دعای دوازدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
استغفار؛
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ هَبْ لِی مَا یجِبُ عَلَی لَک، وَ عَافِنِی مِمَّا أَسْتَوْجِبُهُ مِنْک، وَ أَجِرْنِی مِمَّا یخَافُهُ أَهْلُ الْإِسَاءَةِ، فَإِنَّک مَلِیءٌ بِالْعَفْوِ، مَرْجُوٌّ لِلْمَغْفِرَةِ، مَعْرُوفٌ بِالتَّجَاوُزِ، لَیسَ لِحَاجَتِی مَطْلَبٌ سِوَاک، وَ لَا لِذَنْبِی غَافِرٌ غَیرُک، حَاشَاک،
وَ لَا أَخَافُ عَلَی نَفْسِی إِلَّا إِیاک، إِنَّک «أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ»، صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اقْضِ حَاجَتِی، وَ أَنْجِحْ طَلِبَتِی، وَ اغْفِرْ ذَنْبِی، وَ آمِنْ خَوْفَ نَفْسِی، «إِنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ»، وَ ذَلِک عَلَیک یسِیرٌ، آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الها بر محمد و آلش درود فرست، و از حقوقی که بر عهده من داری بگذر و از عذابی که مستحق آنم معافم دار، و از آنچه بدکاران از آن می‌ترسند پناهم ده؛ زیرا که تو بر عفو و بخشش کمال قدرت را داری، و به جهت آمرزش موضع امیدی، و به گذشت معروفی، نیازم را جز تو محل طلبیدنی نیست، و گناهم را غیر تو آمرزنده‌ای نباشد، حاشا که چنین نباشی
و من جز از تو بر خود ترس ندارم که تو شایسته آنی که از تو پروا کنند و اهل آمرزشی، بر محمد و آلش درود فرست و حاجتم را روا کن و مطلبم را برآور و گناهم را ببخش و دلم را از ترس ایمنی ده؛ زیرا تو بر هر چیز توانایی و این کار برای تو آسان است، دعایم را مستجاب کن ای پروردگار جهانیان.
ترجمه آیتی
اى خداوند، درود بفرست بر محمد و خاندانش و هر حقى را که اداى آن بر من واجب است بر من ببخش هر خطایى را که مستوجب عقوبت توست بر من ببخشاى و مرا از آنچه گناهکاران را وحشت است پناه ده، زیرا تو همه عفو و بخشایشى در تو امید مغفرت است و خود به گذشت و بخشایش شناخته اى. جز تو به کس حاجت نبرم و گناهم را جز تو آمرزنده اى نیست. نه، هرگز.
بر خود بیمناکم و این بیم جز از تو نیست، که تنها تویى که باید از تو ترسید و تنها تویى که باید از تو آمرزش طلبید. اى خداوند، بر محمد و خاندان او درود بفرست و حاجت من بر آور، خواهش من روا فرماى، گناه من بیامرز مرا از ترس ایمن گردان، که تو بر هر چیزى توانایى و این بر تو آسان است. آمین رب العالمین.
ترجمه ارفع
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و آنچه از حقوق خود بر من لازم فرمودى به کرمت ببخش و از آنچه که باعث شد، مستوجب عذابت گردم عافیتم ده و از هر چه که گنهکاران را مى ترساند پناهم ده چرا که تو لبریز از عفو و بخششى و کانون امید و رحمتى و شهره ى گذشت و اغماضى و براى گرفتن حاجتم جز درگاهت وجود ندارد و براى آمرزش گناهم بخشنده ای غیر تو نیست. و محال است که غیر از این باشد.
الها من براى خود جز از تو هراسى ندارم چرا که فقط تو سزاوارى براى ترسیدن و تو سزاوارى که عفو فرمایى. بر محمد و آل او درود فرست و حاجتم را برآورده و خواسته ام را ادا کن و از گناهم درگذر و مرا از نگرانى درونى امان بده که تو بر همه چیز توانایى و این کار برایت آسان است. ای خداى جهانیان دعایم را مستجاب کن.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و حقوق واجبى را که بر من دارى به من ببخش، و از کیفرهایى که از سوى تو سزاوار آنم معافم بدار، و از آنچه بدکاران از آن ترسانند پناهم ده، که تو سزاوار بخشایش، و مایه امید به آمرزش، و معروف به گذشت هستى، جایى براى برآورده شدن حاجتم جز تو نیست، و براى گناهم آمرزنده اى جز تو نباشد، حاشا که غیر این باشد.
