دعای دوازدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش اول)
اقرار به فضل خدا و کوتاهی خود؛
وَ کانَ مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام فِی الِاعْتِرَافِ وَ طَلَبِ التَّوْبَةِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی:
اللَّهُمَّ إِنَّهُ یحْجُبُنِی عَنْ مَسْأَلَتِک خِلَالٌ ثَلَاثٌ، وَ تَحْدُونِی عَلَیهَا خَلَّةٌ وَاحِدَةٌ؛
یحْجُبُنِی أَمْرٌ أَمَرْتَ بِهِ فَأَبْطَأْتُ عَنْهُ، وَ نَهْی نَهَیتَنِی عَنْهُ فَأَسْرَعْتُ إِلَیهِ، وَ نِعْمَةٌ أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَی فَقَصَّرْتُ فِی شُکرِهَا.
وَ یحْدُونِی عَلَی مَسْأَلَتِک تَفَضُّلُک عَلَی مَنْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ إِلَیک، وَ وَفَدَ بِحُسْنِ ظَنِّهِ إِلَیک، إِذْ جَمِیعُ إِحْسَانِک تَفَضُّلٌ، وَ إِذْ کلُّ نِعَمِک ابْتِدَاءٌ
فَهَا أَنَا ذَا، یا إِلَهِی، وَاقِفٌ بِبَابِ عِزِّک وُقُوفَ الْمُسْتَسْلِمِ الذَّلِیلِ، وَ سَائِلُک عَلَی الْحَیاءِ مِنِّی سُؤَالَ الْبَائِسِ الْمُعِیلِ
مُقِرٌّ لَک بِأَنِّی لَمْ أَسْتَسْلِمْ وَقْتَ إِحْسَانِک إِلَّا بِالْإِقْلَاعِ عَنْ عِصْیانِک، وَ لَمْ أَخْلُ فِی الْحَالاتِ کلِّهَا مِنِ امْتِنَانِک.
فَهَلْ ینْفَعُنِی، یا إِلَهِی، إِقْرَارِی عِنْدَک بِسُوءِ مَا اکتَسَبْتُ وَ هَلْ ینْجِینِی مِنْک اعْتِرَافِی لَک بِقَبِیحِ مَا ارْتَکبْتُ؟ أَمْ أَوْجَبْتَ لِی فِی مَقَامِی هَذَا سُخْطَک، أَمْ لَزِمَنِی فِی وَقْتِ دُعَایی مَقْتُک؟
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
اعتراف به گناه:
پروردگارا سه خصلت مرا از اینکه چیزی از تو بخواهم باز می‌دارد و یک خصلت مرا به درخواست از تو ترغیب می‌کند،
آن سه عبارت است از امری که به آن فرمان داده‌ای و من در انجامش کندی کردم و کاری که مرا از آن نهی نمودی و به سویش شتافتم، و نعمتی که به من بخشیدی ولی در شکرگزاری‌اش کوتاهی کردم؛
اما آنچه مرا بر درخواست از تو ترغیب می‌کند، احسان توست به آنکه با نیت پاک به تو روی آورده و از طریق خوش گمانی به درگاه تو آمده است؛ زیرا که تمام احسانهایت از روی تفضّل است، و نعمتهایت همه بی‌سبب و بدون سرآغاز.
ای خدای من اینک منم که به پیشگاه عزتت همچون تسلیم شونده ذلیل ایستاده‌ام و با شرم و حیا همچون نیازمندی عیال‌وار از تو درخواست می‌کنم،
و معترفم که در هنگام احسان تو جز خودداری از معصیت طاعتی نکرده‌ام، و هیچ‌گاه از نعمتت بی‌بهره نبوده‌ام،
خدایا اکنون که در برابرت به زشتی اعمالم اعتراف می‌کنم، برایم سودی خواهد داشت؟ و آیا اقرار به زشتی آنچه انجام داده‌ام، مرا از عذاب تو نجات خواهد داد؟ یا آنکه مرا در این حالی که هستم مستوجب غضب خود می‌دانی؟ و یا در این هنگام که تو را می‌خوانم اراده عذابی شدید به دنبال من است؟
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در اعتراف و طلب توبه از خدای متعال.
اى خداوند، سه خصلت است که مرا باز مى دارد تا از تو چیزى خواهم و تنها یک خصلت است که مرا بر آن مى دارد.
آن سه: یکى فرمانى که داده اى و من در گزاردن آن درنگ کرده ام، دیگر، کارى که مرا از آن نهى فرموده اى و من در بجا آوردن آن شتابیده ام، سه دیگر، نعمتى که مرا ارزانى داشته اى و من در سپاس آن قصور ورزیده ام.
و اما آن یک خصلت که مرا وامى دارد تا از تو چیزى خواهم تفضل توست به کسى که روى به درگاه تو آرد و با امیدى نیکو به سوى تو آید که هر احسان که کنى از روى تفضل است و هر نعمت که دهى بى هیچ سابقه.
و این منم، اى خداوند من، که بر درگاه عز تو ایستاده ام، آن سان که تسلیم شونده به مذلت نشسته اى. در عین شرم زدگى، چون بینوایان عیالمند دست سئوال دراز کرده ام.
اقرار مى کنم که به تسلیم در برابر احسان تو کارى نکرده ام جز آن که از عصیان تو چشم پوشیده ام و در همه حال از نعمتهاى تو بى بهره نبوده ام.
آیا، اى خداوند من، همین که به درگاه تو به اعمال ناپسند خود اقرار کنم مرا سودمند است؟ و آیا همین که به درگاه تو به زشتى کردار خویش معترف آیم، رهایى خواهم یافت یا در همین جا که ایستاده ام خشم خود بر من گماشته اى، یا در همین هنگام که دست دعا به سوى تو برداشته ام، غضب خود قرین من ساخته اى؟
ترجمه ارفع
اعتراف به گناه و درخواست توبه:
خداوندا سه حالت مرا از درخواست نمودن از تو مانع مى شود و یک حالت مرا بدان تشویق مى کند.
آن سه که باز مى دارند عبارتند از کارى که به آن دستور دادى و من از انجام آن کوتاهى کردم و عملى که از آن مرا نهى فرمودى و من به سویش شتافتم و نعمتى که به من عنایت کردى و شکرش را بجا نیاوردم.
و آن یک موردى که مرا تشویق به طلب آمرزش از تو مى کند فضل و کرم توبه کسى است که رو به درگاهت مى آورد و گمان نیک به سویت دارد زیرا همه احسانهایت به خاطر فضل و رحمت توست و جمیع نعمت هایت ابتدایى و بدون مقدمه است.
پس هم اینک ای خداى من به درگاه عزتت همانند فرد تسلیم شده و ذلیل ایستاده ام و خجلت زده همانند دردمند عیالمند از تو تمنا مى کنم.
الها اعتراف مى کنم که در مواقع احسانت جز خوددارى از معصیت تو کارى نکرده ام و در همه حالات محروم از لطف و کرم تو نبوده ام.
