الابتدائیه التى یبتدا بها الکلام، دخلت على الجمله الشرطیه و هى مع ذلک غایه لما قبلها، و هو هنا ما اعترف به من الظلم لنفسه و الاستخفاف بحرمه ربه و عظم ذنوبه و ادبار ایامه.
و استشکل بعضهم مجىء هذه الجمله الشرطیه من اذا و جوابها بعد حتى، و قال: کیف تکون حتى غایه و بعدها جمله الشرط؟
و اجیب بان الغایه فى الحقیقه هو ما ینسبک من الجواب مرتبا على فعل الشرط، فالتقدیر الاعرابى المعنوى فیما نحن فیه: بل اقول مقال من لم یزل ظالما لنفسه مستخفا بحرمه ربه، الى ان تلقاک بالانابه و اخلص لک التوبه، وقت رویته مده العمل قد انقضت و غایه العمر قد انتهت، الى آخره.
و قیل: هى فى مثل ذلک غایه لجواب الشرط، على معنى انه لما راى مده العمل قد انقضت و غایه العمر قد انتهت تلقاک بالانابه.
و زعم الاخفش و ابن مالک انها الجاره و ان اذا فى موضع جر بها، و على هذا فیکون تقدیر الغایه: لم یزل ظالما لنفسه مستخفا بحرمه ربه الى وقت رویته مده العمل قد انقضت، و هى على هذا لا جواب لها، لانها معموله لما قبلها، فیکون قوله: «تلقاک بالانابه» استئنافا و جواب سوال، کانه سئل فما کان منه اذ ذاک؟ فقال: تلقاک بالانابه.
و العمل: فعل الانسان الصادر عن قصد و علم، و المراد به هنا ما یستحق به الثواب و ینجى من العقاب.
و غایه الشىء: مداه.
و العمر: الحیاه. و قوله: انقضت و انتهت من باب التعبیر بالفعل عن مشارفته، اى: راى مده العمل قد شارفت الانقضاء و غایه العمر قد شارفت الانتهاء.
و منه قوله تعالى: «و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فامسکوهن»، اى: فشار فن انقضاء العده، و مثله کثیر فى القرآن المجید.
الیقین: العلم الذى لا شک فیه.
و قیل: هو العلم الحاصل عن نظر و استدلال، و لذلک لا یسمى علم الله تعالى یقینا، و یقن الامر ییقن یقنا- من باب تعب-: اذا ثبت و وضح فهو یقین فعیل بمعنى فاعل، و یستعمل ایضا متعدیا بنفسه و بالباء و بالهمزه و الباء، فیقال: یقنته و یقنت به و ایقنت به، و تیقنت و استیقنته: اذا علمته، و الاصل: و ایقن بانه لا محیص، فحذف الباء، و حذف حرف الجر مطرد مع ان و ان.
و المحیص: الملجا و المنجى، من حاص یحیص حیصا: اذا عدل وحاد.
و قیل: من حاص الحمار اذا عدل بالفرار، و هو اما اسم مکان کالمبیت و المصیف، او مصدر کالمغیب و المشیب، و مثله المهرب.
و قوله: «منک و عنک» اى: من امرک و عن امرک، و المراد به الموت.
فان قلت: الم یکن موقنا قبل ذلک بانه لا محیص و لا مهرب له عنه حتى جعل ایقانه شرطا حاصلا لتلقیه تعالى بالانابه، کما یقتضیه العطف على الجمله الشرطیه، فیکون قد حصل له الایقان بعد ان لم یکن؟
قلت: المراد انه ایقن بحلول الموت به عند ادبار ایامه و تولیها، کما راى ان مده العمل قد انقضت و غایه العمر قد انتهت، فتحقق انه لا محیص و لا مهرب له عنه، بتامیل فسحه فى الاجل و رجاء نفس فى العمر، او ان نفسه قد استسلمت لحلوله بها فلم یکن لها نفره و لا مهرب عنه، کما هو شان المستسلم. و اما قبل ذلک فانه کان موقنا بانه سیحل به الموت، الا انه کان یومل الحیاه و یرجو البقاء بعد، فکان ذلک کالمحیص و المهرب له عن حلوله، او ان نفسه کانت تحید و تهرب نفره عنه بحسب الطبع، کما قال تعالى: «و جاءت سکره الموت بالحق ذلک ما کنت منه تحید»، اى: تنفر و تهرب، و الخطاب فیه للانسان، فان النفره عنه شامله لکل فرد من افراده طبعا، و الله اعلم.