و بر خودم جز از تو نمى ترسم، که تو شایسته ترسیدن و سزاوار آمرزیدنى، بر محمد و آل او درود فرست، و حاجتم را روا کن، و خواسته ام را برآور، و گناهم را بیامرز، و از ترسم ایمن ساز، که تو بر هر چیزى توانایى، و آن خواسته ها بر تو آسان است، اجابت کن اى پروردگار جهانیان.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل پاکش و مرا بر انجام طاعاتت آنچه را بر من فرض و واجب کرده اى توفیق عطا فرما (که انجام وظایف بندگى ما موقوف به لطف تست) و از آن گناهانى که از تو مستوجب عقوبتم مرا معاف ساز و از آنچه اهل عصیان مى ترسند (که آن قهر و انتقام تست) (کرم کن و) مرا در پناه خود آر که همانا تو عفو و بخششت بى حسابست و هر گناهکارى به آمرزش و مغفرتت امیدوار تو به گذشت از مجرمان معروفى (خلایق تو را به صفت عفو و غفارى مى شناسند) اى خدا مرا مطلوبى جز تو نیست (تنها تو منتهاى آرزوى من و مقصود و مطلوب حاجتم و غرض نهائى دعایم هستى) و گناهم را آمرزنده اى جز تو نیست حاشا که غیر تو کسى آمرزنده ى گناه تواند بود (زیرا گناه بخشیدن کار خداست و خدائى جز تو نیست) (یا حاشا که تو دریاى عفو و رحمت گناه ما را نیامرزى)
و من از هیچکس جز تو نمى ترسم بر (معاصى و مظالم) نفس خویش که همانا تو اهل تقوى و اهل مغفرتى (یعنى گناهکاران از تو سزد که بترسند و به آمرزش تو امیدوار باشند) اى خدا درود بر محمد و آل محمد (ص) فرست حاجت مرا برآور و مرا به مقصد و مطلوبم (که مقام رضاى تو و شهود جمال تست) نائل ساز و از سر جرم و گناهم درگذر و ترس و هراسم را به ایمنى (و امان از عذابت) مبدل گردان که همانا توئى که بر هر چه خواهى توانائى و این (حاجتها که از تو به دعا خواستم) بر تو سهل و آسان است (که صلاح ما همه موقوف یک عنایت تست) دعاهایم (به لطف و کرم) تو اجابت فرما اى خداى سلطان عالم آفرینش.
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و آنچه از تو بر من واجب است، به من ببخش. و مرا از آنچه از جانب تو سزاوارش هستم رها کن و از آنچه بدکاران وحشت دارند پناهم ده، که تو بر بخشایش نمودن توانایى، و براى آمرزش، امیدوارى به توست و به گذشت مشهورى. براى حاجتم جز از تو درخواستى نیست و براى گناهم غیر از تو آمرزنده اى ندارم. تو از عیوب منزّه و دورى.
و من بر خود جز از تو نمى ترسم. زیرا تو سزاوارى که از تو پروا کنند و سزاوارى که بیامرزى، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و حاجتم را روا کن و درخواستم را برآور، و گناهم را بیامرز و ترسم را ایمنى ده. زیرا تو به هر چیز توانایى و آنچه خواستم بر تو آسان است. بپذیر، پروردگار جهانیان.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و از هر حقى که تو بر من دارى بگذر و از آنچه من مستوجبم از تو، مرا حفظ کن و از آنچه گناهکاران مى ترسند در پناه خود گیر، که تو بر عفو کردن قادرى و امید آمرزش به تو است تو را به عفو و گذشت شناخته ایم. حاجت مرا از غیر تو نتوان خواست و گناه مرا غیر تو نخواهد آمرزید حاشا و کلا
و من بر خود نمى ترسم مگر از عذاب تو، توئى سزاوار آنکه از عذاب تو بترسند و هم شایسته آن که آمرزش از تو چشم دارند. درود بر محمد و آل او فرست و حاجت مرا روا کن و مطلوب مرا برآور و گناه مرا بیامرز و از ترسم ایمنى ده که بر هر چیز توانائى و اینهمه بر تو آسان است آمین یا رب العالمین.
ترجمه فولادوند
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و آنچه را بر عهده ى من دارى بر من ببخشاى و از آنچه مستوجب آنم مرا معاف فرما و مرا از آنچه مایه ى بیم تباهکاران است پناه ده، چرا که تو یکسر گذشت و دهشى و در تو امید آمرزش مى رود و تویى که به گذشت و بخشایش شناخته شده اى. جز به پیش تو به نزد کسى دست نیاز دراز نکنم و گناهم را جز تو آمرزنده اى نیست. حاشا که تو چنین نباشى
و من جز از تو از کس بر خود بیمناک نیستم چرا که تویى سزاوار پرهیزگارى و شایسته ى آمرزش خواهى.
درود بر محمد و خاندان وى، و نیازم را برآور و خواستم را روا کن و مرا از هراس ایمن فرماى که تو بر هر چیز توانایى و این خود بر تو آسان است! آمین یا رب العالمین!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و آنچه از تو بر من واجب است (حقوق خود) را به من ببخش (مرا از بجا نیاوردن آن بیامرز) و از آنچه (کیفرى که) از جانب تو سزاوار آن مى باشم رهائى ده، و از آنچه (دوزخ که) بدکرداران (گناهکاران) از آن مى ترسند پناهم ده، زیرا تو بر عفو (اسقاط عذاب) توانائى، و براى آمرزش امیدوارى به تو است، و به گذشت (از گناه) مشهورى، حاجتم را جز (درگاه) تو جاى درخواستى نیست، و گناهم را جز تو آمرزنده اى نیست، تو از عیوب منزه و دورى که براى گناهان جز تو آمرزنده اى باشد (شایسته است که خواننده ى دعاء پس از گفتن حاشاک وقف و درنگ نماید)