پروردگارا آیا اقرارم نزد تو به زشتى آنچه انجام داده ام به حالم سودى دارد؟ و آیا اعترافم به درگاه تو به قبح آنچه مرتکب شده ام مرا نجات مى بخشد؟
یا اینکه واقعا سزاوار سخط و غضب تو هستم و یا اینکه در هنگام دعا کردنم دشمنى تو با من همراه بوده است؟!
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است در اعتراف به گناه و درخواست توبه و بازگشت به سوى خداى متعال:
خدایا، سه خصلت مرا از درخواست از تو بازمى دارد، و یک خصلت مرا بر آن وامى دارد.
مرا بازمى دارد فرمانى که صادر کردى و در انجام آن درنگ نمودم، و نهیى که از آن بازداشتى و به انجام آن شتاب ورزیدم، و نعمتى که به من ارزانى داشتى و در شکر آن کوتاهى کردم.
و مرا به سوى درخواست از تو سوق مى دهد فضل و عنایتت به کسى که به سوى تو روى آورده، و با گمان خوشش به درگاه تو آمده، زیرا همه نیکى هایت فضل و بخشش است (نه استحقاق ما)، و همه نعمت هایت ابتدایى است (نه حقى لازم ما).
پس اینک منم- اى خداى من- که به درگاه عزتت چون فرمانبردار ذلیل ایستاده ایم، و با شرمندگى ام بسان تنگدست عیالمند از تو درخواست کننده ام.
اعتراف دارم که در وقت احسانت جز با خوددارى از نافرمانیت فرمانى دگر نبرده ام، و در هیچ حالى از من و بخشش تو خالى نبوده ام.
پس اى خداى من، آیا اقرارم به درگاه تو به کارهاى بدى که کرده ام سودم مى دهد؟ و آیا اعترافم به نزد تو به کارهاى زشتى که مرتکب شده ام مرا از عذابت مى رهاند؟ یا در این جایگاه، خشم خود را برایم واجب ساخته اى؟ یا به هنگام دعایم دشمنى ات گریبانگیر من است؟
ترجمه الهی قمشه‌ای
در اعتراف به گناهان و طلب توبه از خداى متعال:
پروردگارا مرا سه امر از سئوال به درگاهت منع مى کند و محجوب مى سازد و یک امر باز به مسئلت و درخواست از حضرتت دعوت مى کند و راغب مى گرداند
آن سه چیز که محجوب و ممنوعم مى سازد یکى آنکه تو (که مولاى من و آفریننده من و ولى نعمت من هستى) مرا به طاعتت امر کردى و من کندى نموده (و سهل شمردم) (به عصیان پرداختم) (و چنانکه باید و شاید به طاعت قیام نکردم) دیگر آنکه تو از معاصى و گناهان مرا نهى کردى و من بر انجام آن معاصى شتابان رفتم دیگر آنکه نعمت (بى شمار) به من عطا فرمودى و من در شکر آن تقصیر و کوتاهى کردم (این سه چیز مرا شرمنده مى کند که به درگاه کرمت روآورم)
اما آن یک که مرا ترغیب و دعوت بر مسئلت از تو (و عرض حاجت به درگاه کرمت) مى کند تفضل و لطف و کرم تست بر آنکه رو به درگاه تو آرد (و دست نیاز به سوى حضرتت دراز کند) و با حسن ظن (به کرم و احسان تو) به درگاه رحمتت وارد مى شود چون هر چه تو احسان کنى همه صرف فضل و کرم است (اگر تو درد دهى به که دیگرى درمان- و گر تو زخم دهى به که دیگرى مرهم) (درودى گر نفرمائى به دشنامى عزیزم کن- که گر تلخ است شیرین است از آن لب هر چه فرمائى) و هر نعمت که تو منعم حقیقى بخشى نخستین نعمت است (نعمتى تازه و اول نعمت بى سابقه است)
حالى من این بنده ام اى خداى من که به درگاه عزتت (و دربار سلطنتت) ایستاده ام به حال تذلل و تسلیم در حالى که از خود شرمگینم از حضرتت درخواست (حاجت و نیازمندیهاى خویش) مى کنم با حال عجز و فقر و سختى
و مقر و معترفم که هنگام لطف و احسانت من مطیع و تسلیم فرمانت نشده ام مگر آنکه به کلى از عصیان و نافرمانیت دورى گزینم و در همه احوال و تمام حالات از تشکر و امتنان و سپاسگزارى حضرتت غفلت نکنم.
بارى اى خداى من آیا اقرار و اعتراف در حضورت به سوء اعمال و زشتى کردارم به حالم سودمند است؟ (و قهر تو را به لطف و سیئاتم را به حسنات مبدل مى کند) و مرا این اقرار به گناه و ارتکاب عصیان از عذابت نجات مى دهد؟ یا آنکه (اقرار سودى نبخشد و نجاتم از قهر ندهد) بلکه در این مقام باز خشم و غضبت را بر من (در اثر نافرمانى و عصیانت) لازم گردانیدى و در وقتى که به درگاهت دعا مى کنم باز بر من سخط و قهرت را فرض و حتمى فرمودى.
ترجمه سجادی
از دعاهاى امام علیه السلام است در اقرار به گناه و درخواست بازگشت به سوى خداى تعالى:
خداوندا سه خصلت مرا از درخواست از تو بازمى دارد و یک خصلت مرا بر آن مى راند.
بازمى دارد مرا، امرى که به آن فرمان دادى و من در انجام آن کندى کردم، و کارى که مرا از آن بازداشتى و من به سوى آن شتافتم و نعمتى که به من بخشیدى و من در شکرگزارى آن کوتاهى کردم.
و وادار مى کند مرا به درخواست از تو، تفضّل تو به آنکه رو به تو آورَد و با گمان نیک به سوى تو آید. چون همه نیکى هاى تو از روى تفضّل است و همه نعمت هاى تو ابتدا است.
پس اى خداى من، به درگاه عزّت تو همچون فرمانبرى خوار، ایستاده ام. و با وجود شرمندگى ام همانند تهى دستى عیالمند از تو درخواست دارم.
اقرار مى کنم به اینکه هنگام احسانت، جز با خوددارى از معصیت تو، فرمان نبرده ام و در همه حال از احسان تو بى بهره نبوده ام.