تلقاه: استقبله، اى: وجه وجهه تلقاءه و قبله.
و الانابه: الرجوع الى الله بالتوبه من اناب اذا اقبل و رجع.
و اخلص لله العمل: لم یراء فیه من اخلص الماء من الکدر اذا صفا، و خلص الشىء من التلف خلوصا- من باب قعد-: سلم و نجا، کانه اصفاه و سلمه من شوب ریاء و نفاق.
و اخلاص التوبه: ان یاتى بها على طریقها لتصفو و تسلم مما ینافیها، و ذلک ان یتوب عن القبائح لقبحها، نادما علیها، مغتما اشد الاغتمام لارتکابها، عازما على انه لا یعود فى قبیح من القبائح، موطنا نفسه على ذلک بحیث لا یلویه عنه صارف اصلا، فاذا تاب کذلک فقد اخلص التوبه.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: ان التوبه یجمعها سته اشیاء: على الماضى من الذنوب الندامه، و للفرائض الاعاده، و رد المظالم و استحلال الخصوم، و ان تعزم على ان لا تعود، و ان تذیب نفسک فى طاعه الله تعالى کما ربیتها فى المعصیه، و ان تذیقها مراره الطاعه کما اذقتها حلاوه المعاصى.
و فرق بعضهم بین الانابه و التوبه، فقال: الانابه ان یتوب العبد خوفا من عقوبته، و التوبه ان یتوب حیاء من کرمه، فالاولى توبه انابه و الثانیه توبه استجابه.
الفاء: للسببیه، فبسبب ذلک قام الیک، مثلها فى قوله تعالى: «فوکزه موسى فقضى علیه».
و عدى القیام بالى لتضمینه معنى التوجه، اى: قام متوجها الیک.
و الباء: للملابسه.
و طهر الشىء- من باب قتل و قرب- طهاره، و الاسم الطهر بالضم، و هو لغه النقاء من الدنس و النجس، و یخص شرعا بالثانى.
و نقى الشىء ینقى- من باب تعب- نقاء بالفتح و المد و نقاوه: نظف من الوسخ و الدنس فهو نقى على فعیل.
و المراد بطهاره القلب و نقاوته: نقاوه من الانجاس و الادناس الروحانیه، کالشرک و الجهل و سائر الاعتقادات و الاخلاق الذمیمه، و یندرج فى طهارته و نقاوته نقاء سائر الجوارح لانه رئیسها.
و دعا الله تعالى یدعوه دعاء: ابتهل الیه بالسوال و رغب فیما عنده من الخیر.
و الصوت: کیفیه قائمه بالهواء یحملها الى الصماخ.
و حال الشىء یحول حولا: اذا تغیر عن طبعه و وصفه، و مثله استحال.
و خفى الشىء- من باب تعب- خفاء: استتر فهو خفى.
و انما وصف الصوت بالحیلوله و الخفاء لما اعتراه من الخوف و الحیاء، فان الخائف و المستحى من شانه ان یتغیر صوته و یخفى کلامه، لضعف نفسه و انقباضها عن استعمال الایه على جارى عادتها، حتى ان بعضهم ینقطع صوته فلا یستطیع الکلام.
التطاطو: هو ان بذل و یخفض نفسه، من طاطا راسه اذا صوبه و خفضه، و فى حدیث عثمان: تطاطات لکم تطاطا الدلاه، قال ابنالاثیر: اى خفضت لکم نفسى کما یخفضها المستقون بالدلاء و تواضعت لکم و انحنیت، و الدلاه: جمع دال و هو الذى یستسقى بالدلو، کقاض و قضاه. انتهى.
و انحنى: انعطف من حنى العود یحنیه حنیا، و حناه یحنوه حنوا: عطفه.
و نکس راسه- من باب قتل- و نکسه بالتثقیل: خفضه و طاطاه.