و من بر خود جز از تو نمى ترسم، زیرا تو سزاوارى که از تو بترسند و سزاوارى که بیامرزى، بر محمد و آل محمد درود فرست، و حاجتم روا کن، و خواسته ام (رهائى از عذاب) برآور، و گناهانم بیامرز، و از ترسم ایمن گردان، زیرا تو به هر چیز توانائى، و آنچه خواستم بر تو آسان است، پروردگار جهانیان دعایم به اجابت رسان.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ هَبْ لِی مَا یجِبُ عَلَی لَک وَ عَافِنِی مِمَّا أَسْتَوْجِبُهُ مِنْک وَ أَجِرْنِی مِمَّا یخَافُهُ أَهْلُ الْإِسَاءَةِ
فَإِنَّک مَلِیءٌ بِالْعَفْوِ مَرْجُوٌّ لِلْمَغْفِرَةِ مَعْرُوفٌ بِالتَّجَاوُزِ لَیسَ لِحَاجَتِی مَطْلَبٌ سِوَاک وَ لاَ لِذَنْبِی غَافِرٌ غَیرُک حَاشَاک
وَ لاَ أَخَافُ عَلَى نَفْسِی إِلاَّ إِیاک إِنَّک أَهْلُ التَّقْوَى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد
وَ اقْضِ حَاجَتِی وَ أَنْجِحْ طَلِبَتِی وَ اغْفِرْ ذَنْبِی وَ آمِنْ خَوْفَ نَفْسِی إِنَّک عَلَى کلِّ شَیء قَدِیرٌ وَ ذَلِک عَلَیک یسِیرٌ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ»:
"اى طبیب دردمندان، اى غناى بى نوایان، اى محبوب قلوب مشتاقان، اى فروغ دل شب زنده داران بر محمد و آل محمد درود فرست و از آنچه از حقوقت بر من واجب است، و مرا در ادایش سستى بوده و از بجا آورندنش کسالت بر من ببخش، و از کیفرى که از جانب تو سزاوار آنم مرا معاف بدار، و از دوزخى که تبهکران و عاصیان از آن وحشت دارند پناهم بده، زیرا تو بر عفو گناهکار توانائى و براى رسیدن به آمرزش بر تو امیدوارى هست، و توبه گذشت از گناه مشهرى، حاجت و نیازم را جز در پیشگاه لطفت جاى درخواستى نیست، و گناهم را غیر تو آمرزنده اى نمى باشد، تو از عیوب منزه و دورى که براى گناهان غیر تو آمرزنده اى وجود داشته باشد و من بر خود جز از تو نیم ترسم، بحقیقت که تو اهل تقوا و آمرزشى، بر محمد و آل محمد درود فرست و حاجتم را روا کن، و خواسته ام را برآور، و گناهم را ببخش، و از وحشت و ترسم ایمن کن زیرا توبه هر چیز ناتوانى، و آنچه خواستم بر تو آسان است، اى صاحب جهانیان دعایم را به اجابت برسان".
بلبل گلزار عشق، عارف شوریده، حکیم بزرگ، فیلسوف وارسته حضرت فیض کاشانى به درگاهش عرضه داشته:
بده پیمانه سرشار امشت *** مرابستان زمن اى یار امشت
ندارم طاقت بار جدائى *** مرا از دوش من بردار امشب
نقاب من ز روى خویش برگیر *** بر افکن پرده اسرار امشب
از خورشید جمالت پرده بردار *** شبم را روز کن اى یار امشب
بیا از یکدیگر کامى بگیریم *** فلک درخواب و ما بیدار امشب
شب قدر و ملا یک جمله حاضر *** مهل ساقى مرا هشیار امشب
از آن لب شربت بیهوشیم ده *** مرا باخویشتن مگذار امشب
ببویت دم بدم از جا رود دل *** قرار دل تو باش اى یار امشب
ببالینم دمى از لطف بنشین *** مرا مگذار بى تیمار امشب
بدست خویشتن تیمار من کن *** مرا مگذار با اغیار امشب
نخواهم داشت از دامان جان دست *** سرفیض است و پاى یار امشب
ده مسأله در این مناجات
در این مناجات با حال و در این راز و رمز میان عاشق و معشوق، مسائلى به شرح زیر مطرح است.
۱ - عدم ناامیدى
۲ - بازبودن باب توبه
۳ - قلب طاهر نقى
۴ - گریه و ندبه
۵ - اصلاح نفس و توبه
۶ - اجابت دعا
۷ - استکبار
۸ - تقوا
۹ - حاجت
۱۰ - امنیت
این ده قسمت که هر یک تفسیر و شرح مفصل لازم دارد، در دعاهاى بعد بخصوص در توضیح دعاى سى و یکم در مسئله توبه بخواست حضرت ربّ العزّه و با توفیق آن رفیق خواهد آمد.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. وهب لى ما یجب على لک».
بار خدایا، رحمت فرست بر محمد و آل او. و ببخشاى مرا آنچه واجب است بر من که از براى تو به عمل آورم از اتیان به عبادات و قیام بر طاعات.
«و عافنى مما استوجبه منک».
و عافیت ده مرا از آنچه مستوجب آن شده ام از تو به سبب ارتکاب معاصى.
«و اجرنى مما یخافه اهل الاساءه».
فعل امر من الاجاره.
یعنى: و پناه ده مرا از آنچه مى ترسند از آن بدکرداران.
«فانک ملىء بالعفو».
بالهمزه بعد الیاء على صیغه فعیل. و فى نسخه: «ملى» مشدده الیاء. قال الزمخشرى فى الاساس: هو ملىء بکذا، اى: مضطلع به. و المضطلع: القوى. و «یقال: فلان مضطلع بهذا الامر، اى: قوى. و هو مفتعل من الضلاعه، و هى القوه».
قاله فى الصحاح.
و العفو: التجاوز عن العقاب المستحق. من عفا عن ذنبه، اى: ترکه و لم یعاقبه.
(یعنى:) پس به درستى که تو قادرى به عفو و درگذشتن از عقابى که ما مستحق آن شده ایم.
«مرجو للمغفره».
اسم مفعول من الرجاء بمعنى الامل من باب عدا.
و المغفره: تغطیه الذنب. من الغفر، و هو الستر و التغطیه. و سمى المغفره به لستره الراس.
