دعای دوازدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
توبه آگاهانه؛
مَا أَنَا بِأَعْصَی مَنْ عَصَاک فَغَفَرْتَ لَهُ، وَ مَا أَنَا بِأَلْوَمِ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیک فَقَبِلْتَ مِنْهُ، وَ مَا أَنَا بِأَظْلَمِ مَنْ تَابَ إِلَیک فَعُدْتَ عَلَیهِ.
أَتُوبُ إِلَیک فِی مَقَامِی هَذَا تَوْبَةَ نَادِمٍ عَلَی مَا فَرَطَ مِنْهُ، مُشْفِقٍ مِمَّا اجْتَمَعَ عَلَیهِ، خَالِصِ الْحَیاءِ مِمَّا وَقَعَ فِیهِ، عَالِمٍ بِأَنَّ الْعَفْوَ عَنِ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ لَا یتَعَاظَمُک، وَ أَنَّ التَّجَاوُزَ عَنِ الْإِثْمِ الْجَلِیلِ لَا یسْتَصْعِبُک، وَ أَنَّ احْتِمَالَ الْجِنَایاتِ الْفَاحِشَةِ لَا یتَکأَّدُک، وَ أَنَّ أَحَبَّ عِبَادِک إِلَیک مَنْ تَرَک الِاسْتِکبَارَ عَلَیک، وَ جَانَبَ الْإِصْرَارَ، وَ لَزِمَ الِاسْتِغْفَارَ.
وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَیک مِنْ أَنْ أَسْتَکبِرَ، وَ أَعُوذُ بِک مِنْ أَنْ أُصِرَّ، وَ أَسْتَغْفِرُک لِمَا قَصَّرْتُ فِیهِ، وَ أَسْتَعِینُ بِک عَلَی مَا عَجَزْتُ عَنْهُ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
من نه از گناهکارترین گناهکارانم که تو او را آمرزیده‌ای و نه از نکوهیده‌ترین افرادی که به درگاهت عذر آورده و تو عذرش را قبول کرده‌ای و نه از ستمکارترین ستمکاران که نزد تو موفق به توبه شده و تو به او احسان کرده‌ای،
در چنین حال به جانب تو باز می‌گردم بازگشت کسی که از کرده گذشته خود پشیمان و از آنچه بر سرش آمده نگران و از ورطه‌ای که در آن افتاده از روی خلوص شرمگین است
و می‌داند که گذشت از گناه بزرگ در نظر تو عظیم نمی‌نماید، و بخشیدن معصیت خطیر بر تو گران نمی‌باشد و تحمل جنایات سنگین بر تو دشوار نمی‌آید و محبوبترین بندگانت نزد تو کسی است که در پیشگاه تو دست از سرکشی و نافرمانی بردارد و از پافشاری بر گناه اجتناب نماید و درخواست آمرزش را ادامه دهد
و من در برابر تو بیزاری می‌جویم از اینکه سرکشی کنم و به تو پناه می‌برم از اینکه بر گناه اصرار ورزم و برای آنچه در آن کوتاهی ورزیده‌ام طلب آمرزش دارم و بر آنچه از انجامش فرومانده‌ام از تو درخواست یاری می‌کنم.
ترجمه آیتی
من گناهکارترین گناهکارانى که آمرزیده اى نیستم من نکوهیده ترین عذر خواهانى که از تو پوزش خواسته اند و تو پذیرفته اى نیستم، من ستمکارترین ستمکارانى که به درگاه تو توبه کرده اند و به احسانشان نواخته اى نیستم.
در این مکان که ایستاده ام به درگاه تو توبه مى کنم توبه کسى که از افراط در گناه نادم شده و از آن بار گران معاصى که بر گردن دارد ترسان است و از ورطه اى که در آن افتاده سخت شرمنده است.
مى داند که تو عفو کردن از گناهان بزرگ را بزرگ نمى شمارى و گذشت از خطاى عظیم دشوارت نمى نماید و تحمل خطاهاى فاحش ما بر تو گران نمى آید و محبوب ترین بندگان تو بنده اى است که در برابر تو گردنکشى فروهلد و از اصرار بر گناه دورى جوید و همواره از تو آمرزش خواهد.
اى خداوند، از گردنکشى در برابر تو بیزارى مى جویم و از اصرار در گناه تو پناه مى آورم و از هر قصور که ورزیده ام آمرزش مى خواهم و در هر خدمت که فرومانم از تو یارى مى طلبم.
ترجمه ارفع
الها من گناهکارتر از آنکه تو را مخالفت کرده و او را بخشیده ای نیستم و سزاوار سرزنش بیشتر از کسى که به درگاهت عذر آورده و عذرش را پذیرفته ای نمى باشم و ستمکارتر از کسى که در محضرت توبه کرده و توبه اش را پذیرفته ای نیستم.
بنابراین در این حال به پیشگاهت توبه ای مى کنم که نسبت به آنچه انجام داده ام پشیمان و از حاصل کار نگران و از آنچه اتفاق افتاده خجالت زده ام.
خدایا این را مى دانم که گذشت تو از گناهان بزرگ، برایت بزرگ نیست و صرف نظر از لغزش سنگین، برایت سخت نمى باشد و نادیده گرفتن جنایات آشکار، برایت گران نیست و این را نیز مى دانم که محبوبترین بندگان نزد تو کسى است که بر تو طغیان نکند و از اصرار بر گناه اجتناب نماید و ملازم با استغفار و توبه باشد.
و من از کسى که بر تو طغیان کند بیزارم و از کسى که اصرار بر گناه مى کند به تو پناه مى برم و نسبت به آنچه کوتاهى کرده ام طلب عفو مى نمایم و درباره ى آنچه که از انجام آن ناتوانم از تو کمک مى خواهم.
ترجمه استادولی
من گنهکارترین گنهکاران نیستم که آنان را آمرزیده اى، و من ستمکارترین توبه کنندگان نیستم که به آنان لطف و عنایت نموده اى.