و انثنى: انعطف و انحنى، من ثناه یثنیه ثنیا- من باب رمى-: اذا عطفه. و کل ذلک کنایه عن تواضعه و خشوعه و ذله له تعالى. و الجمله فى محل نصب على الحال، و یحتمل الاستئناف، کانه سئل ثم ما کان منه بعد ذلک؟ فقال: قد تطاطا لک فانحنى، الى آخره.
رعش رعشا و رعشا- من باب تعب و منع-: اخذته الرعده و یتعدى بالهمزه فیقال: ارعشه الله، و ارتعش: ارتعد.
و الخشیه: الخوف، و قیل: الخوف: تالم النفس من توقع العقاب.
و الخشیه: الحاله الحاصله عند الشعور بعظمه الحق و هیبته، و سیاتى الکلام على ذلک فى الروضه الثالثه و العشرین ان شاء الله تعالى.
و اسناد الارعاش الى الخشیه من اسناد الفعل الى السبب، فان القوه المحرکه اذا ضعفت لاعتراض الخوف او لوصول شىء مفظع هائل، کالنظر من موضع عال او المشى على الحائط او مخاطبه محتشم مهیب، او غیر ذلک مما یفیض القوى النفسانیه، او غم او حزن او فرح مشوش لنظام حرکات القوه، عرضت الرعشه، و الغضب قد یفعل ذلک، لانه یحدث اختلافا فى حرکه الروح، و خص الرجلین بالارعاش ایذانا بشده الخشیه و قوتها، لان الرعشه فیهما لا تحدث الا عن سبب قوى جدا ینفعل عنه الروح المحرک فى اسافل البدن انفعالا شدیدا بخلاف الیدین.
یدل على ذلک قول الشیخ الرئیس فى القانون: قد تکون الرعشه فى الیدین دون الرجلین، لان الروح المحرک فى اسافل البدن اقوى و اشد، لحاجه تلک الاعضاء الى مثله، فلا تنفعل عن الاسباب التى لیست بقویه جدا انفعالا شدیدا، و ان انفعلت الاله قوى على نهزها، و الید لیست کذلک انتهى.
فانظر ایها المتامل الى ملاحظته علیه السلام فى هذه العباره لهذه النکته الدقیقه، التى لا یطلع علیها و لا یفطن لها الا من اطلع على دقائق الطب و اسراره، و کشف عن خفى مسائله حجب استاره. و هو علیه السلام مع ذلک متوجه الى خطاب ربه و متبتل باعتراف ذنبه، و هو المقام الذى تذهل فیه العقول و الافهام و ترجف عنده القلوب و الاقدام، تعلم ان مثل ذلک لیس الا عن فیض ربانى و امداد سبحانى.
و کم فى مطاوى کلامه علیه السلام من نکت و اسرار لا یدرکها الا من انفتح له بصر الهدى و انقشعت عنه سحائب العمى، ففى کل معنى منه روض من المنى، و فى کل لفظ منه عقد من الدر. وفقنا الله تعالى للاطلاع علیها و هدانا بارشاده الیها.
و غرق الشىء فى الماء غرقا- من باب تعب-: رسب فیه فهو غرق و غارق ایضا، و یتعدى بالهمزه و التضعیف، فیقال: اغرقته و غرقته، و لما کانت کثره الدموع تغطى و تستر الخدین کما یستر الماء الکثیر الغریق عبر عن ذلک بالتغریق ایذانا بکثرتها و دوام ذرفانها.
و الجمله فى محل نصب على الحال کالتى قبلها، و هى اما حال من فاعل دعاک کالاولى، کما هو مذهب الجمهور من جواز تعدد الحال، او من الضمیر فى تطاطا فیکون من باب التداخل، و ذلک واجب عند من منع تعدد الحال، و العامل فیها على الاول دعاک، و على الثانى تطاطا، و تحتمل الاستئناف على قیاس مامر.
اى: ینادیک، من دعوت زیدا اى: نادیته و طلبت اقباله، و مدخول الباء محذوف، و التقدیر یدعوک بقوله یا ارحم الراحمین.
و یا: حرف موضوع لنداء البعید حقیقه او حکما، و قد ینادى بها القریب توکیدا.