(یعنى:) امید داشته شده به مغفرت و پوشانیدن گناهان.
«معروف بالتجاوز».
معروف و موصوفى به درگذشتن از گناهان.
«لیس لحاجتى مطلب سواک، و لا لذنبى غافر غیرک. حاشاک!».
«حاشاک» بمعنى التنزیه. قال اللغویون: «حاش لله» له معنیان: التنزیه، و الاستثناء. و قوله تعالى: (حاش لله)، اى: معاذ الله.
یعنى کلمه ى حاشا در این مقام یا کلمه ى تنزیه است به معنى: سبحانک، اى: انزهک عن امکان ان یتصور للذنوب غافر غیرک. یا کلمه ى استثناست. به معنى: الا انت، و تاکید باشد مر کلمه ى «غیرک» (را).
یعنى: نیست مر حاجت مرا محل طلبى سواى تو. و نه مر گناه مرا آمرزنده اى غیر از تو. منزه مى دانم از اینکه ممکن باشد آمرزنده اى غیر از تو.
یا تاکید کند مر جمله ى سابقه را. یعنى: نیست آمرزنده اى الا تو.
«و لا اخاف على نفسى الا ایاک. انک اهل التقوى و اهل المغفره».
اى: هو اهل ان یتقى عقابه و اهل ان یعمل له بما یودى الى مغفرته.
(یعنى:) و نمى ترسم بر نفس خود از آنچه کرده است از معاصى مگر تو را.
زیرا که تو سزاوار آنى که ترسیده شوند از عقاب تو و سزاوار آنى که به جاى آورند عملى که موجب مغفرت و آمرزش تو باشد بر ترسکاران.
«صل على محمد و آل محمد. و اقض حاجتى. و انجح طلبتى. و اغفر ذنبى».
قال فى الصحاح: «قد انجحت حاجته، اذا قضیتها. و الطلبه- بفتح الطاء و کسر اللام-: الشى ء المطلوب.
یعنى: رحمت کن بر محمد و آل محمد و برآر حاجت مرا. و روا کن مطلوب و مقصود مرا. و بیامرز گناه مرا.
«و آمن خوف نفسى».
الامن: ضد الخوف. و الخوف: الظن الذى یتعلق بحصول ضرر للظان فى المستقبل او لفوات منفعه عنه. و کذا الخشیه.
(یعنى:) و مبدل ساز ترس مرا به امنیت.
«انک على کل شىء قدیر. و ذلک علیک یسیر».
القدیر: الفعال لما یشاء على ما یشاء. و لذلک لم یوصف به غیر البارى تعالى.
و شىء یسیر، اى: هین.
یعنى: به درستى که تو بر همه چیز توانایى. کننده اى هر آنچه را مى خواهى بر آن وجهى که مى خواهى. و غفران ذنب و تبدیل خوف به امن و غیر آنها بر تو آسان است.
«آمین رب العالمین».
در «آمین» دو لغت است: یکى به مد الف، و دیگرى به قصر الف على وزن فعیل. و از اسماى افعال است. یعنى: استجب. و فى الحدیث: «آمین خاتم رب العالمین». اى: ختم به دعاء عبده، اى: یصونه و یمنعه من افساده. و فى الحدیث: «آمین درجه فى الجنه». قیل: معناه انه حرف یکتسب به قائله الدرجه فى الجنه. یعنى: اجابت کن- بار خدایا- دعاى مرا، اى پروردگار ماسواى خود از عالمیان.
شرح صحیفه (مدرسی)
وجوب: در لغت به معنى لزوم و ثبوتست.
استیجاب: استحقاق داشتن.
عافیت: زایل شدن مرض و درد.
یعنى: بار خدایا رحمت بفرست بر محمد و آل او و ببخش مرا آنچه که واجب است بر من از براى تو و عافیت ده مرا از آنچه سزاوار شده ام او را از تو، بدان که خداى عزوجل مر بندگانى را که توانى و تقصیر در حق او نمودند و مراعات تعظیم و تکریم او ننمودند مى تواند مواخذه و عقاب نماید و او را در معرض عقوبت در آورد و او را مبتلا به امراض و اسقام نماید، پس تواند بنده ى گناه کار و روز تباه که از خداى مهربان بخشش طلب نماید و محو آنچه از قبل اوست که استحقاق آن دارد.
اسائه: بدکار و روزگار تباه، اهل اسائت کسانى هستند که عمل بدى کنند و ترس ایشان از عقوبت خداى ایشان که بدترین عقوبات است، که عقوبت آتش است یعنى پناه ده مرا از آنچه که مى ترسند از آن بدکاران.
ملاء الرجل ملائه: اى غنى ملىء مهموز اللام صیغه ى فعیل عبارت است از غنى مقتدر، فرق ما بین عفو و مغفرت آن است که عفو اسقاط عذاب جسمى است و مغفرت اسقاط عذاب روحى است.
تجاوز: در گذشتن و او اعمست از عفو و مغفرت نکته ى تعبیر به تجاوز از باب تفاعل آن است که خداى عالم مطالبه نماید از بنده ى معصیت کار به معصیت او و بنده ى گناهکار طلب کند از خداى خود به عفو و مغفرت او تا آنکه خود را نگهدارد از عقاب او پس از اینکه خدا او را آمرزید پس مطالبه ى هر دو طرف ساقط شد پس صحیح است اطلاق تجاوز چنین ذکر نموده اند بعضى. یعنى: به درستى که تو توانگرى به عفو امید داشته شده مر آمرزش را مشهورى به درگذشتن.