اى خداى من آیا نزد تو اقرار به بدى اى که انجام داده ام، مرا سود مى دهد؟ و آیا اعترافم در درگاه تو به زشتى آنچه مرتکب شده ام، مرا رها مى نماید؟ یا در جایگاهم خشم خود را بر من قرار داده اى؟ یا هنگامى که تو را مى خوانم، دشمنى ات مرا لازم گشته است؟
ترجمه شعرانی
و از دعاهاى‌آن حضرت (ع) است در اعتراف به گناه و طلب توبه از خداى تعالى:
خدایا سه چیز مرا از سئوال تو باز مى دارد و یک چیز مرا در آن ترغیب مى کند
بازمى دارد فرمانى که تو دادى و من در اطاعت کندى نمودم و آنکه نهى کردى و من سوى نهى تو شتافتم و نعمت بخشیدى و من در سپاسگزارى آن کوتاهى کردم
و مرا در مسئلت تو ترغیب مى کند تفضل تو بر کسى که روى به تو آورد و به گمان نیکو سوى تو آمد. چون هر احسانى که از تو رسد افزون از استحقاق بندگان است و همه نعمتهاى تو بى علت و سبب
اینک من به درگاه عزت تو مانند بنده فرمانبردار و ذلیل ایستاده و مانند مردم مستمند و بى چیز با شرمسارى از تو مسئلت مى کنم
اقرار دارم در هیچ حال از نعمت تو خالى نبوده ام و با احسان فراوان تو هرگز از نافرمانى سالم نمانده
آیا اقرار من به بدى عمل مرا سود خواهد داد؟ و اعتراف من به زشتى کردار مرا نجات خواهد بخشید؟ آیا در این مقام شایسته است خشم خود را بر من واجب شمرى؟ و در هنگام دعاى من غضب تو مرا فرو گیرد؟
ترجمه فولادوند
در اعتراف به گناه و توبه به سوى خداى تعالى:
بار خدایا! سه خصلت است که مرا از اینکه چیزى از تو طلب کنم باز مى دارد و یک خصلت است که آن مرا تنها به خواسته ام وادار مى کند.
آنچه باز مى دارد یکى فرمانى است که به من داده اى و در انجام آن من کندى به خرج داده ام، و دیگر آنکه از چیزى مرا بازداشته اى ولى من در انجام آن شتافته ام و سه دیگر نعمتى است که بر من ارزانى داشته اى و در شکرانه ى آن کوتاهى کرده ام.
و اما خصلتى که مرا بر مى انگیزد تا از تو مسئلت کنم همانا تفضل توست به هر کس که روى به درگاه تو مى آورد و با خوش بینى روى به سوى تو مى کند، چرا که هر احسان از جانب تو از روى تفضل است و هر نعمت که دهى بى سابقه است.
اینک این منم، بار الها، که بر در خانه ى عزت تو چون منقادى ذلیل در ایستاده ام و شرمنده چون بینوایى عیال وار به سئوال پرداخته ام و اقرار مى کنم که در هنگام احسان تو جز به خوددارى از عصیان تو کارى نکرده ام و در جمیع احوال جز راه امتنان نپیموده ام،
پس آیا، بار الها، همین اقرارم به زشت کرداریم به نزد تو مرا سود مى دهد؟
و آیا اعترافم به بدکرداریم مرا از عذاب رهایى بخش است؟ یا در همین جا که ایستاده ام خشم خود بر من گماشته اى، یا در همین دم که ترا مى خوانم غضب خود را ملازم من گردانیده اى؟
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در اقرار به گناه و درخواست (توفیق براى) توبه و بازگشت (از معصیت) به سوى (طاعت) خداى تعالى:
(حضرت امام محمد باقر علیه السلام فرمود: به خدا قسم، خدا از مردم جز دو خصلت و خوى نخواسته: به نعمتها اعتراف کنند که براى ایشان مى افزاید، و به گناهان اقرار نمایند که آنها را از آنان مى آمرزد، و هم از آن حضرت رسیده که فرمود: سوگند به خدا از گناهان نمى رهد جز کسى که «به درگاه خداى تعالى» اقرار نماید):
بار خدایا سه خصلت مرا از درخواست از تو بازمى دارد و یک خصلت مرا بر آن مى دارد:
بازمى دارد و مرا امرى که به آن فرمان دادى و من از بجا آوردن آن درنگ کردم، ونهیى که از آن جلوگیرى کردى و من به سوى آن شتافتم، و نعمتى که به من بخشیدى و من در سپاسگزاریش کوتاهى نمودم (علماى امامیه «رضوان الله علیهم» اتفاق دارند بر عصمت انبیاء و ائمه «علیهم السلام» و اینکه گناهى از گناهان کوچک و بزرگ از ایشان سر نمى زند، و پاسخ اعتراف به گناه و آمرزش طلبیدن آنان آنست که مى خواستند چگونگى اعتراف و درخواست آمرزش گناهان را یاد مردم دهند، و یا آنکه به زبان امت و شیعیان سخن مى گفتند، پس اعتراف ایشان به گناه اعتراف به گناه امت و شیعیان است، و یا اینکه انبیاء و ائمه «علیهم السلام» همیشه به یاد خدا بوده به عالم ارواح توجه داشتند پس هرگاه براى خوردن و آشامیدن و آنچه که مباح است از آن مرتبه به این عالم رومى آوردند از آن استغفار مى نمودند).
و مى دارد مرا به درخواست از تو تفضل تو (تفضل احسان به دیگرى است بدون حقى که احسان جزاى آن باشد) به کسى که رو به تو آورد و با گمان نیک به سویت آید، زیرا همه ى احسانهاى تو از روى تفضل مى باشد، و همه ى نعمتهایت ابتدائى است (نه آنکه جزاى حقى باشد، و این منافات ندارد با اینکه عمل و کردار نیک سبب دخول بهشت گردد، چنانکه خداى تعالى «س ۱۶ ى ۳۲» فرماید: «ادخلوا الجنه بما کنتم تعملون» «به سبب اعمال نیکى که بجا آوردید به بهشت درآئید» زیرا عمل نیکوى موجب پاداش متوقف بر وجود و هستى و قدرت و توفیق و سائر اسباب است و همه ى آنها تفضل و احسان خداوند است بى آنکه جزاى کردارى باشد)
پس اینک، خداى من، این منم به درگاه گرامى تو همچون فرمانبردار خوار ایستاده، و با شرمندگیم مانند محتاج عیالمند از تو درخواست مى نمایم
اعتراف دارم که هنگام احسانت جز خوددارى از معصیت تو فرمان نبرده ام و در همه ى احوال بى احسان از تو نبودم
پس، اى خداى من، آیا اعترافم به بدى آنچه کرده ام نزد تو سود مى دهد؟ و آیا اقرارم در درگاهت به زشتى آنچه بجا آورده ام از (عذاب) تو مرا رها مى نماید؟ یا در اینجا خشم خود (دورى از رحمتت) را براى من قرار داده اى؟ یا هنگامى که دعا کرده تو را مى خوانم دشمنى تو با من همراه بوده؟شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
در اعتراف به گناه و درخواست توفیق براى توبه:
«اَللَّهُمَّ إِنَّهُ یحْجُبُنِی عَنْ مَسْأَلَتِک خِلاَلٌ ثَلاَثٌ وَ تَحْدُونِی عَلَیهَا خَلَّةٌ وَاحِدَةٌ یحْجُبُنِی أَمْرٌ أَمَرْتَ بِهِ فَأَبْطَأْتُ عَنْهُ وَ نَهْی نَهَیتَنِی عَنْهُ فَأَسْرَعْتُ إِلَیهِ وَ نِعْمَةٌ أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَی فَقَصَّرْتُ فِی شُکرِهَا»:
"معبودا، پروردگارا، مهربانا، خداوندا، سه خصلت مرا از درخواست حاجات و نیازهایم از پیشگاه مبارکت باز مى دارد، و حیاء و شرم و خجالتم به واسطه آن سه خصلت نمى گذارد از محضر مقدّست درخواستى داشته باشم، و یک خصلت نسبت به عرض نیازم به درگاهت مرا دلگرم مى دارد:
آنچه مرا از عرض درخواست باز مى دارد، تکالیفى است که مرا به آن فرمان دادى و من از بجا آوردنش درنگ نکردم، و منهیاتى است که مرا از آن برحذر داشتى ولى من به سوى آن سرعت کردم، و نعمتى است که بر من به بخشش آن منّت نهادى و من از سپاسگزارى نسبت به آن کوتاهى کردم.