و قیل: هى مشترکه بین البعید و القریب.
و قیل: بینهما و بین المتوسط، قاله ابنهشام فى المغنى.
و قال ابن المنیر: و اصله صوت یهتف به لمن کان بعیدا منک، ثم استعمل فى کل نداء و ان قرب المنادى، کانک تقدر المخاطب ساهیا عنک، و کفى بالغفله بعدا فتوقظه بذلک الصوت من سنه السهو، ثم توذنه بخطابک و ان کان مصغیا بان الامر الذى بعده مهم عندک و کانک فى غفله عنه، فتزیده یقظه الى یقظه بالتصویت.
فان قلت: فقد استعمل هذا الحرف فى الدعاء، و قد علم ان الله تعالى لا یجوز علیه السهو و لا الغفله و لا البعد، فانه اقرب الى الداعى من حبل الورید.
قلت: قد استقر انها بالاتساع صارت موذنه باهتمام المتکلم بالمقصود، و الذى یاتى بعدها اعم من کون الساهى غافلا او حاضرا، و اظهار الاهتمام بالحاجه من قبیل الضراعه و الالحاح المطلوب فى الدعاء.
و قال الزمخشرى: و قول الداعى فى جواره یا رب و یا الله مع کونه اقرب الیه من حبل الورید استقصار منه لنفسه، و استبعاد لها من مظان الزلفى، و هو اقناعى، لان الداعى یقول فى دعائه: یا قریبا غیر بعید، و ربما قال: یا من هو اقرب الى من حبل الورید، فاین هذا من الانتصاب فى مقام البعد؟ انتهى کلام ابن المنیر.
و اجیب عن تعقبه کلام الزمخشرى بان هذا الکلام من الداعى غیر مناف لانتصابه فى مقام البعد و لا بعید منه، لان المراد استقصار نفسه و استبعادها مما یقربه الى رضوان الله تعالى. انتهى.
و الجمله فى محل نصب على الحال من الضمیر فى قوله: «فقام الیک»، کانه قال: فقام الیک ثم دعاک منادیا لک بقوله: یا ارحم الراحمین، و تقدیمه النداء بهذا الوصف لانه الاهم بالمقام، لاشتماله على صفه الرحمه التى لا تساویها رحمه، و لا تکون توبه و لا عفو و لا غفران و لا فضل و من و احسان الا بعدها.
و فى الحدیث: ان لله ملکا موکلا بمن یقول یا ارحم الراحمین، فمن قالها ثلاثا قال له الملک: ان ارحم الراحمین قد اقبل علیک فسل.
و مر رسولالله صلى الله علیه و آله و سلم برجل و هو یقول: یا ارحم الراحمین، فقال له: سل فقد نظر الله الیک.
انتابه انتیابا: اتاه مره بعد اخرى او غدا علیه وراح.
قال فى الاساس: هو ینتابنا و هو منتاب: مغاد مراوح.
و قال ابنالاثیر فى النهایه: انتابه اذا قصده مره بعد اخرى. و منه حدیث الدعاء «یا ارحم من انتابه المسترحمون» انتهى.
و استرحمه: ساله الرحمه.
و عطف علیه عطفا- من باب ضرب-: اشفق و تحنن.
و اطاف به: الم، اى: نزل به، و اطاف بالشىء: احاط به، اى: استدار بجوانبه.
و الانتیاب: تمثیل لطلب المسترحمین منه الرحمه مره بعد اخرى، کما ینتاب المحتاج الغنى و یغادیه و یراوحه فى طلب حاجته.
و الاطافه بمعنى الالمام، تمثیل لالتجاء المستغفرین به کما ینزل طالب الحاجه بمن یومل عنده نیلها، و بمعنى الاحاطه تمثیل لطلبهم المغفره منه من کل جهه کما یحیط المحتاجون بمن یقوم بهم، قال الشاعر:
اخوصبیه شعث یطیف بشخصه کوالح امثال الیعاسیب ضمر
و قال ابوطالب رضى الله عنه فى مدحه علیه السلام:
یطیف به الهلاک من آل هاشم فهم عنده فى نعمه و فواضل
و تفضیله تعالى على غیره فى هذه الافعال من الرحمه و العطف و نحوها انما هو بالنظر الى عاده الناس و ضعف عقولهم، حیث یثبتون اصل تلک الافعال فى الجمله لغیره ایضا، فینبهون على الرجوع الیه تعالى بانه اکمل فیها من غیره، لان النفس الى الاکمل ارغب، و الا فلا نسبه بین الخالق و الخلق و لا بین فعله و فعلهم حتى یجرى فیه معنى التفضیل.