مطلب: مصدر میمى است و این جا اسم مکان است یعنى محل طلب نیست از براى حاجت من و راى تو و نیست از براى گناه من آمرزنده ى غیر از تو.
حاشا: کلمه اى است که در عرف استعمال مى شود در مقام تنزیه مثل سبحانک به عبارت اخرى صفتى که بخواهند از کسى نفى کنند بعد از توهم اثبات او مثلا کسى که در او توهم دزدى باشد به او گفته شود حاشاک.
یعنى: تو منزهى از این صفت که غیر از تو محل حاجت باشد و یا آمرزنده ى وراى تو باشد در مقام نفى این توهم گفته شود حاشاک یعنى تو منزهى از این که غیر از تو محل حاجت باشد و یا آمرزنده باشد بلکه این صفت از مختصات تو است و غیر را در او مدخلیت نیست، زیرا که محالست صدور مغفرت گناه از غیر خدا و محال است که در امور دنیویه را بتواند قضا نمود و جاى آورد غیر از خدا پس حاشا در مقام تنزیه است نه در مقام دیگر.
و نمى ترسم من بر نفس خودم مگر از تو زیرا که وراى ذات اقدس حضرت بارى کسى نیست که محل خوف و بیم و ترس باشد هر کس در جنب قدرت و عظمت و بزرگى او عدم صرف و صرف عدم است عاصى را فرار از هر کسى ممکن است الا از جانب وى این است که عرض مى نماید «و لا یمکن الفرار من حکومتک» خلاصه ى کلام خایف و ترسان فرار مى کند و گریزان شود از خدا به خدا و پناه به ایست برد از او به خود او.
چون در فقرات گذشته بیان شد که امید آمرزیدن به جانب او و خوف از حضرت او است الان در مقام بیان دلیل است از براى دعوى خود عرض نماید به خداى عزوجل که: به درستى که تو سزاوارى که ترسیده شوى و سزاوار این هستى که بیامرزى مر کسى را که به تو ایمان آورده و به سوى تو بازگشت نموده.
انجاح: به جاى آوردن،
آمین: اسم فعل است به معنى استجب مروى است از جناب ختمى مآب صلى الله علیه و آله که آن بزرگوار فرمود که: جبرئیل تعلیم من نمود آمین را و گفت که آمین مثل مهر نمودن کتابست، و در حدیث دیگر است که او خاتم خداى عالمیان است مهر نموده است دعا را به آن یعنى به آمین گفتن محفوظ ماند از آفات، و در حدیث دیگر او در جنت است در بهشت.
یعنى: رحمت بفرست بر محمد و آل او و روا کن حاجت مرا و برآور مطلب مرا و بیامرز گناه مرا و ایمنى ده از ترس نفس مرا به درستى که تو بر هر چیز توانائى و اینها بر تو سهل و آسان است اجابت کن اى پروردگار عالمیان.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در آخرین فراز مجموعه ى خواسته هاى خود را ضمن چند جمله از خداوند طلب مى کند نخست مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و آنچه را که واجب کرده اى بر من ببخشاى، و مرا از آنچه مستوجب آنم معاف دار، و نسبت به آنچه که بدکاران و گناهکاران از آن در هراسند پناه ده) (اللهم صل على محمد و آله وهب لى ما یجب على لک، و عافنى مما استوجبه منک و اجرنى مما یخافه اهل الاساءه).
و به دنبال آن دلیل خواسته هایش را چنین بیان مى کند: (اینها را از تو بدان جهت مى خواهم) که تو سراسر عفو و بخششى، امید آمرزش، و معروف به گذشتى) (فانک ملى ء بالعفو، مرجو للمغفره معروف بالتجاوز).
و مى افزاید: (براى حوائجم جز خودت نمى خواهم و براى گناهم جز تو آمرزنده اى نمى شناسم، حاشا که جز تو کسى بتواند این خواسته ها را برآورد و بر خودم از هیچ کس جز تو خوفى راه نمى دهم) (لیس لحاجتى مطلب سواک، و لا لذنبى غافر غیرک، حاشاک، و لا اخاف على نفسى الا ایاک).
(چرا که تو اهل تقوى و اهل مغفرتى، بر محمد و آل محمد درود فرست، حاجتم را برآور، خواسته ام را روا فرما گناهم را بیامرز و ترسم را ایمنى بخش) (انک اهل التقوى و اهل المغفره، صل على محمد و آل محمد، و اقض حاجتى و انجح طلبتى، و اغفر ذنبى، و آمن خوف نفسى).
(که تو بر هر کار قادرى و این (روا ساختن حاجتها و بخشش گناهان...) بر تو آسان است، آمین یا رب العالمین) (انک على کل شى ء قدیر، و ذلک علیک یسیر، آمین رب العالمین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص:۵۲۵-۵۱۴
اللّهُمّ صَلِّ عَلى مُحمّدٍ وَ آلِهِ وَ هَبْ لی ما یجِبُ عَلَی لَک، وَ عافِنی مِمّا أسْتَوْجِبُه مِنک وَ أجِرنی مِمّا یخافُه أهلُ الإِساءَةِ.
وهب له شیئا: اعطاه بلا عوض، یتعدى الى الاول باللام و الى الثانى بنفسه، کما قال تعالى: «یهب لمن یشاء اناثا و یهب لمن یشاء الذکور».
قال ابن القوطیه و السرقسطى و المطرزى و جماعه: و لا یتعدى الى الاول بنفسه،
فلا یقال: وهبتک مالا، و ان سمع فلیس فى کلام فصیح.