تکالیف الهیه:
انسان این موجود با عظمت، و این ظرف حقایق لاهوتى که او را به عنوان خلیفه صاحب خلقت در این سیاره خاکى قرارش داده اند، به خاطر گوهى بى نظیر اختیار، و قوّه عقل و درک، وداشتن روح الهى، براى ظهور دادن استعدادهاى ملکوتى اش از جانب حق مکلّف به تکالیفى عملى و اخلاقى و اعتقادى است.
عینیت دادن آن تکالیف براى او واجب عینى است، و در صورت تحقّق دادن به آن تکالیف در عرصه گاه عقیده و اخلاق و عمل، از ملائکه برتر مى رود:
عَنِ الرَّضا علیه السلام، عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ:قالَ رَسُول اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَاللّهِ عَزَّوَجلَّ کمَثَلِ مَلَک مُقَرِب، وَ إنَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَاللّهِ عَزَّوَجلَّ أعْظَمُ مِنْ ذلِک...(۱)
امام هشتم علیه السلام از پدرانش، از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت مى فرماید: مؤمن در پیشگاه خداى عزّوجلّ همانند ملک مقّرب است، و بحقیقت که مؤمن در نزد حق رتبه اش از ملک مقرّب عظیم تر است.
و در صورتى که دچار نفاق و فسق و زندقه گردد، و به خاطر لذّتهاى زودگذر مادى، در برابر تکالیف الهیه و حقایق ملکوتیه جهت گیرى نماید، در سعادت را به روى خودبسته و ارزش خویش را از هر حیوانى پست تر کرده است.
«إنَّ شَرَّ الدَّوابَّ عِنْدَ اللّهِ الَّذینَ کفَرُوا فَهُمْ لایؤْمِنُونَ».(۲)
هرى آینه بدترین جنبنده نزد خدا، آنهایند که بین خود و خواسته هاى حق حایل شده، ایمان نمى آورند.
در پیشگاه حضرت محبوب، بین آنان که اجرا کننده تکالیف الهیه هستند و آنان که از برنامههاى حق روگردانند هیچ وجه مشترکى وجود ندارد، روآورندگان به اوامر حق از ارزش والایى در دنیا و آخرت برخوردارند، و فراریان از مسائل الهى همراه با پستى و دنائت وذلّت و تیره بختى اند گرچه به آن توجه نداشته و اسیر غفلت و ندیدن وضع خود باشند.
«وَ ما یسْتَوِى الْأعْمى وَ الْبَصیرُ، وَلَا الظُّلُماتُ وَلَاالنُّور، وَلَاالظَّلُّ وَلَا الْحَرُورُ وَ ما یسْتَوِى الْأحْیاء وَ لَا الْأمْواتُ إنَّ اللّهَ یسْمِعُ مَنْ یشاءُ وَ ما أنْتَ بِمُسْمِعِ مَنْ فِى الْقُبُورِ».(۳)
نابینا و بینا برابر نیستند، و نه تاریکیها و روشنى، و نه سایه و حرارت، و زندگان و مردگان یکى نیستند; خدا هر که را لیاقت نشان دهد مى شنواند، و تو نمى توانى سخن خود را به مردگانى که در گور خفته اند برسانى.
آنان که سختى اجراى تکالیف را تحمّل مى کنند ودو روزه دینا را با آخرت معامله نمى نمایند و سر در راه دوست گذاشته به طاعت و خدمت مشغولند از خوشبخت ترین مردم اند، و آنان که در برابر خواسته هاى حضرت حق موضع گرفته و کام جان به لذّت حرام شیرین مى کنند و اجراى خواسته هاى حضرت حق موضع گرفته و کام جان به لذّت حرام شیرین مى کنند و اجراى خواسته هاى حق را براى خود بار سنگینى فرض مى نمایند از زیانکارترین مردم روى زمین هستند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج ۶، ص ۲۱.
۲- انفال، ۵۵.
۳- فاطر، ۱۹ - ۲۲.
دستورات حق و اجراى اوامر و فرامین الهى، عامل خیر دنیا و آخرت و روشن کننده قلب است. بدون تردید اگر اوامر حضرت ربّ العزّه به سود انسان و به مصلحت آدمى نبود، از جانب حق صادر و به وسیله انبیا تبلیغ نمى شد.
امر به نماز، روزه، حج، زکات، خمس، امر به معروف و نهى از منکر و تولّى و تبرّى، و خدمت به بندگان همچون پدر و مادر، زن و فرزند، اقوام و اقربان و تمام مردم، که هر یک داراى منافع دنیوى و اخروى است به مصلحت انسان است و بدون این اوامر، زندگى و حیات معنا ندارد.
اجراى اوامر الهى، و اداى تکالیف، به تدریج خانه قلب را منوّر به نور معنا مى کند، و آن نور چراغى فراراه مبدأ و معاد انسان مى گردد، تا جایى که آن نور، به تمام هستى و مملکت وجود آدمى سریان پیدا مى کند و انسان نور محض و محض نور مى شود.
عارفان عاشق، و کاملان واصل، و سالکان مجذوب مى فرمایند:
فى قَلْبِ الْمُؤْمِنِ ثَلاثَةُ أنْوار: نُورُ الْمَعْرِفَةِ، وَ نُورُ الْعَقْلِ، وَ نُورُ الْعِلْمِ.فَنُورُ الْمَعْرِفَةِ کالشَّمْسِ، وَ نُورُ الْعَقْلِ کالْقَمَرِ، وَ نُورُ الْعِلْمِ کالْکوْکبِ،فَنُورُ الْمَعْرِفَةِ یسْتُرُ الْهَوى، وَنُورُ الْعَقْلِ یسْتُرُ الشَّهْوَةَ، وَ نُرُ الْعِلْمِ یسْتُرُ الْجَهْلَ، فَبِنُورِ الْمَعرِفَةِ یرى الْحَقُّ، وَ بِنُورِ الْعَقْلِیقْبَلُ الْحَقُّ،وَبِنُورِ الْعِلْمِ یعْمَلُ بِالْحَقَّ.(۱)
در قلب مؤمن سه گونه نور است: نور معرفت، نور عقل، نور علم. نور معرفت همچون خورشید، نور عقل همانند ماه و نور علم بمانند ستاره است. نور معرفت پوشاننده هوا، نور عقل پوشاننده شهوت و نور علم پوشاننده جهل است. به نور معرفت حق دیده مى شود، به نور عقل حق قبول مى گردد و به نور علم به حق عمل مى شود.