در این جایگاه خود به سویت توبه مى کنم توبه کسى که از آنچه از او سرزده پشیمان، و از آنچه بر سر او گرد آمده ترسان، و از آنچه در آن افتاده واقعا شرمگین است.
مى داند که چشم پوشى از گناه بزرگ بر تو گران نیست، و گذشت از گناه سترگ بر تو دشوار نیست، و چشم پوشى از جنایات بى اندازه بر تو سخت نیست، و محبوب ترین بندگانت نزد تو کسى است که بر تو گردن فرازى نکرده، و از اصرار بر گناه دورى گزیده، و پایبند آمرزش خواهى است.
و من به درگاه تو بیزارى مى جویم از این که گردن فرازى کنم، و به تو پناه مى آورم از این که اصرار بر گناه ورزم، و از تو آمرزش مى طلبم نسبت به آنچه در آن کوتاهى کرده ام، و از تو یارى مى جویم بر آنچه از انجامش ناتوانم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خدا من معصیت کارتر از بسیار کسان دیگر که همه را بخشیدى نیستم و من زشت و بد عمل تو را از آنانکه از گناهان عذر خواستند و تو عذرشان پذیرفتى (و همه آنها را آمرزیدى) نیستم و من ستمکارتر از آنانکه به درگاهت توبه و انابه کردند به آنها لطف و احسان کردى نیستم
منهم در همین مقام (و همین ساعت) حاضر به سوى تو بازگشته و به درگاهت توبه مى کنم توبه کسى که از عملش که با افراط و تفریط رفته (و همه کارش قصور و تقصیر بوده) سخت پشیمانست در حالى که از بار سنگینى گناهان که بر او جمع گردیده سخت هراسان و ترسانست و از ورطه عصیانها که در آن افتاده سخت شرمنده است
در صورتى که مى داند عفو و بخشش از گناه بزرگ او پیش (رحمت بى انتها و لطف و احسان بى حد) تو بزرگ نیست و در گذشتنت به کرم و عفو از معصیت بزرگ او (که نافرمانى خداى بزرگ است) نزد تو آسان است و حلم و تحمل بار جنایتهاى فاحش (و زشتى بدکاریهاى موحش) او بر تو بسى سهل و بى زحمت است (چون از جنایات و اعمال قبیح بندگان بر مقام قدس و عظمت و کبریائى تو هیچ زیان نرسد بلکه ضررش اگر نبخشى بر خود آنهاست) و باز مى دانم اى خدا که بهترین بندگان نزد تو آن است که بر عبودیتت هیچ تکبر و خودبینى نکند (و در مقام طاعتت با کمال خضوع و تذلل و فقر و تملق آید تا از ذلت و خوارى به درگاهت عزت ابد در دو عالم یابد) و از اصرار بر گناه (و عزم بر نافرمانیت) دورى گزیند و پیوسته از جرم و گناه ملازم با توبه و استغفار باشد (و از هر معصیت که از او سر زند فورا نادم و پشیمان شود و از خدا آمرزش طلبد چون با پشیمانى معاصى از کیفر اصرار بر گناه تواند رست زیرا «التائب من الذنب کمن لا ذنب له» نادم حقیقى از گناه مانند آن کس است که گناه نکرده)
پس اى خدا من به درگاهت از تکبر و غرور بیزارم و از اصرار بر گناه به تو پناه مى برم و از هر آنچه تقصیر و خطا کردم استغفار مى کنم (و از درگاهت آمرزش و بخشش مى طلبم) و از آنچه (از طاعاتت) بر انجام آن عاجز و ناتوانم از تو قوت و نصرت و یارى مى خواهم.
ترجمه سجادی
من گناهکارتر از آنکه نافرمانى تو کرده و تو او را آمرزیده اى، نبوده ام. و نکوهیده تر از عذرآورنده به پیشگاهت که تو عذرش را پذیرفته اى، نیستم. و ستمکارتر از توبه کننده به درگاهت که تو به او نیکى نموده اى، نمى باشم.
در این مکان (که ایستاده ام) به سوى تو بازمى گردم، بازگشت کسى که از آنچه از او سر زده، پشیمان است. و از آنچه بر او گرد آمده، ترسان. و از آنچه در آن افتاده، سخت شرمنده است.
مى داند که بخشایش گناه بزرگ، بر تو بزرگ نیست و درگذشتن از معصیت بسیار، بر تو دشوار نیست و چشم پوشى از جرم هاى بسیار زشت بر تو سخت نمى باشد، و محبوب ترین بندگانت نزد تو کسى است که بر تو گردنکشى نکند و پافشارى (بر گناه) را ترک کند و پیوسته آمرزش خواهد.
و من از گردنکشى بر تو سخت بیزارم و از اصرار (بر گناه) به تو پناه مى برم. و براى آنچه کوتاهى کردم، از تو آمرزش مى خواهم، و براى هر آنچه از انجامش ناتوانم، از تو یارى مى طلبم.
ترجمه شعرانی
گناهکارترین کس نیستم که نافرمانى کرده و تو آمرزیده اى و سزاوارترین مردم به سرزنش نیستم که از کردار خود عذر خواسته و تو پذیرفتى و ظالمترین کس نیستم که توبه کرده و تو سوى او بازگشتى
اینک از گذشته ها پشیمانم و از بار گرانى که بر دوش من فراهم آمده ترسان، و از آنچه گرفتار آن شده ام سخت شرمسار
مى دانم که در گذشت از گناه بزرگ پیش تو بزرگ نیست و بخشیدن گناه عظیم را دشوار نمى شمرى و مسامحت در جرمهاى سنگین بر تو گران نیست و دوست ترین بندگان پیش تو کسى است که سرکشى نکند و بر گناه اصرار نورزد و پیوسته آمرزش خواهد
و من بیزارم از سرکشى بر تو و پناه به تو مى برم از اصرار و از تو آمرزش مى خواهم براى هر تقصیر که کردم و از تو یارى مى طلبم براى هر چه از آن فرومانده ام.