ثم توسعوا فى الهبه فاستعملوها بمعنى المغفره، یقال: اللهم هب لى ذنوبى، اى: اغفرها لى.
و وجب الحق یجب وجوبا: لزم و ثبت.
و استوجب الشىء: استحقه.
و عافاه الله: محى عنه الاسقام، و الغرض سوال عدم المواخذه بالحقوق التى تجب لله علیه، و محو ما یستحقه هو من المواخذه على ما فرط منه.
و اجاره مما یخاف: آمنه منه.
و اهل الاساءه: الذین یعملون السیئات، و ما یخافونه: هو العقوبه التى هى اسوا العقوبات و افظعها و هى العقوبه بالنار، کما قال تعالى: «ثم کان عاقبه الذین اساوا السواى»، فان السواى تانیث الاسوا کالحسنى تانیث الاحسن، او مصدر کالبشرى، وصف بها العقوبه مبالغه کانها نفس السوء، و الله تعالى اعلم.
الهاء: للتعلیل، اى: لانک ملىء، و الملىء مهموز على فعیل هو الغنى المقتدر، و یجوز البدل و الادغام، و بالوجهین وردت الروایه فى الدعاء، و ملو الرجل بالضم، ملاه اى: غنى و اثرى، و هو املاء القوم اى: اقدرهم و اغناهم.
و الفرق بین العفو و المغفره ان العفو اسقاط العذاب، و المغفره ان یستر علیه بعد ذلک جرمه صونا له عن عذاب الخزى و الفضیحه، فان الخلاص من عذاب النار انما یطیب اذا حصل عقیبه الخلاص من عذاب الفضیحه، فالعفو اسقاط العذاب الجسمانى، و المغفره اسقاط العذاب الروحانى، و التجاوز یعمهما.
قال بعضهم: و لعل معنى التجاوز ان الله تعالى یطالب المذنب بالذنب، و المذنب یطالبه بالعفو و المغفره الى ان یتمسک عند الخوف من عذابه برحمته، فاذا غفر الرب فقد تجاوز عن المطالبه، فصح معنى المفاعله فیه.
المطلب: یکون مصدرا و موضع الطلب، و هو المراد هنا.
و سوى: بالکسر و القصر هذا اشهر لغاتها، و یقال فیها: سوى کهدى و سواء کسماء و سواء کبناء.
لکن قال ابن عصفور: لم یستثن من هذه اللغات الا بسوى المکسوره المقصوره، و ان استثنى مما سواها فبالقیاس علیها، و هى عند الزجاجى و ابنمالک کغیر معنى و تصرفا فى وجوه الاعراب.
و ذهب سیبویه و البصریون الى انها منصوبه ابدا على الظرفیه المکانیه و لا تخرج عن ذلک الا فى الشعر، فاذا قلت: جاءنى القوم سوى زید کان فى قوه قولک: جاءنى القوم مکان زید اى: بدله، فیفید ان زیدا لم یاتک، فجرد عن معنى البدلیه لمطلق الاستثناء، فلزم نصبه على کونه ظرفا فى الاصل و ان لم یکن فیه الان معنى الظرفیه.
و قال الرمانى و العکبرى: تستعمل ظرفا غالبا و کغیر قلیلا.
قال ابن هشام فى الاوضح: و الى هذا اذهب.
و انما قصر علیه السلام موضع طلب حاجته علیه تعالى، لانها لم تکن حاجه فى امر دنیوى یمکن المخلوقین قضاوها، فلم یکن لها محل سوال و طلب غیره تعالى، او لم یر غیره اهلا لها و ان کانت دنیویه. ثم قصر مغفره ذنبه علیه لاستحاله صدور مغفره الذنوب التى یستحق علیها العقاب من غیره، قال تعالى: «و من یغفر الذنوب الا الله».
و قوله: حاشاک اى: سبحانک، فحاشا هنا اسم بمعنى التنزیه، اى: انزهک تنزیهک اى: تنزیها لائقا بک عن ان یکون لذنبى غافر غیرک، و لیست بفعل و لا حرف خلافا لمن زعم ذلک، ثم قصر الخوف على نفسه علیه سبحانه لغیبه کل مخوف عنه بمشاهدته عظمه الله و جلاله و عزه و قهره فلم یخف سواه، و لهذا قال بعضهم: الخائف یهرب من ربه الى ربه.
و ایاک على المختار ضمیر بارز منفصل مردف بحرف الخطاب. و الکلام اما على حذف مضاف اى: لا اخاف على نفسى الا عذابک، فحذف المضاف و اقام المضاف الیه مقامه، کما قالوه فى قوله تعالى: «یخافون ربهم» اى: عذابه، بدلیل قوله: «و یخافون عذابه».
او هو من باب الترقى عن مقام مشاهده الافعال و الصفات الى ملاحظه الذات، و هى الاقبال على الله تعالى و توجیه وجه النفس الى قبله ذاته المقدسه مع قطع النظر عن الافعال و الصفات، و هو اول مقام الوصول الى ساحل العزه، فهو من قبیل ما وقع فى الدعاء النبوى: «و اعوذ بک منک»، و قد سبق الکلام على ذلک.
تعلیل او تقریر لما سبق من رجاء مغفرته لذنبه و الخوف منه على نفسه، اى: انک حقیق بان یتقى اى: یخشى، و جدیر بان یغفر لمن آمن به و تاب الیه، و هو اعتراف بکمال قدرته الجامعه لصفه القهر الذى بسببه یجب ان یتقى، و صفه اللطف الذى بواسطته یحق ان یرجى.