آنکسى که حضرت حق سعادتش را بخواهد در دلش مایه نور قرار مى دهد، سپس آننور تلألؤ مى کند، آنگاه اشعه مى اندازه، سپس همچون ستاره مى شود، پس از مدتى ماه و در نتیجه همچون خورشید به جلوه گرى مى رسد.
چون نور به قلب آید آدمى نسبت به دنیاى غلط و امور آن دلسرد مى شود; و وقتى آن نور تلألؤ کند دنیا را ترک و از آنمفارقت نماید;چون ستاره شود از لذّات و شهواتش بگذرد; و وقتى قمر شود نسبت به دنیا و آنچه در آن است زهد ورزد;و زمانى که آن نور خورشید شود نه دنیا بیند نه آخرت، بلکه جز خدا نشناسد; آنگاه جسد و قلب و کلام وى نور محض گردد و وجودى نورٌ على نور شود.
عَنِ الصادِقِ علیه السلام:عن آبائِهِ، عن أمیرِالمؤمنینَ علیه السلام: الْمُؤْمِنذ یتَقَلَّبُ فى خَمْسة مِنَ النُّورِ، مَدْخَلُهُ نُورٌ، وَ مَخْرَجُهُ نُورٌ، وَ عِلْمُهُ نُورٌ، وَ کلامُهُ نُورٌ، وَ مَنْظَرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ نُورٌ.(۲)
امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوارش، از امیر المؤمنین علیه السلام روایت مى کند: مؤمن در پنج نور مى غلطد: ورودش نور، خروجش نور، دانشش نور، کلامش نور، و چهره پاکش در قیامت نور است.
خرّم آنکس که ز وصل تو نوائى دارد *** یا به سر از غم عشق تو هوائى دارد
به چمن بلکه به گلشن ندهم مرغى را *** که به یاد گل روى تو نوائى دارد
گر تو را کس به دو عالم بدهد مغبون است *** با یکى چون تو دو عالم چه بهائى دارد
بر کسى رشک نبردست دلم در همه عمر *** جز بر آنکس که سر کوى تو جائى دارد
سرمویش به متاع دو جهان مى ارزد *** ماهروئى که به دل مهر و وفائى دارد
به گلستان نرود بلکه به گلزار جنان *** هر که در کوى دل آرام سرائى دارد
کوه اگر بانگ دهد زنده نمى خوانندش *** نیست داوود هر آنکس که صدائى دارد
عاقبت همچو گدا بر سر ره ننشیند *** پادشاهى که نظر سوى گدائى دارد
از چه اینقدر کشى رنج مداواى غمام *** مگر این خسته بیمار شفائى دارد
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "جامع الاسرار" ص ۵۸۴.
۲- من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۸۰.
انسان به تعبیر رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله همچون معدن است:
اَلنّاسُ مَعادنُ کمَعادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ.(۱)
در این معدن گوهرهاى ناب ملکوتى و حقایق لاهوتى به ودیعت گذاشته شده، ظهور این حقایق و گوهرها فقط و فقط در گرو اجراى تکالیف شرعیه و مسئولیتهاى انسانیه است. اگر آدمى به انجام واجبات و فرائض قیام نکند همچون معدن دربسته اى مى ماند که به کشف اشیاء قیمتى آن اقدام نشده، و با اجراى سنن حضرت محبوب، رضایت و خشنودى او در دنیا و آخرت و بهشت عنبر سرشت درعرصه گاه قیامت به دست مى آید.
اَلْفَرائِضَ الْفَرائِضَ، أدُّوها إلَى تُؤَدّکمْ إلَى الْجَنَّةِ، اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ حَراماً غَیرَ مَجْهُول، وَ أحَلَّ حَلالا غَیرَ مَدْخُول.(۲)
وجود ما همچون سرزمین با استعداد، و تکالیف الهیه بمانند دانه هاى نباتى است، این دانه ها چون به دست با کفایت نبّوت و ولایت در عرصه گاه هستى ما کاشته شود و نور توفیق و رحمت حق بر آن بتابد و ثمره قبول از آن بروید به سعادت دنیا و آخرت رسیده و به منفعت ابدى دست یافته ایم.
با اجراى واجبات حق و دورى گزیدن از محّرمات، بدون تردید در دایره شکر نعمت افتاده و حقّ حضرت محبوب را رعایت نموده و به قدردانى از الطاف آن معبود یگانه موفق شده ایم.
محرّمات الهیه:
تردیدى در این برنامه نیست که بسیارى از امور براى انسان ضرر فاحش و خطر سنگین دارد. پاره اى از برنامه ها براى ناحیه عقل، و عدّه اى از امور براى ناحیه قلب، و یک سلسله حرکت باطل براى ناحیه نفس و قسمتى از برنامه ها براى ناحیه جسم ضرر فراوان دارد، ضررى که از انسان متوجه دیگران هم مى شود.
مجموع این امور مضّره را جز ذات اقدس حق کسى آگاه نیست، از این جهت تمام آنچه را که براى انسان ضرر داشته حرمت آن را به توسط کتب آسمانى، یا انبیاء و امامان اعلام داشته وبى تفاوت نسبت به محرّمات و مرتکب آن را اهل عذاب و عقاب سخت دانسته است.
ارتکاب محّرمات و آلوده شدن به معاصى، ساختمان با عظمت عقل، و دنیاى با صفاى جان، و نقش زیباى نفس، و خانه پرقیمت قلوب، و دنیاى جسم را به تباهى مى کشد، و امروز و فرداى انسان را به باد فنا مى دهد.
ضرر محّرمات و خطر منهّیات، چیزى است واضح وحقیقتى است روشن، چنان که نیاز به دلیل و برهان و احتیاج به منطق و استدلال ندارد.
روى آوردن به محّرمات و منهیات، عین نادانى و محض ضلالت، و در حقیقت نوشیدن زهر قاتل و تیشه نابودى به ریشه خودزدن است.
ابلیس شبى رفت به بالین جوانى *** آراسته با شکل مهیبى سرو بر را
گفتا که منم مرگ اگر خواهى زنهار *** باید بگزینى تو یکى زین سه خطر را
یا آن پدر پیر خودت را بکشى زار *** یا بشکنى از مادر و خود سینه و سر را
لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت *** کز مرگ فتد لرزه به تن ضعیفم نر را
یا آنکه بنوشى دوسه جامى تو از این مى *** تا آنکه بپوشم زهلاک تو نظر را
گفتار پدر و مادر من هر دو عزیزند *** هرگز نکنم ترک ادب این دو نفر را
لکن چو به مى دفع شر از خویش توان کرد *** نوشم دو سه جامىّ و کنم دفع خطر را
نوشید دو جامىّ و چو شد خیره زمستى *** هم مادر خود را زد و هم کشت پدر را
اى کاش شود خشک بن تاک خداوند *** زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "سفینة البحار"، ج ۲، ص ۱۶۸.