ترجمه فولادوند
من پرگناه ترین گناهکارى نیستم که تو بر وى آمرزش کرده باشى و ستمکارترین کس نمى باشم که پیش تو توبه کرده و تو بدو بازگشت کرده باشى
همانا به سوى تو، در همین جا که مى باشم، چون پشیمانى ام که از کرده ى خود نادم و از بار گرانى که وى را در میان گرفته با استشحار تمام شرمسارست
و مى داند که گذشت از گناه بزرگ از دیدگاه تو سترک نمى نماید و صرف نظر کردن از معصیت بزرگ بر تو دشوار نیست و تحمل جرم هایى از اندازه بیرون، بر تو گران نمى آید و دوست داشتنى ترین بندگانت
به نزد تو کسى است که ترک استکبار کند و از ابرام در گناه کردن دورى گزیند و ملازم آمرزش خواهى باشد. و من همانا پیش تو از اینکه سر بزرگى نمایم بیزارى مى جویم و از ابرام در گناهکارى دست بر دارم، و براى آنچه کوتاهى ورزیده ام از تو آمرزش مى جویم و در هر آنچه در انجام آن فرو مانده ام از تو یارى مى طلبم.
ترجمه فیض الاسلام
من گناهکارتر از آنکه معصیت تو کرده و او را آمرزیده اى نیستم، و نکوهیده تر از کسى که به پیشگاه تو عذر آورده و عذرش را پذیرفته اى نمى باشم، و ستمکارتر از کسى که به درگاه تو توبه کرده و به او احسان کرده (توبه اش پذیرفته) اى نیستم
در اینجا که هستم (از کردار ناپسندیده ام) به سوى تو توبه و بازگشت مى کنم توبه ى کسى که از آنچه (گناهانى که) پیش از این کرده پشیمان است، از آنچه (خوهاى زشت که) بر او گرد آمده ترسان است، از آنچه در آن افتاده (نواهى که مرتکب شده) شرمنده ى واقعى است
مى داند که گذشت از گناه بزرگ بر تو بزرگ نمى نماید، و گذشت از معصیت بسیار بر تو دشوار نیست، و چشم پوشى از جرمهاى از حد گذشته بر تو گران نمى باشد، و دوستترین بندگان تو نزدت کسى است که بر تو سرکشى ننماید، و از اصرار (بر گناه) دورى گزیند، و همواره آمرزش خواهد
و من نزد تو از سرکشى بیزارى مى جویم، و به تو پناه مى برم از اینکه (در گناه) اصرار نمایم، و براى آنچه در آن کوتاهى نمودم (گناهانى که بجا آوردم) از تو آمرزش مى خواهم، و بر آنچه (طاعتى که) از انجام آن ناتوانم از تو یارى مى طلبم.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«مَا أَنَا بِأَعْصَى مَنْ عَصَاک فَغَفَرْتَ لَهُ وَ مَا أَنَا بِأَلْوَمِ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَیک فَقَبِلْتَ مِنْهُ وَ مَا أَنَا بِأَظْلَمِ مَنْ تَابَ إِلَیک فَعُدْتَ عَلَیهِ
أَتُوبُ إِلَیک فِی مَقَامِی هَذَا تَوْبَةَ نَادِم عَلَى مَا فَرَطَ مِنْهُ مُشْفِق مِمَّا اجْتَمَعَ عَلَیهِ خَالِصِ الْحَیاءِ مِمَّا وَقَعَ فِیهِ
عَالِم بِأَنَّ الْعَفْوَ عَنِ الذَّنْبِ الْعَظِیمِ لاَ یتَعَاظَمُک وَ أَنَّ التَّجَاوُزَ عَنِ الْإِثْمِ الْجَلِیلِ لاَ یسْتَصْعِبُک
وَ أَنَّ احْتِمَالَ الْجِنَایاتِ الْفَاحِشَةِ لاَ یتَکأَّدُک وَ أَنَّ أَحَبَّ عِبَادِک إِلَیک مَنْ تَرَک الاِسْتِکبَارَ عَلَیک وَ جَانَبَ الْإِصْرَارَ وَ لَزِمَ الاِسْتِغْفَارَ
وَ أَنَا أَبْرَأُ إِلَیک مِنْ أَنْ أَسْتَکبِرَ وَ أَعُوذُ بِک مِنْ أَنْ أُصِرَّ وَ أَسْتَغْفِرُک لِمَا قَصَّرْتُ فِیهِ وَ أَسْتَعِینُ بِک عَلَى مَا عَجَزْتُ عَنْهُ»:
اى مولاى فقیران، اى پناه گدایان، اى دستگیر عاصیان، اى بخشنده تائبان، اى آمرزنده خطاکاران، من عاصى تر از آن که به تو عصیان ورزیده، و تو او را از باب لطف و محبت آمرزیده اى نیستم، و نکوهیده تر از آن که به بارگاه باعظمتت عذر آورده و تو از باب رحمت و رأفت عذرش را پذیرفته اى نیستم، در این مقام ستمکارتر از کسى که نزدت توبه کرده و تو با احسان و کرم توبه اش را قبول فرموده اى نمى باشم، در پیشگاه مبارکت از تمام کرده هاى ناپسندم بسویت باز مى گردم، بازگشت کسى که از گذشته اش سخت پشیمان است، از آنچه به سرش امده ترسان و رد وحشت است و از آنچ در آن در افتاده شرمسار حقیقى و واقعى است.
مولاى من این عبد ضعیف، این موجود ناتوان، این خسته وامانده به این معنا واقف و آگاه است که عفو از گناه بزرگ بر تو بزرگ نمى نماید، و گذشت از خطاى بسیار بر حضرت تو که قدرت بى نهایت در بى نهایتى دشوار نیست، و چشم پوشى از جرمهاى از اندازه گذشته بر تو گران نمى آید، و دوست ترین و محبوبترین بندگانت کسى است که بر تو سرکشى ننماید و از اصرار بر گناه دورى گزیند، و هماره آمرزش تو را بطلبد.
آى اى محبوب من این معنى را باتمام وجود اعلام مى کنم که من در پیشگاهت ازسرکشى بیزارى مى جویم، و از اصرار بر گناه به تو پناه مى برم، و از آنچه در تمام عمرم از دستورات تو و پیامبر و ائمه کوتاهى کردم از تو طلب عفو و بخشش دارم، و از هر طاعتى که از انجامش ناتوانم از حضرتت طلب یارى مى نمایم.