و عن ابى عبدالله علیه السلام فى قول الله عز و جل: «هو اهل التقوى و اهل المغفره»: قال الله تبارک و تعالى: انا اهل ان اتقى و لا یشرک بى عبدى شیئا، و انا اهل ان لم یشرک بى عبدى شیئا ان ادخله الجنه.
لما ذکروا اولا ان موضع طلب حاجته و مغفره ذنبه و خوفه على نفسه مقصور علیه تعالى، اردفه بسوال قضاء حاجته و غفران ذنبه و امن خوفه.
و انجح حاجته انجاحا: قضاها له و اظفره بها.
و الطلبه بفتح الطاء المهمله و کسر اللام على وزن کلمه: ما یطلبه الانسان من غیره، و کان الحاجه اخص من الطلبه، لانها من الحوج بالضم بمعنى الفقر، فیکون المراد بها المطلوب الذى لابد له منه و لا غناء به عنه، کالفوز بالجنه و النجاه من النار، و الطلبه اعم منها کرفع الدرجات و اضعاف المثوبات، فیکون قوله: «و انجح طلبتى» تاسیسا لا تاکیدا.
و الامن: سکون القلب و اطمئنانه، امن یامن -من باب تعب-، و یعدى بالهمزه فیقال: امنته.
و اعلم ان الامن لا یکون للخوف بل للخائف، لکن لما کان الخوف سببا موجبا لاضطراب الخائف نسب الامن الیه.
تعلیل بطریق التحقیق، لاستدعاء قضاء حاجته و انجاح طلبته و غفران ذنبه و امن خوفه، و الیها الاشاره بقوله «و ذلک».
و القدیر: هو الفعال لکل ما یشاء، و لذلک لم یوصف به غیر البارى جل جلاله.
و یسر الشىء یسرا- من باب قرب- فهو یسیر: اى سهل و لم یشق.
و وجه التعلیل ظاهر، فکانه قال: ان قدرتک التامه متحققه، و شمولها لجمیع الاشیاء ثابت، و ما سالتک علیک یسیر، لعدم الاحتیاج فیه الى استعمال الرویه و الالات، بل هو مترتب على مجرد الاراده، و الفعل المترتب علیه فى غایه السهوله، فلذلک استدعیت منک مطالبى و افضیت الیک بماربى.
و الواو من قوله «و ذلک»: یحتمل ان تکون للحال فالجمله حالیه، و یحتمل ان تکون عاطفه لاسم الاشاره على الضمیر المتصل المنصوب بان، و التقدیر: و ان ذلک علیک یسیر. و تقدیم الظرف للاختصاص، فان ذلک لا یتیسر الا على القادر لذاته الذى عم کرمه و وسعت رحمته کل شىء.
آمین: اسم فعل مبنى على الفتح لالتقاء الساکنین، و بنى علیه لانه اخف الحرکات و لیکون مستعقبا للفتح تفاولا، و فیه اربع لغات:
احدها: آمین بالمد بعد الهمزه من غیر اماله، و هذه اللغه اکثر اللغات استعمالا، ولکن فیها بعد فى القیاس، اذ لیس فى العربیه فاعیل، و انما ذلک فى الاسماء الاعجمیه کقابیل و هابیل، و من ثم زعم بعضهم انه اعجمى، و على هذه اللغه قوله:
و یرحم الله عبدا قال آمینا؛
قیل: و الوجه فیها ان تکون اشبعت الفتحه فنشات الالف فلا یکون خارجا عن الاوزان العربیه.
قال ابن هشام: و فیه نظر، لان الاشباع بابه الفتح، و نوقش بما قاله ابن مالک فى التوضیح من ان الاشباع فى الحرکات الثلاث لغه معروفه، و جعل منه قوله: بینا زید قائم جاء عمرو، اى: بین اوقات قیام زید.
الثانیه: کالاولى الا ان الالف مماله للکسره بعدها، رویت عن حمزه و الکسائى.
الثالثه: آمین بقصر الالف على وزن قدیر، قال: آمین فزاد الله ما بیننا بعدا، و هذه اللغه افصح فى القیاس و اقل فى الاستعمال حتى ان بعضهم انکرها.
قال صاحب الاکمال: حکى ثعلب القصر و انکره غیره، و قال: انما جاء مقصورا فى الشعر. انتهى.
و انعکس النقل عن ثعلب على ابن قرقول فقال: انکر ثعلب القصر الا فى الشعر، و صححه غیره.
و قال صاحب التحریر: و قد قال جماعه: ان القصر لم یجىء عن العرب، و ان البیت انما هو: فامین زاد الله ما بیننا بعدا.
الرابعه: آمین بالمد و تشدید المیم. قال صاحب الاکمال: حکى الداودى تشدید المیم مع المد، و قال: هى لغه شاذه و لم یعرفها غیره. انتهى.
و انکر ثعلب و الجوهرى ان یکون ذلک لغه، و قالا: لا نعرف آمین الا جمعا بمعنى قاصدین، کقوله تعالى: «و لا آمین البیت الحرام».
و قال بعضهم: القول بان التشدید لغه و هم قدیم، و ذلک ان اباالعباس احمد ابن یحیى ثعلب قال: و آمین مثل عاصین لغه، فتوهم ان المراد صیغه الجمع لانه قابله بالجمع، و هو مردود بقول ابن جنى و غیره: ان المراد موازنه اللفظ لا غیر.
و یویده قول صاحب التمثیل: و التشدید خطا.
و اختلفوا فى معناها، فقال الجمهور: معناها استجب.