۲- "نهج البلاغه" فیض، قسمتى از خطبه ۱۶۶.
«وَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ المُنْکرِ وَ الْبَغْىِ».(۱)
خداوند سبحان شما را از تمام گناهان پنهان و آشکار و تجاوز از حق نهى مى کند.
وَ ما اُریدُ أنْ اُخالِفَکمْ إلى ما أنْهاکمْ عَنْهُ، إنْ اُریدُ إلا اَّلْإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفیقى إلّا بِاللّهِ عَلَیهِ تَوزکلْتُ وز إلَیهِ اُنیبُ».(۲)
شعیب علیه السلام به مردم مدین فرمود;من در آنچه از جانب خداوند شما را از آن نهى مى کنم قصد مخالفت و دشمنى با شما را ندارم، نیت من فقط اصلاح همه جانبه زندگى شماست، و در این راه تا جایى که قدرت دارم مى کوشم، مرا توفیقى جز از خدا نیست، بر او تکیه مى کنم و به جناب او بازگشت مى نمایم.
فَبِظُلْم مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیهِمْ طَیبات اُحِلَّتْ لَهُمْ و بِصَدَّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللّهِ کثیراً، وَ أَخْذِهِمْ الرَّبا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أکلِهِمْ أمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ وَ أعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْ عَذاباً ألیماً».(۳)
یهود به سبب ستمى که در تمام شئون زندگى روا داشتند، و به خاطر اینکه بسیارى از بندگانم را از صراط مستقیم مانع شدند، و به علّت آلوده شدن به ربا، ربایى که در قوانین دینم به عنوان حرام اعلام شده بود، و براى اینکه از طریق حرام به مال مردم دست اندازى کردند، پاکیزه هایى که بر آنان حلال نموده بودم آنها را از آن پاکیزه ها بى نصیب گذاشته و محروم کردم، و ما براى کافران از آنان عذاب دردناک مهیا کرده ایم.
«وَلَوْ تَرى إذْ وُقِفُوا عَلَى النّارِ فَقالُوا یالَیتَنا نُرَدُّ وَلا نُکذِّبُ بِآیاتِ رَبَّنا وَ نَکونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ. بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یخْفُونَ مِنْ قَبلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إنَّهُمْ لَکاذِبُونَ».(۴)
و اگر ببینى آن وقتی که بدکاران و ناسپاسان در کنار آتش جهنّم توقیف شده اند، فریاد مى زنند: اى کاش ما را به دنیا بر مى گرداندند و ما تکذیب آیات حق نمى کردیم، و جزء مردم با ایمان مى شدیم!بلکه آنچه از قبل پنهان مى کردند در صحنه محشر آشکار شده است، اینان آنچه آلوده به محّرمات بودند و فحشاء و منکرات را در وجود خود به صورت ریشه دوانده که اگر بر فرض به دنیا برگردند باز به آنچه از آن نهى شده بودند بر مى گردند و بطور قطع اینان از دروغگو یانند.
«فَلَمّا عَتَوْا عَنْ مانُهُوا عَنْهُ قلّنا لَهُمْ کونُوا قِرَدَةً خاسِئینَ».(۵)
چون از آنچه از آن نهى شدند، روگرداندند و به مسائل الهى تجاوز نمودند، بر آنان غضب کرده گفتیم: از صورت انسانى درآیید و بوزینگان گردید.
«قُلْ إنّى نُهیتُ أنْ أعْبُدَ الَّذینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ قُلْ لا أتَّبِع أهْواءَ کمْ قَدْ ضَلَلْتُ إذاً وَ ما أنَا مِنَ الْمُهْتَدینَ».(۶)
اگر رسول من، به من بگو از پرستش آنچه غیر خدا مى خوانید نهى شده ام، بگو از خواسته هاى غلط شما پیروى نمى کنم، که این پیروى عین ضلالت و تیره بختى است و بیرون رفتن از شاهراه هدایت.
«إنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَنُدْخِلْکمْ مُدْخَلا کریماً».(۷)
اگر از کبیره هاى نهى شده اجتناب نمایید، از بقیه گناهانتان گذشت مى کنیم و شما را در جایگاهى کریم وارد مى نماییم.
عَنْ عَلِىّ عَلیه السلام: اُهْجُرِ اللَّهْوَ فَإنَّک لَمْ تُخْلَقْ عَبَثاً فَتَلْهُوَ، وَ لَمْ تُتْرَک سُداً فَتَلْغُوا.(۸)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- نحل، ۹۰.
۲- هود، ۸۸.
۳- نساء، ۱۶۰ - ۱۶۱.
۴- انعام، ۲۷ - ۲۸.
۵- اعراف، ۱۶۶.
۶- انعام، ۵۶.
۷- نساء، ۳۱.
۸- "غرر الحکم" ص ۱۲۵.
على علیه السلام فرمود: از آنچه بازیچه و بیهوده و بى منفعت است بپرهیز، که بیهوده آفریده نشده اى تا سرگرم بیهوده کارى شوى، و سر خود رهایت نخواهند کرد تا هرزه گردباشى.
إحْذَرِ الْحَیفَ و الْجَوْرَ، فَإنَّ الْحَیفَ یدْعُو إلَى السَّیفِ، وَ الْجَوْرَ یعُودُ بِالْجَلاءِ وَ یعَجِّلُ الْعُقُوبَةَ وَ الْاِنْتِقامَ.(۱)
و نیز آن حضرت مى فرماید: از جفا و ستمکارى برحذر باش، که محصول ظلم و ستم، جنگ و خونریزى است. جور و ستم مورث هجرت و دورى و طرد و باعث نزدیک شدن کیفر و انتقام است.
اِرْفِضُوا هذِهِ الدُّنْیا الذَّمیمَةَ فَقَدْ رَفَضَتْ مَنْ کانَ اَشْغَفَ بِها مِنْکمْ.(۲)
و نیز آن جناب فرمود: این حبّ دنیاى مذموم را از دست دل رها کنید، زیرااین دنیا گذشتگانى را که پیش از شما دل بسته به آن بودند رها کرد و بدور انداخت.
اُهْجُرُوا الشَّهَواتِ فَإنَّها تَقُودُکمْ إلَى الذُنُوبِ وَ التَّهَجُّمِ عَلَى السَّیئاتِ.(۳)
از شهوات و امیال و خواسته هاى غلط کناره گیرى کنید، که آنها شما را به سوى در افتادن در گناه و یورش به سوى زشتیها رهنمون مى شوند.
اِتَّقُوا الْغَىَّ فَإنَّهُ یجْلِبُ النِقَمَ، وَ یسْلُبُ النَّعَمَ،وَیوجِبُ الْغِیرَ:(۴)
و نیز آن بزرگوار فرمود: از کجروى بپرهیزید، که باعث جلب نقمت وسلب نعمت و تغییر و تحوّل کمرشکن در زندگى است.