وفر الشىء یفر- من باب وعد-: تم و کمل، و وفرته وفرا- من باب وعد ایضا-: اتممته و اکملته، یتعدى و لا یتعدى، و المصدر فارق، و وفر المال- من باب کرم و وعد- وفرا و وفورا: کثر و اتسع فهو وفر، و یتعدى هذا بالتثقیل فیقال: وفره توفیرا، و اراده هذا المعنى هنا اظهر من الاول، اى: یا من رضاه اکثر و اوسع من سخطه.
قیل: و انما قدم ذکر العفو و النقمه على الرضا و السخط لانهما من صفات الافعال کالاحیاء و الاماته، و الرضا و السخط من صفات الذات، و صفات الافعال ادنى رتبه فترقى منها الى الاعلى.
و هذا لا یصح على مذهب الامامیه، لان الرضا و السخط عندهم من صفات الافعال ایضا باجماع منهم، لانهم قالوا: کل شیئین متضادین وصفت الله تعالى بهما و هما فى الوجود فهما من صفات الفعل کالعفو و الانتقام و الرضا و السخط، فانه یقال: عفا عمن تاب، و انتقم ممن اصر، و رضى عمن اطاعه، و سخط على من عصاه. فالرضا و السخط من صفات الفعل لا من صفات الذات، لانه لا یجوز وصفه تعالى بصفات الذات و بضدها، فلا یجوز ان یقال مثلا: هو عالم و جاهل و قادر و عاجز.
و الحاصل: ان کل صفه توجد فیه سبحانه دون نقیضها فهى من الصفات الذاتیه، و کل صفه توجد فیه مع نقیضها فهى من الصفات الفعلیه، فلا یصح التوجیه المذکور على مذهبنا.
نعم قد یراد بالرضا العلم الازلى بالخیرات و بافاضتها فى اوقاتها، فیکون من صفاته الذاتیه التى لا تفارق الذات فى مرتبتها، لکن هذا المعنى غیر مراد هنا، بل المراد من الرضا نفس الفعل الذى هو الاحسان و الاکرام، لمقابلته بالسخط الذى هو العقوبه و الانتقام، فتعین کونه من صفات الفعل.
و الصواب فى توجیه تقدیم العفو فى الذکر على الرضا و ان کان کلاهما من صفات الفعل: ان العفو ادنى رتبه من الرضا، لان الرضا یستلزم العفو من غیر عکس، اذ قد یعفو السید عن عبده و لیس عنه براض، فکان ذکره للعفو ثم الرضا من باب الترقى من الادنى الى الاعلى.
قالوا: و معنى کون عفوه اکثر من نقمته و رضاه اوفر من سخطه، ان تعلق ارادته بایصال الرحمه اکثر من تعلقها بایصال العقوبه، فان الاول من مقتضیات صفته، و الغضب باعتبار المعصیه، کما قال تعالى: «و ما اصابکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفو عن کثیر»، فالرحمه ذاتیه و الغضب
عرضى، فلولا المعصیه و الکفر لم یکن غضب و لم یخلق جحیم، کما دل علیه قوله تعالى: «و لا تطغوا فیه فیحل علیکم غضبى».
تحمد: هنا بمعنى استحمد، یدل على ذلک قول الزمخشرى فى الاساس: استحمد الله الى خلقه باحسانه الیهم و انعامه علیهم انتهى. و تفعل ترد بمعنى استفعل فى معنى الطلب، نحو: تنجزته، اى: استنجزته اذا طلبت نجازه، فتحمد الى خلقه و استحمد بمعنى طلب الیهم ان یحمدوه، کما قال تعالى: «و قل الحمد لله» «و اشکروا لى و لا تکفرون»، و انما عداه بالى- و الاصل ان یتعدى بنفسه- لتضمینه معنى خطب، اى: تحمدهم خاطبا الیهم حمده.