از در یار گذر نتوان کرد *** رخ سوى یار دگر نتوان کرد
ناگذشته زسر هر دو جهان *** بر سر کوش گذر نتوان کرد
زان چنان رخ که تمناى دل است *** صبر از این بیش مگر نتوان کرد
با چنین دیده که پرخونابست *** بچنان روى نظر نتوان کرد
چون حدیث لب شیرینش رود *** یاد حلوا و شکر نتوان کرد
سخن زلف مشوش بگذار *** دل از این شیفته تر نتوان کرد
قصه درد دل خود چکنم *** راز خود جمله سمر نتوان کرد
غم او مایه عیش و طربست *** از طرب بیش حذر نتوان کرد
گرچه دل خون شود از تیمارش *** غمش از سینه بدر نتوان کرد
ابتلائى است در این راه مرا *** که از آن رنج هیچ خبر نتوان کرد
گفتم اى دل بگذر زین منزل *** محنت اباد مقر نتوان کرد
گفت جائى که عراقى باشد *** زود از آنجاى سفر نتوان کرد
شرح صحیفه (قهپایی)
«ما انا باعصى من عصاک فغفرت له».
نیستم من عاصى تر از آنکه نافرمانى کرد تو را پس آمرزیدى تو او را.
«و ما انا بالوم من اعتذر الیک فقبلت منه».
و نیستم من ملامت زده تر از آن که عذر خواست از تو و در پذیرفتى عذر او را.
«و ما انا باظلم من تاب الیک فعدت علیه».
من العائده -لا من العود- و هى الصله و العطف و الاحسان و المکرمه.
(یعنى:) و نیستم من ستمکارتر از کسى که بدى کرد و بازگشت نمود به سوى تو پس تو مکرمت و احسان و تعطف نمودى بر او.
«اتوب الیک فى مقامى هذا توبه نادم على ما فرط منه».
فرط- بالتخفیف- فروطا- بالضم-: سبق و تقدم.
یعنى: بازگشت مى نمایم و رجوع مى کنم به سوى تو در این جایگاه که قرار گرفته ام، مثل بازگشت آن کسى که پشیمان باشد بر آنچه پیش گرفته و صادر شده از او.
«مشفق مما اجتمع علیه».
اى: خائف. من اشفقت منه- یعنى: حذرته- لا من اشفقت علیه. فانا مشفق و شفیق، و انما یختلف المعنى بعلى و من.
یعنى: حذر کننده و ترسنده از آنچه گرد آمده است و مجتمع شده بر او از گناهان.
«خالص الحیاء مما وقع فیه».
شرمسار محض از آنچه افتاده در آن از معاصى مهلکه.
«عالم بان العفو عن الذنب العظیم لا یتعاظمک».
اى: لا یعظم علیک. یقال: اصابنا مطر لا یتعاظمه شىء، اى: لا یعظم عنده شىء.
(یعنى:) دانا به آنکه عفو کردن از گناه بزرگ تو را عظیم نمى نماید.
«و ان التجاوز عن الاثم الجلیل لا یستصعبک».
اى: لا یصعب علیک. یقال: استصعب الامر: اى: صعب.
(یعنى:) و دانا به آن که درگذشتن از گناه بزرگ دشوار نمى نماید تو را.
«و ان احتمال الجنایات الفاحشه لا یتکادک».
الجنایه: الذنب و الجرم. و کل سوء جاوز حده فهو فاحش.
لا یتکادک، اى: لا یشق علیک.
(یعنى:) و دانا به آنکه برداشتن بار گناهان فاحش متجاوز از حد بر تو دشوار نمى آید.
«و ان احب عبادک الیک من ترک الاستکبار علیک».
و به درستى که دوست ترین بندگان تو به سوى تو آن کسى است که ترک سرکشى نماید بر تو و التجا به درگاه تو آورد.
«و جانب الاصرار، و لزم الاستغفار».
اصر على الشىء: اقام به. مستعار من اصر الحمار على العانه، اذا صر اذنیه و اقبل علیها.
و فى بعض النسخ المعتبره الزاى فى «لزم» مفتوحه.
(یعنى:) و دورى نماید و به کنار شود از ایستادن بر معاصى و درآویزد در آمرزش و استغفار نمودن.
«و انا ابرا الیک من ان استکبر».
اى: انا ابرا من الاستکبار ملتجئا الیک.
یعنى: من بیزارى مى جویم از استکبار و سرکشى نمودن در حالتى که پناه آورنده ام به درگاه تو.
«و اعوذ بک من ان اصر».
و پناه مى جویم به تو از اینکه اصرار نمایم بر معاصى.
«و استغفرک لما قصرت فیه».
و آمرزش مى خواهم از تو جهت آنچه تقصیر کرده ام در آن.
«و استعین بک على ما عجزت عنه».
و استعانت و یارى مى خواهم از تو بر آنچه عاجز شده ام از آن از قیام به وظایف عبادات.
شرح صحیفه (مدرسی)
عدت: از عائده به معنى احسان است و مهربانى و احتمال دارد از عود باشد به معنى عود احسان به او در دفعه ى دیگر افعل تفضیل در این فقرات به اضافه تمام شده است و ما نافیه است.
یعنى: نیستم من گناهکارتر از کسى که نافرمانى تو نمود پس آمرزیدى تو او را، و نیستم من ملامت داشته تر از کسى که عذر جست به سوى تو پس قبول فرمودى تو از او، و نیستم من ستمکارتر از کسى که بازگشت نمود به سوى پس احسان نمودى تو بر او، بدان که در این فقرات امام علیه السلام خود را ترجیح نداده است بر غیر تا اینکه گفته شود که این کبر و خودپسندى است بلکه عرض نمود که من از اینها بدتر نیستم نه اینکه من از اینها بهترم، پس مى شود که خود را مثل آنها فرض نموده باشد.