اِحْذَرِ الْهَزْلَ وَ اللَّعِبَ وَ کثْرَةَ الْمُزاحِ وَ الضَّحْک وز التُّزَّهاتِ.(۵)
و نیز آنحضرت فرمود: از سبکى و بازیگرى و شوخى زیاد، و پرخندیدن، و سخنان یاوه گفتن خوددارى کنید.
در هر صورت ارتکاب محّرمات داراى ضرر فوق العاده اى است که آن ضرر مستقیماً متوجه دنیا و آخرت مرتکب است.
اى خداوند مهربان، اى آن که عاشق تر از تو نسبت به انسان وجود ندارد، اى مهر تابان قلب محبّان، اى چراغ شب عاشقان، اى لطف بى نهایت در بى نهایت، امر و نهى تو تجّلى عشق تو به بندگان تو است، به آنچه انسان را امر کرده اىو از آنچه نهى فرموده اى به مصلحت او بوده، اجراى امر و نهى تو دنیاى انسان را به معناى حقیقى آباد، و آخرتش را عرصه گاه عیش راضیه مى نماید، این درویشان خاک نشین و فقیران تهیدست، و دردمندان محتاج را براى اجراى تمام اوامر و ترک معاصى، و دورشدن از منهّیات و محرّمات توفیق عنایت کن، و آنان را از افتادن در شهوات و امیال غلط به لطف و محبّتت حفظ فرما که ما را تکیه گاهى جز تو و طبیبى تو غیر تو نمى باشد.
عراقى شوریده حال فرماید:
یاران غمم خورید که غمخوار مانده ام *** در دست هجر یار گرفتار مانده ام
یارى دهید کز در او دور گشته ام *** رحمى کنید کز غم او راز مانده ام
یاران من زبادیه آسان گذشته اند *** من بى رفیق در ره دشوار مانده ام
در راه باز مانده ام اریار دیدمى *** با او بگفتمى که من از یار مانده ام
دستم بگیر کز غمت افتاده ام ز پاى *** کارم کنون بساز که از کار مانده ام
وقت است اگر بلطف دمى دست گیریم *** کاندر چه فراق نگونسار مانده ام
ور در خور وصال نیم مرهمى فرست *** از درد خویشتن که دل افکار مانده ام
دردت چو مى دهد دل بیمار را شفا *** من بر امید درد تو بیمار مانده ام
بیمار پرسش از تو نیاید به دردگو *** تا باز پرسیدم که جگر خوار مانده ام
مانا که بر در تو عراقى عزیز نیست *** کز صحبتش همیشه چنین خوار مانده ام
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- همان، ص ۱۲۶.
۲- همان، ص ۱۳۱.
۳- همان، ص ۱۳۲.
۴- همان، ص ۱۳۴.
۵- همان، ص ۱۳۴.
در جمله سوم دعایش مورد شرح، مسأله تقصیر در شکر مطرح است:
وَ نِعْمَة أنْعَمْتَ بِها عَلَىَّ فَقَصَّرْتُ فى شُکرِها.
شکر نعمتها حقیقتى است عملى که هیچ برنامه اى جاى آن را نمى گیرد. این واقعیتى است که از قول حضرت حق به داوود علیه السلام استفاده مى شود به وقتى که از پروردگار سبحان مى پرسد: شکر چیست؟ جواب مى شنود: مصرف کردن نعمت در جایى که خواسته خود من است.
همانطور که در سطور گذشته یادآور شدم تفسیر و شرح مسأله شکر در دعاى سى و هفتم با خواست حضرت محبوب و عنایت و رحمت و لطفش خواهد آمد.
آرى وقتى انسان عاقل و بیدار، سستى و تنبلى خویش را نسبت به اجراى اوامر الهیه، و سرعت خود را در آلوده شدن به محّرمات، و تقصیرش را در برابر نعمتها براى شکر و سپاس حضرت دوست مى بیند، از دعا و درخواست و عرض حاجت و نیاز به پیشگاه پروردگار باز مى ماند، چرا که بر اثر این سه برنامه غرق خجالت و شرم و آزرم و حیاست.
به خود مى گوید با این سه خصلت شیطانى که آبرویى براى انسان نگذاشته چگونه از حضرت حق طلب عفو و احسان و لطف و کرم وجود و رحمت نماید؟ ولى....
«وَیحْدُونِی عَلَى مَسْأَلَتِک تَفَضُّلُک عَلَى مَنْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ إِلَیک وَ وَفَدَ بِحُسْنِ ظَنِّهِ إِلَیک إِذْ جَمِیعُ إِحْسَانِک تَفَضُّلٌ وَ إِذْ کلُّ نِعَمِک ابْتِدَاءٌ فَهَا أَنَا ذَا یا إِلَهِی وَاقِفٌ بِبَابِ عِزِّک وُقُوفَ الْمُسْتَسْلِمِ الذَّلِیلِ وَ سَائِلُک عَلَى الْحَیاءِ مِنِّی سُؤَالَ الْبَائِسِ الْمُعِیلِ مُقِرٌّ لَک بِأَنِّی لَمْ أَسْتَسْلِمْ وَقْتَ إِحْسَانِک إِلاَّ بِالْإِقْلاَعِ عَنْ عِصْیانِک وَ لَمْ أَخْلُ فِی الْحَالاَتِ کلِّهَا مِنِ امْتِنَانِک»:
"و آنچه مرا در درخواست از تو و عرض نیاز و دردمندى به پیشگاه مبارک روانه مى دارد تفضّل توست به گدایى که رو به تو آورده و با حسن ظنّ به سویت آمده. زیرا تمام نیکیهایت به بندگان از باب تفضّل است، و عنایت همه نعمت هایت به عباد و بندگانت ابتداء از جانب تو است( نه از روى استحقاق آنها)، نعمت به انسان مى دهى نه بعنوان جزاى عمل و حقّى.
پس اینک اى محبوب من، اى اله من، این منم که همچون فرمانبردار خوار به درگاه عزّتت ایستاده، و با شرم و حیا همچون محتاج سنگین بار و عیالمند از تو گدایى مى کنم. اعتراف و اقرار دارم که به هنگام احسانت جز با خوددارى از گناه تو فرمان نبرده ام، و در تمام احوالات بى احسان از جانب تو نبوده ام".
در فرازهاى ملکوتى و آسمانى مورد شرح، دو مسأله را به عنوان محور تمام مسائل بیان شده مى بینیم:
۱ - حسن ظنّ
۲ - تفضّل
مسأله پرقیمت حسن ظنّ:
انسان به هنگامى که در محدوده قدرت و وسعتش، قلب را به نور ایمان منوّر کرد و پیوندش را با حضرت ربّ العزّه بر اساس معرفت و شناخت استحکام بخشید، و به عرصه با عظمت محشر و روز قیامت به دیده یقین نظر کرد، و تابلوى نفس را به نقش حسنات اخلاقى بیار است و اعضاى رئیسه جسم را هماهنگ با عمل صالح کرد، و از زشتیهاى گذشته تائب شد ودست برداشت، باید در اینکه حضرت محبوب او را مى پذیرد و از گذشته اش در مى گذرد و حسناتش را قبول مى نماید و بدنش را بر عذاب حرام و ورودش را به بهشت لازم مى نماید، حسن ظنّ و خوش گماى جدّى به پروردگار مهربان نشان دهد که در قسمت عمده اى از روایات آمده: من با حسن ظنّ عبدم به من با او معامله مى کنم.