و اما تفسیره بمعنى امتن، کما فعله کثیر من المحشین و المترجمین، اخذا من قول الجوهرى فى الصحاح: فلان یتحمد على، اى، یمتن على، یقال: من انفق ماله على نفسه فلا یتحمد به على الناس. انتهى. فلیس بصواب و ذلک لوجهین:
احدهما: ان التحمد بمعنى الامتنان انما یعدى بعلى کما هو صریح عباره الجوهرى، و التحمد فى الدعاء معدى بالى فاختلف المعنى. یدل على ذلک قول الامام ابىالفضل المیدانى فى مجمع الامثال: قولهم: من انفق ماله على نفسه فلا یتحمد به على الناس، و یروى الى الناس، فمن وصله بعلى اراد فلا یمتن به على الناس، و من وصله بالى اراد فلا یخطبن الیهم حمده. انتهى.
الثانى: انه قد ورد فى دعائهم علیهم السلام تنزیهه تعالى عن الامتنان، کما سیاتى فى دعاء وداع شهر رمضان «و لم تشب عطاءک بمن»، فلا یصح حمل التحمد هنا على معنى الامتنان، و لا حاجه الى التکلف فى الجواب ان معنى امتنانه کون نعمه جدیره بان یمتن بها و الا فهو مبرا عن ذلک.
فان قلت: فقد ورد الامتنان فى القرآن المجید کثیرا، کقوله تعالى: «یا بنى اسرائیل اذکروا نعمتى التى انعمت علیکم»، و قوله تعالى: «و اذکروا اذ انتم قلیل مستضعفون فى الارض» الایه، الى غیر ذلک.
قلت: هذا و نحوه من قبیل التنبیه على شکر النعمه و النهى عن کفرها، و لیس الغرض منه اعتداد النعمه کما یفعله المعتد بنعمه و المتطاول بها على المنعم علیه.
و التجاوز: العوف و الصفح عن الذنب، من جازه یجوزه اذا تعداه و عبر علیه کانه لم یقف عنده.
و حسن التجاوز عباره عن الصفح الجمیل. و عن على علیه السلام: ان الصفح الجمیل هو العفو من غیر عتاب و کذلک روى عن الرضا علیه السلام.
و قیل: هو العفو بغیر تعنیف و توبیخ، و فى بعض الاخبار: ربما اتى العبد فى
صحیفته یوم القیامه على عظیمه کان اقترفها یشق علیه النظر الیها، فتدرکه رحمه ربه فتستر علیه تلک العظیمه، و یقال له: جاوزها لانه کان دعاوه ایام الحیاه یا عظیم العفو یا حسن التجاوز.
و عوده کذا فاعتاده و تعوده: اى صیره له عاده اى: دیدنا یعود الیه، اى: جعل لهم قبول الرجوع کلما رجعوا الیه عن ذنوبهم عاده. و فیه اشاره الى قوله تعالى: «و من یعمل سوءا او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفورا رحیما».
و عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: ان الله لا ینام و لا ینبغى له ان ینام، باسط یده لمسىء النهار ان یتوب باللیل، و لمسىء اللیل ان یتوب بالنهار.
و عن ابى جعفر علیه السلام: کلما عاد المومن بالاستغفار و التوبه عاد الله علیه بالمغفره، و ان الله غفور رحیم و یقبل التوبه و یعفو عن السیئات. و الاخبار فى هذا المعنى لا تکاد تحصى.
و استصلح الشىء: طلب صلاحه، اى: فتح لهم باب التوبه و شرعها لهم، لیصلح ما افسدته الذنوب و المعاصى منهم، و ذلک ان الذنب بمنزله المرض العارض فى النفس، و التوبه بمثابه معالجتها حتى تصلح و تعود الى صحتها.
و فى الحدیث: لکل شىء دواء و دواء الذنوب الاستغفار.
و روى ابن عباس عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: لم ار شیئا احسن طلبا و لا اسرع ادراکا من حسنه حدیثه لذنب قدیم، ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکرى للذاکرین.