و مى توان دعوى نمود و گفت: بر فرض اینکه نفس خود را بر آنها ترجیح داده باشد که این کبر نیست بلکه غرض اظهار نمودن است که من الیق و سزاوارترم بر تفضل بعد از اینکه بناى کار تو احسان نمودن به گناهکاران است مثلا در عرف و اصطلاح خود مى گوئیم: من اگر چه به مولاى خود عصیان نموده ام لکن من بدتر از فلان نیستم که با آن کثرت مخالفت به آقاى خود وهتک حرمت او و معذلک از او در گذشت من اولى هستم که از من درگذرد، و معنى آن حدیثى که در زبان عوام معروفست که خداى عزوجل به موسى علیه السلام فرمود برو و حاضر نما در نزد من کسى را که بدتر و پست تر از خودت باشد و نتوانست پیدا کند بدتر از خود را به زعم خود حتى آنکه نتوانست خود را ترجیح به سگ دهد نمى دانیم چه مقصود است و مى توان گفت که این روایت منافات با مطلب ما ندارد زیرا که کبر و خودپسندى مذمومست و غیر او عیب ندارد و به عبارت اخرى کبر دو نحو است یک نحو کبر مقصود ذاتیست و نحوى دیگر بالتبع آنچه مذمومست قسم اول است.
اشفاق: ترسیدن.
فرط: از اندازه و حد بیرون رفتن جار و مجرور متعلق است به مشفق مشفق به کسر است با تنوین واو عطف بیان است از براى نادم و همچنین خالص و عالم که بعد از این مذکور است.
یعنى: بازگشت مى نمایم به سوى تو در این مقام بازگشتنى پشیمان از آنچه که از پیش صادر شده است از او و ترسناک است از آنچه جمع شده.
یعنى: محض حیاء از آنچه افتاده در او، حیاء شرمسار شدن و منفعل از کردار و رفتار و گفتار خود شدن است انسان یا از جهت معصیت خود به ولى نعم از او شرمسار شود و یا اینکه تقصیر در اجلال و اکرام او نموده است شرمسار شود بر هر تقدیر انسان که از کردار و رفتار و گفتار خود شرمسار شود و توجه نماید به معبود خود به انابه و بازگشت مولى بزرگ و عظیم اولى به قبول انابه ى او است و لذا عرض مى نماید امام علیه السلام که بازگشت من بازگشت کسى است که از کردار و رفتار خود شرمسار محض و خالص است.
دانا است به اینکه درگذشتن از گناه بزرگ بزرگ نمى نماید در نزد تو چون تائب و منیب بعد از جنایت خود مر کسى را که عصیان او نموده است یک نوبت عفو و بخشیدن او را بسیار مشکل و صعب مى داند در این صورت بازگشت نیز بسیار مشکل است و اگر یک نوبت بخشیدن و عفو نمودن در نزد او چیزى نیست و عظم و قدرى ندارد پس بازگشت او به سوى او سهل است اگر تمام کاینات نافرمانى او نمایند و او همه را عفو کند و بگذرد نزد او شان و وقعى ندارد در این صورت بازگشت و انابه نیز سهل است این است سبب تکاثر معاصى و تعاقب توبه عقیب هر معصیت نه اینکه سبب آن باشد که العیاذ بالله معصیت کار او را اعتنا نداشته باشد و او را خوار و ذلیل بداند.
و اینکه به درستى که در گذشتن از گناه بزرگ دشوار نیست بر تو و این فقره نیز قریب است به فقره ى گذشته.
احتمال: قبول حمل نمودن یعنى بار به دوش گرفتن و مراد در مقام عفو نمودن است.
جنایات: جمع جنایات است و در لغت به معنى معصیت نمودن است و در اصطلاح عبارت است از جراحات وارده در بدن.
فحش: از حد خود تجاوز نمودن.
تکاد: گران آمدن و مشکل شدن.
یعنى: به درستى که برداشتن گناهان از حد در گذشته مشکل و گران نیست بر تو.
انس بن مالک مى گوید که: شنیدم از حضرت ختمى مآب صلى الله علیه و آله که فرمود که: خداى عزوجل فرموده است اى پسر آدم اگر نزد من آئى و مرا بخوانى و امید بر من داشته باشى مى آمرزم تو را از آنچه بر تو است. اى پسر آدم و باک ندارم اى پسر آدم اگر گناهان تو تمام زمین را بگیرد و بیائى مرا و ملاقات من نمائى و از جهت من شریک قرار ندادى خواهد آمرزش من بر تو رسید به قدر اینکه زمین را بگیرد.
و به درستى که دوستترین بندگان تو به سوى تو کسى است که ترک سرکشى کند بر تو و دورى گزیند از ایستادگى بر گناه تو و ملازم و مصاحب باشد طلب آمرزش را، تکبر نمودن بر دو قسم است: یکى اظهار منیت و بزرگى و برترى و فخر بر ابناء جنس خود و مثل خود نمودن است و دیگرى بر خداى خود کبر و بزرگى فروختن است کبر بنده بر خدا آن است که او را نخواند و حاجت خود را به او طلب ننماید و در دفع شرور و وصول خیر به جانب او توجه ننماید.
و من بیزارى مى جویم به سوى تو از اینکه برترى نمایم و پناه مى جویم به تو از اینکه ایستادگى در گناه کنم و طلب آمرزش مى کنم از تو آنچه کوتاهى کردم در آن و استعانت مى جویم به تو بر آنچه عاجز مانده ام از آن.
برء: را تفسیر نموده ام به بیزارى، برء: در لغت به معنى دورى و زایل شدن است چونکه متعدى بالى شده است به معنى التجاء است.
تقصیر: سستى و کوتاهى کردن در امر است و در عرف اطلاق مى شود به ترک اطاعت.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
پس از بازگو کردن حالات و سخنان آن بنده ى ذلیل درخواستهاى خود را اینگونه عرضه مى دارد: ((بار خدایا) من گناهکارتر از کسى نیستم که عصیانت کرده و تو او را آمرزیده اى) (ما انا باعصى من عصاک فغفرت له).