و عن ابن عباس قال: سالت النبى صلى الله علیه و آله و سلم عن معنى آمین، فقال: افعل.
و قال ابوحاتم: معناه یکون کذلک.
و قیل: کذلک مثله فلیکن.
و قیل: کذلک فافعل.
و قیل: انه اسم من اسماء الله تعالى بمعنى المومن، و معناه یا امین استجب.
قال صاحب المطالع: و هذا لا یصح، اذ لیس فى اسماء الله تعالى اسم مبنى و لا غیر معرب، مع ان اسماء الله تعالى لا تثبت الا قرآنا او سنه، و قد عدم الطریقان فى امین انتهى.
و عن ابى على الفارسى انه تاول هذا القول على ان فى آمین ضمیرا لله تعالى.
و هو حسن لو لم یصرح صاحبه انه بمعنى المومن.
و قال الواحدى: روى عن جعفر الصادق رضى الله عنه انه قال: تاویله قاصدین نحوک و انت اکرم من ان تخیب قاصدا. و هذا یحقق لغه التشدید مع المد.
و قال الترمذى: معناه لا تخیب رجاءنا.
و قال سهل: معناه: لا یقدر على هذا سواک.
و قیل: هى کلمه عبرانیه عربت مبنیه على الفتح. و الله اعلم.
قوله: «رب العالمین» اى: یا رب العالمین، حذف حرف النداء استغناء عنه، لاستشعاره کون المنادى مقبلا علیه سامعا لما یقول.
و الرب: فى الاصل مصدر بمعنى التربیه و هى: تبلیغ الشىء الى کماله تدریجا، وصف به الفاعل مبالغه کالعدل.
و قیل: صفه مشبهه من ربه یربه بعد جعله لازما بنقله الى فعل بالضم کما هو المشهور، سمى به المالک لانه یحفظ ما یملکه و یربیه، و لا یطلق على غیره تعالى الا مقیدا کرب الدار و رب الدابه.
و العالم: اسم لما یعلم به کالخاتم و القالب، غلب فیما یعلم به الصانع تعالى من المصنوعات، اى: فى القدر المشترک بین اجناسها و بین مجموعها، فانه کما یطلق على کل جنس جنس منها فى قولهم: عالم الافلاک و عالم العناصر و عالم النبات و عالم الحیوان الى غیر ذلک، یطلق على المجموع ایضا کما فى قولنا: العالم بجمیع اجزائه محدث.
و قیل: هو اسم لاولى العلم من الملائکه و الثقلین، و تناوله لما سواهم بطریق الاستتباع، و الاول هو الاظهر.
و ایثار صیغه الجمع لبیان شمول ربوبیته تعالى لجمیع الاجناس، و التعریف لاستغراق افراد کل منها باسرها، اذ لو افرد لربما توهم ان المقصود بالتعریف هو الحقیقه من حیث هى، او استغراق افراد جنس واحد حیث صح ذلک بمساعده التعریف، نزل العالم و ان لم یطلق على آحاد مدلوله منزله الجمع حتى قیل: انه جمع لا واحد له من لفظه، فکما ان الجمع المعرف یستغرق آحاد مفرده و ان لم یصدق علیها، کما فى مثل قوله تعالى: «و الله یحب المحسنین» اى: کل محسن، کذلک العالمین یشمل افراد الجنس المسمى به و ان لم یطلق علیها، کانها آحاد مفرده التقدیرى، و من قضیه هذا التنزیل تنزیل جمعه منزله جمع الجمع، فکما ان الاقاویل تتناول کل واحد من آحاد الاقوال، یتناول لفظ العالمین کل واحد من آحاد الاجناس التى لا تکاد تحصى.
روى: ان لله ثمانیه عشر الف عالم و الدنیا عالم منها.
و انما جمع بالواو و النون مع اختصاص ذلک بصفات العقلاء و ما فى حکمها من الاعلام، لدلالته على معنى العلم مع اعتبار تغلیب العقلاء على غیرهم.
و اعلم ان عدم انطلاق اسم العالم على کل واحد من تلک الاجناس لیس الا باعتبار الغلبه و الاصطلاح، و اما باعتبار الاصل فلا ریب فى صحه الاطلاق قطعا، لتحقق المصداق حتما. فانه کما یستدل على الله بمجموع ما سواه و بکل جنس من اجناسه، یستدل علیه تعالى بکل جزء من اجزاء ذلک المجموع و بکل فرد من افراد تلک الاجناس، لتحقق الحاجه الى الموثر الواجب لذاته فى الکل، فان کل ما ظهر فى المظاهر مما عز و هان، و حضر فى المحاضر کائنا ما کان، دلیل لائح على الصانع المجید و سبیل واضح الى عالم التوحید.
و فى الاضافه اظهار عظمه المضاف بانه له الاستیلاء على الکل، و تعظیم المضاف الیه بان له هذا الرب الشامل التربیه و الکاملها، و الله اعلم.
هذا آخر الروضه الثانیه عشره من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید العابدین، و قد وفق الله سبحانه لاتمامها و قطف و جنى وردها من اکمامها فى اللیله الزهراء المسفر صباحها عن الیوم الاغر، و هى لیله الجمعه لاحدى عشره خلت من ذى القعده الحرام احد شهور سنه ثمان و تسعین بعد الالف. و من الله نستمد و نستعین ان یوفق لاتمام الریاض الباقیه، و ان یجعل علینا من عوارض العوائق جنه واقیه، انه على کل شىء قدیر و بالاجابه جدیر.
و کتبه مولفه العبد على بن احمد الحسینى عفا الله عنهما و لله الحمد.