قال بعض العلماء: سیئه العبد ظلمه و توبته حسنه و هى نور من انوار ایمانه، و ادراک النور الظلمه اسرع شىء، کالصبح و اللیل اذا حط عن الصبح نقابه نصل من اللیل خضابه.
کاللیل یطلبه النهار بضوئه فظلامه بضیائه مطرود
رضى بالشىء: قنع به و لم یطلب معه غیره.
و الیسیر: القلیل، من یسر یسرا -من باب قرب-: اى قل فهو یسیر، و رضاه تعالى بالیسیر من فعل عباده عباره عن تکلیفهم اقل مما هو فى قدرتهم و طاقتهم، الا ترى انه کان من امکان الانسان و طاقته ان یصلى اکثر من الخمس و یصوم اکثر من الشهر و یحج اکثر من حجه، ولکنه تعالى ما جعل فى الدین من حرج، لکمال رحمته و شمول رافته، فما کلفهم به قلیل بالنسبه الى ما یستطیعونه، و تکلیفهم بذلک رضا منه به.
و کافاه مکافاه و کفاء بالکسر و المد: جازاه، و هو مهموز اللام، الا ان الروایه فى الدعاء وردت بدون الهمزه، و هو من باب قلب الهمزه الفا، و هو کثیر فى کلامهم.
و فى هذه الفقره اشاره الى قوله تعالى: «للذین احسنوا الحسنى و زیاده»، و قوله تعالى: «لیوفیهم اجورهم و یزیدهم من فضله»، و نحو ذلک مما ورد به النص القاطع بمضاعفه الثواب و زیاده الاجر على ان اقل قلیل منه اکثر من کثیر العمل، اذ لا نسبه بین المتناهى المنقطع و غیر المتناهى الباقى لولا فضل الله وسعه جوده و کرمه و الله غنى کریم.
ضمنت الشىء- من باب علم-: تکلفت به، و ضمنت المال ضمانا: التزمته.
و اجاب الله دعاءه: قبله، و استجاب له کذلک، اى: تکفل و التزم لهم قبول الدعاء، و فیه اشاره الى قوله تعالى: «ادعونى استجب لکم»، و قوله تعالى: «و اذا سئلک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان».
و الوعد: هو الخبر عن ایصال نفع الى الغیر او دفع ضرر عنه فى المستقبل، سواء کان النفع مستحقا او لا، و عداه بعلى لتضمینه معنى الایجاب، اى: وعدهم موجبا على ذاته الشریفه ایجاب کرم و تفضل.
و حسن الجزاء: هو حسن الثواب على الاعمال، کما قال تعالى: «و الله عنده حسن الثواب».
قیل: هو ما لا یبلغه وصف واصف و لا یدرکه نعت ناعت، مما لا عین رات و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر.
و قیل: حسنه فى دوامه و سلامته من کل شوب و من النقصان، الا ترى الى قوله تعالى: «فاتاهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخره» کیف وصف ثواب الاخره بالحسن، و لم یصف به ثواب الدنیا، لامتزاجه بالمضار و کدر صفوه بالانقطاع و الزوال، بخلاف ثواب الاخره.
قال القفال: یحتمل ان یکون الحسن هو الحسن، کقوله تعالى: «و قولوا للناس حسنا» و الغرض منه المبالغه، کما یقال: فلان جود و عدل اذا کان غایه فى الجود و نهایه فى العدل، و ثواب الله کله حسن فما ظنک بحسنه.
تبصره:
قال بعض ارباب القلوب: لا ریب ان اللذه العقلیه اتم و اعظم من الحسیه بما لا یتناهى، و الترقى الى الله سبحانه بالاعمال الحمیده و الاخلاق المجیده و لذه مناجاته السعیده من افضل الکمالات و اعظم اللذات، فمن العجب کیف جعل الله على طاعته و ما یقرب الیه جزاء، فان الدال على الهدى فضلا عن الموفق و الممد على فعله اولى بان یکون له الجزاء لا علیه، لکن بسطه جوده وسعه رحمته اقتضى الامرین معا، قال تعالى: «هل جزاء الاحسان الا الاحسان»، فانظر کیف افاد احسانا و سماه جزاء؟ واقض حق العجب من ذلک، و اشکر من سلک بک هذه المسالک.