(و من نکوهیده تر از آن نیستم که عذر خود را به درگاهت آورده و تو پذیرفته اى) (و ما انا بالوم من اعتذر الیک فقبلت منه).
(و ظالم تر از آن نیستم که به سوى تو بازگشته و تو نیز به سوى او بازگشته اى) (و ما انا باظلم من تاب الیک فعدت علیه).
حال که چنین است: (من در همین جا که ایستاده ام توبه مى کنم و به سوى تو بازمى گردم، توبه ى کسى که کاملا پشیمان است نسبت به خلافهائى که مرتکب شده، ترسان از گناهانى که بر او جمع گشته و نسبت به ورطه اى که در آن واقع شده، خالصانه شرمگین است) (اتوب الیک فى مقامى هذا توبه نادم على ما فرط منه، مشفق مما اجتمع علیه خالص الحیاء مما وقع فیه).
آرى به پیشگاهت توبه مى کنم (با آگاهى به اینکه عفو از گناه بزرگ، در پیشگاه تو، بر تو عظیم نمى نماید و گذشت از معصیت سنگین، تو را به سختى و مشکلات نمى افکند و تحمل و چشم پوشى از جنایات آشکار، بر تو گران نمى آید) (عالم بان العفو عن الذنب العظیم لایتعاظمک، و ان التجاوز عن الاثم الجلیل لایستصعبک، و ان احتمال الجنایات الفاحشه لا یتکادک).
آگاه به اینکه: (محبوبترین بندگان در پیشگاهت، کسى است که در برابر تو استکبار نورزد از اصرار بر گناه دورى گزیند و ملازم استغفار باشد) (و ان احب عبادک الیک من ترک الاستکبار علیک، و جانب الاصرار، و لزم الاستغفار).
و نتیجه را در مورد خود چنین اعلام مى کند: (من در پیشگاهت بیزارى مى جویم از اینکه استکبار به خرج دهم، و به تو پناه مى برم از اینکه در گناه اصرار ورزم، و از پیشگاه تو نسبت به آنچه کوتاهى کرده ام طلب مغفرت مى کنم، و در مورد آنچه ناتوان بوده ام از تو کمک مى جویم) (و انا ابرا الیک من ان استکبر، و اعوذ بک من ان اصر، و استغفرک لما قصرت فیه، و استعین بک على ما عجزت عنه).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۵۱۴-۵۰۵
ما أنا بِأعْصى مَنْ عَصاک فَغَفَرتَ لَهُ، وَ ما أنا بِألْوَمِ مَنِ اعتَذَرَ إِلَیک فَقَبِلتَ مِنهُ، وَ ما أنا بِأظلَمِ مَن تابَ إِلَیک فَعُدْتَ عَلَیهِ.
الجمله الاولى فى محل نصب بالقول المقدر المجرور بالباء من قوله فیما تقدم: «یدعوک بیا ارحم الراحمین»، اى بقوله: یا ارحم الراحمین ما انا باعصى من عصاک و ما بعدها معطوف علیها.
و الفاء من «فغفرت له»: عاطفه مفیده للتعقیب.
و وهم من قال: انها رابطه لشبه الجواب بشبه الشرط، اذ لا یترتب لزوم الغفران على العصیان کما یترتب لزوم الدرهم على الاتیان فى قولک: من یاتینى فله درهم، و الا لزم الغفران لکل عاص، و هو باطل.
ثم الفاء الرابطه لشبه الجواب بشبه الشرط مختصه بالخبر کالمثال المذکور، و هى هنا عاطفه داخله على المعطوف، و الرابطه قسیمه للعاطفه لا قسم منها، فکیف یدعى انها رابطه؟ نسال الله الهدایه الى سلوک جاده الصواب بمنه و کرمه.
و الوم: افعل تفضیل من لامه یلومه لوما اى: عذله، و هذا مما استعمل فیه اسم التفضیل لتفضیل المفعول على غیره، و ان کان القیاس کونه للفاعل، لکنه قد سمع فى المفعول ایضا.
قال ابن الحاجب: و قیاسه للفاعل، و قد جاء للمفعول نحو: اعذر و الوم اى: اکثر معذوریه و ملومیه، و روى: و ما انا بالام بالهمزه، و هو من اللوم بالضم و الهمزه، و هو ضد الکرم و النجابه.
و اعتذر الیه: طلب قبول معذرته، و هى الحجه التى بها رفع اللوم عنه. و جمیع المعاذیر لا تنفک عن ثلاثه اوجه:
اما ان یقول المعتذر: لم افعل، او یقول: فعلت لاجل کذا فیبین ما یخرجه عن کونه ذنبا مطلقا او عن کونه عتوا و استکبارا، او یقول: فعلت و ارجو العفو.
اما الاول فلا یجوز مع الله تعالى، لانه لا یخلو من ان یکون صادقا فى انکاره فهو برىء الساحه، و الله سبحانه اکرم من ان یعاتب او یعاقب من یکون کذلک، و اما ان یکون کاذبا جاحدا فهو تعالى لا تخفى علیه خافیه، فلا یصح الانکار و الجحود.
و اما القسمان الاخران فیجوزان، اما الثانى فکان یقول: فعلت لاجل اعتمادى على حلمک و کرمک، فیخرج ارتکابه للذنب عن کونه تجریا منه على الله و استخفافا لامره و نهیه و تهاونا بوعیده، الا ترى الى قول بعض المحققین من المفسرین فى قوله تعالى: «یا ایها الانسان ما غرک بربک الکریم»: انه من باب تلقین الحجه.
قال امین الاسلام الطبرسى فى مجمع البیان: انما قال سبحانه: الکریم دون سائر اسمائه و صفاته، لانه کانه لقنه الاجابه حتى یقول: غرنى کرم الکریم.
و عن الفضیل بن عیاض: اذا قال لى ما غرک بربک الکریم؟ اقول: غرنى ستورک المرخاه.
و قال یحیى بن معاذ: اذا اقامنى الله بین یدیه فقال: ما غرک بى؟ اقول:
غرنى بک برک سالفا و آنفا.
و عن بعضهم: اقول غرنى حلمک.
و عن على علیه السلام: انه دعا غلامه مرات فلم یجبه، فنظر فاذا هو بالباب، فقال: لم لم تجیبنى؟ فقال: لثقتى بحلمک و امنى من عقوبتک، فاستحسن جوابه و اعتقه.
و اما الثالث فهو الاقرار، و من اقر فقد استوجب العفو لحسن ظنه، و قد تقدم ما ورد فیه و انه لا نجاه من الذنوب الا به.
و التوبه ان یقول: فعلت و لا اعود، و لها شرائط مقرره فرضا و نفلا.
و عاد علیه بمعروفه اى: افضل، و الاسم: العائده، اى: فعدت علیه بمعروفک من قبول توبته او رضاک عنه.
و اعلم ان العفو من الله سبحانه اما ان یکون ابتداء منه تعالى و هو العفو مع الاصرار، کما قال تعالى: «و ان ربک لذو مغفره للناس على ظلمهم»، و قد سمع رجل حکیما یقول: ذنب الاصرار اولى بالاغتفار، فقال: صدق، لیس فضل من یعفو عن السهو القلیل کمن عفا عن العمل الجلیل. و الى هذا القسم وقعت الاشاره بالفقره الاولى و هى قوله علیه السلام: «ما انا باعصى من عصاک فغفرت له».
و اما ان یکون عن اعتذار و اقرار، و الیه الاشاره بالفقره الثانیه.
و اما ان یکون عن توبه و استغفار، و الیه الاشاره بالفقره الثالثه، و الله اعلم.
الجمله فى محل نصب على انها مفعول للقول من قوله علیه السلام فیما سبق: «بل اقول مقال العبد الذلیل»، و یحتمل ان تکون مفسره للمقال فلا محل لها من الاعراب، و صح وقوعها مفسره مع کونها انشائیه لکون المفسر مفردا مودیا عن جمله، کقوله تعالى: «و اسروا النجوى الذین ظلموا هل هذا الا بشر مثلکم»، فان جمله الاستفهام مفسره للنجوى لکونه مفردا مودیا عن جمله.
و الندم: تمنى الانسان ان ما وقع منه لم یقع.
و قیل: هو الغم اللازم لصاحبه بسبب ما اطلع علیه فى العاقبه من سوء آثاره.
و فرط منه کلام یفرط -من باب قتل-: سبق و تقدم.
و اشفقت من کذا: حذرت فانا مشفق، و حکى ابن درید شفقت ایضا- من باب ضرب- فقال: شفقت و اشفقت اذا حاذرت، و انکر جل اهل اللغه ذلک، و قالوا: لا یقال الا اشفقت بالالف. و اما قوله: کما شفقت على الزاد العیال فمعناه بخلت به.
و قد تقدم تفسیر الحیاء فى اوائل هذه الروضه.
و المراد بخالصه کونه من الله تعالى لا من مطلع علیه غیره.
و من فى قوله «مما وقع فیه»: للسببیه، کقوله تعالى: «مما خطیئاتهم اغرقوا»، اى: لاجل ما وقع فیه اى: سقط، شبه الذنوب و المعاصى و التقصیر بالمهاوى التى یسقط فیها فعبر عن ارتکابها بالوقوع فیها على طریق الاستعاره.
قال بعض العلماء: الحیاء على وجوه:
حیاء الجنایه: کحیاء آدم نودى: افرار منا؟ قال: بل حیاء منک.
و حیاء التقصیر: کالملائکه یقولون: سبحانک ما عبدناک حق عبادتک. قیل: عند رویه الالاء و التقصیر یتولد بینهما حال للعبد یسمى الحیاء.
و حیاء الاجلال: و ذلک کحیاء اسرافیل یتغطى بجناحیه حیاء حتى یصیر من الحیاء کالوصع و هو طائر اصغر ما یکون. و لهذا یقال: الحیاء ذوبان الحشاء لاطلاع المولى.
و قیل: ان الحیاء مقسوم بین اربعه اشیاء:
احدها: النفس، و حیاوها من العصیان اذا کان ذلک بمراى من الرحمن، قال تعالى: «ما یکون من نجوى ثلاثه الا هو رابعهم»، و قیل: اشد الحیاء حیاء النفس من قله الحیاء یوم کشف الغطاء.
و الثانى: الروح، و حیاوها من قله الاحسان، قال تعالى: «و احسن کما احسن الله الیک»، و قیل فى تفسیر قوله تعالى: «و المستغفرین بالاسحار»: ان ذلک للحیاء من عیوب الطاعات و ما کان من القیام باللیل.
و الثالث: العقل، و حیاوه من النسیان، کما حکى الله عن قوم قولهم: «قال ربى لم حشرتنى اعمى و قد کنت بصیرا قال کذلک اتتک آیاتنا فنسیتها».
و الرابع: السر، و حیاوه من الالتفات الى کل من على وجه الارض، کما حکى بعضهم قال: خرجنا لیله فمررنا باجمه، فاذا رجل نائم و فرسه عند راسه یرعى، فحرکناه و قلنا له: یا فتى الا تخاف تنام فى مسبعه؟ فرفع راسه و قال: انا استحى منه ان اخاف غیره. و ربما زاد حیاء السر على الالتفات الى الغیر، و اوجب الحیاء من الاقبال على الحبیب و النظر الیه، کما قال:
تتوق الیک النفس ثم اردها * حیاء و مثلى بالحیاء حقیق
على کل حال استحیک و اتقى * و ان طار من قلبى الیک فریق
تعاظمه الامر: عظم علیه، و استصعب علیه الامر: صعب، و استصعب الامر: اذا وجدته صعبا.
و المراد هنا المعنى الاول اى: لا یستصعب علیک. و عداه بنفسه لتضمینه معنى یتکادک، و انما الاصل فیه ان یتعدى بعلى، و مثله قوله تعالى: «و لا تعزموا عقده النکاح»، عدى تعزموا بنفسه و انما اصل العزم ان یتعدى بعلى لتضمینه معنى تنووا، اى: لا تنووا عقده النکاح.
و احتملته على افتعلته بمعنى: حملته، ثم استعمل بمعنى العفو و الاغضاء. قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز حملت ادلاله على و احتملته و احتمل ما کان منه و لا تعاتبه.
و جنى جنایه: اذنب ذنبا یواخذ علیه، و عرفوا الجنایه بانها کل فعل محظور یتضمن ضررا على النفس او غیرها. و غلبت الجنایه فى السنه الفقهاء على الجرح و القطع و الجمع جنایات، و اما جنایا مثل عطایا فقلیل.
و فحش الشىء فحشا: مثل قبح قبحا وزنا و معنى، و فى لغه- من باب قتل-، و کل شىء جاوز الحد فهو فاحش، و منه: غبن فاحش اذا جاوزت الزیاده ما یعتاد مثله، و کلا المعنیین هنا محتمل، اى: الجنایات القبیحه او المتجاوزه للحد.
و تکاده الشىء على تفاعل و تکاده على تفعله: صعب علیه وشق، و وردت الروایه فى الدعاء بالوجهین.
و هذه الفقرات الثلاث بمعنى واحد، و انما اورده بعبارات شتى بسطا للکلام حیث الاصغاء مطلوب، و اهتماما بالغرض الذى هو وصف عظمه عفوه و اتساع مغفرته، فان جرائم العباد و آثام اهل العناد فى جنب عظمه عفوه و غفرانه کقطره فى جنب بحر بل اقل منها.
و فى الحدیث المشهور عن انس قال: سمعت رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم یقول: قال الله تعالى: یابن آدم انک ما دعوتنى و رجوتنى غفرت لک ما کان منک و لا ابالى، یابن آدم لو بلغت ذنوبک عنان السماء ثم استغفرتنى غفرت لک، یابن آدم لو اتیتنى بقراب الارض خطایا ثم لقیتنى لا تشرک بى شیئا لاتیتک بقرابها مغفره.
و ما احسن قول القائل فى هذا المعنى:
و لما قسى قلبى و ضاقت مذاهبى * جعلت رجائى نحو عفوک سلما
تعاظمنى ذنبى فلما قرنته * بعفوک ربى کان عفوک اعظما
محبه الله للعباد بمعنى رحمته لهم و ارادته للجمیل بهم و مدحه و انعامه علیهم.
و قال شیخنا البهائى فى شرح الاربعین: معنى محبه الله للعبد هو کشف الحجاب عن قلبه، و تمکینه من ان یطا على بساط قربه، فانما یوصف به سبحانه انما یوخذ باعتبار الغایات لا باعتبار المبادى. انتهى. و قد سبق منا فى المحبه کلام شاف فلیرجع الیه.
و تکبر و استکبر: اعتقد فى نفسه انها کبیره، و استکبر و تکبر: راى انه اکبر منه.
قال بعضهم: و الاستکبار على الله کنایه عن ترک سواله و الخشوع له، و لا یراد به حقیقته، اذ لا یستکبر علیه احد من القائلین بوجوده عز و جل حقیقه.
و على هذا فمعنى ترک الاستکبار علیه ان یعرف العبد قدر نفسه بالنسبه الى ربه و خالقه و رازقه و مدبره، فیقیمها فى مقام طاعته و یبعدها عن مقام معصیته، و یذکره فى جمیع الحالات بقلب سلیم ذلیل منقاد، راضیا بجمیع ما فعله من البلاء و الالاء، فمن فعل ذلک فقد ترک الاستکبار على الله تعالى و تواضع له، فکان احب عباده الیه.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: فیما اوحى الله الى داود علیه السلام: یا داود کما ان اقرب الناس الى الله المتواضعون، کذلک ابعد الناس من الله المتکبرون.
و جانب الشىء مجانبه: باعده و ترکه، و معنى المجانبه: کون کل من الشیئین فى جانب، و استعملت فى الترک لانه اذا ترک الشىء فکانه صار فى جانب و ذلک الشىء فى جانب آخر.
و الاصرار: ملازمه الامر و المداومه علیه، و اشتهر استعماله فى الذنوب و المعاصى، و قد تقدم الکلام علیه مبسوطا.
و لازمه ملازمه و لزمه ایضا: تعلق به.
و لما کان الاستغفار هو طلب غفر الذنوب و سترها على العبد ان یفتضح بها، و ذلک انما یکون بمحوها من لوح نفسه، کان المستغفر المخلص التارک للاصرار الملازم للاستغفار ماحیا لخطایاه باستغفاره عن لوح نفسه، و بذلک یکمل استعداده لمحبه الله تعالى و افاضه رحمته علیه فى الدنیا بانزال البرکات و فى الاخره برفع الدرجات.
ابرا الیک: اى اتباعد.
قال الزمخشرى فى الفائق: برى من المرض و برا فهو بارى، و معناه: مزایله المرض اى: مفارقته و التباعد منه، و منه برى من کذا براءه. انتهى.
وعداه بالى لتضمینه معنى الالتجاء، اى: ابرا ملتجا الیک من الاستکبار.
و اعوذ بک اى: اعتصم.
و التقصیر فى الامر: التوانى فیه و عدم الاهتمام به.
و الاستعانه: طلب المعونه، یقال: استعان به و استعانه فاعانه اى: صار عونا له، اى: ظهیرا له.
و عجز عن الشىء عجزا- من باب ضرب-: ضعف عنه.
ثم المسوول هنا هو المعونه على ما عجز عنه من الطاعات و الامور الدینیه، کما یقتضیه المقام و یناسب حال التائب المستغفر، فان استعانته مسبوقه بملاحظه ما ضعف عنه من الطاعات، فیستعینه على اعداده له بافاضه قوه علیه یستعد بها لایقاعه. و من البین انه عند استغراقه فى هذه الملاحظه لا یکاد یخطر بباله و افعاله و احواله الا الاقبال الکلى علیه و التوجه التام الیه، فلا یتصور ان یلتفت الى شىء من امور دنیاه فیتناول کل ما عجز عنه من امور دینه او دنیاه.