«قالَ عَذابى اُصیبُ بِهِ مَنْ أشاءُ وَ رَحْمَتى وَسِعَتْ کلَّ شَىْء فسأکتُبُها لِلَّذینَ یتَّقُونَ وَ یؤْتُون الزَّکاةَ وَ الذَّینَ هُمْ بِآیاتِنا یؤْمِنُونَ».(۱)
عذابم را به هر کس بخواهم مى رسانم، و رحمتم نسبتبه همه چیز فراگیر است، آن را براى اهل تقوا و دهندگان زکات و مؤمنات به آیاتم به همین زودى لازم گردانم.
برابر این آیه و آیات مشابهش، هر کس دست از گناه بردارد و ظاهر و باطن به تقوا آراسته نماید و از پرداخت حقوق خدایى بخل نورزد و به تمام آیات الهى ایمان آورد، باید به رحمت حق امید ببندد و نسبت به مولایش در اینکه دست او را گرفته از افتادن در ورطه هلاکت حفظ مى کند و وى را در پوششى سنگین از رحمتش قرار مى دهد حسن ظنّ نشان بدهد.
در صورتى که انسان برابر با برنامه هاى الهى دست از گناه بردارد و در راه ایمان و یقین قرار گیرد و به عمل صالح آراسته شود، آنگاه بدگمان به حق باشد و تصورش بر این مبنا قرار گیرد که حضرت او مرا نمى پذیرد و به تعبیر روایات بدگمان به مولا باشد، حالت زشتى به خود گرفته و اتفّاقاً حضرت محبوب هم در برزخ و قیامت مساوى با بدگمانى وى با او معامله خواهد کرد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- اعراف، ۱۵۶.
«وَ إنَّ ربک لَذُو مَغْفِرَة لِلنّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ وَ إنَّ رَبَّک لَشَدیدُ الْعِقابِ».(۱)
خداوند آمرزنده مردم است از ستمى که بر اثر گناه خود روا داشته اند و عامل جلب آمرزش حق نسبت به بندگان توبه از معصیت است، این را هم مردم باید بدانند که نسبت به اهل گناه که حاضر به توبه و بازگشت از معصیت نیستند عقاب و عذابش شدید است.
«وَ مَنْ یطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یخشْ اللّهَ وَ یتَّقْهِ فَاُولئِک هُمُ الْفائِزُونَ».(۲)
آن که فرمان خدا و رسول را اطاعت کند و خدا را از هیبت و عظمت بترسد و در جنب حضرت ربّ العزّه از نافرمانى بپرهیزد از طایفه فائزان است.
«إنّا نَطْمَعُ أنْ یغْفِرَ لَنا رَبُّنا خَطایانا أنْ کنّا أوَّلَ الْمُؤْمِنینَ».(۳)
ما سحره فرعون این گمان نیک و طمع واقعى را به پروردگار مان داریم که خطاهایمان را بیامرزد که از گروه فرعونیان، اوّل مؤمنان هستیم.
عَنْ أبى جَعْفَر علیه السلام قالَ:وَجَدْنا فِى کتابِ عَلىَّ أنَّ رَسُولَ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله قالَ وَ هُوَ عَلى مِنْبَرِهِ: وَ الَّدى لا إلهَ إلّا هُوَ ما أعْطِىَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ إلّا بِحُسْنِ ظَنَّهِ بِاللّهِ وَ رَجائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلْقِهِ وز الْکفَّ عَنِ اغْتِیابِ الْمُؤْمِنینَ.
وَ الذَّى لا إلهَ إلّا هُوَ لایعَذِّبُ اللّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الْاسْتِغْفارِ إلّا بِسُوءِ ظَنَّهِ بِاللّهِ وَ تَقْصیر مِنْ رَجائِهِ وَ سُوءِ خُلْقِهِ لِلْمُؤْمِنینَ.
وَ الذَّى لا إلهَ إلّا هُو لا یحْسُنُ ظَنُّ عَبْد مُؤْمِن بِاللّهِ إلّا کانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنَّ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ، لِأنَّ اللّهَ کریمٌ بِیدِهِ الْخَیراتُ یسْتَحْیى أنَ یکونَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ قَدْ أحْسَنَ بِهِ الظَّنَّ ثُمَّ یخْلِفُ ظَنَّهُ وَ رَجاهُ،فَأحْسِنُوا بِاللّهِ الظَّنَّ، وَ ارْغَبُوا إلَیهِ.(۴)
حضرت باقر علیه السلام فرمودند: در کتاب على علیه السلام یافتیم که پیامبر بر بالاى منبر فرمودند:
قسم به خدایى که معبودى جز او نیست، هرگز به عبد مؤمن خیر دنیا و آخرت عنایت نشده مگر به خاطر حسن ظنَّش به خدا و امید به حضرت او و نیکى اخلاق و خوددارى از غیبت مردم مؤمن.
و قسم به معبودى که جز او معبودى نیست، خداوند مؤم را بعد از توبه و استغفار عذاب نمى کند مگر به خاطر سوء ظنّش به خدا و کم امیدى وى به رحمت دوست و بدخلقیش و غیبتش از مردم مؤمن.
و قسم به خدایى که جز او خدایى وجود ندارد، بنده مؤمن به خدا حسن ظنّ نمىورزد مگر اینکه خدا در کنار حسن ظنّ اوست، زیرا که حضرت حق اقا و بزرگوار است، تمام خوبیها و خیرات به دست اوست، حیا مى کند به حسن ظنّ عبد و امید بنده اش به رحمت او توجه نکند و بلکه خلاف آن با عبدش رفتار کند، پس به امید بنده اش به رحمت او توجه نکند خلاف آن با عبدش رفتار کند، پس به حضرت معبود حسن ظنّ بورزید و به او رغبت کنید.
من در روایات باب حسن ظنّ احسن از این روایت نیافتم، از این جهت به همین روایت که بهترین راهنما در این زمینه است اکتفا مى کنم، چنانچه بقیه روایات را بخواهید به "کافى" شریف جلد دوم، و "بحار" جلد هفتادم مراجعه نمایید.
عراقى به پیشگاهش عرضه مى دارد:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- رعد، ۶.
۲- نور، ۵۲.
۳- شعراء، ۵۱.
۴- "کافى" ج ۲، ص ۷۱. "بحار" ج ۷۰، ص ۳۶۶.
مرا درد تو درمان مى نماید *** غم تو مرهم جان مى نماید
مرا کز جام عشقت مست باشم *** وصال و هجر یکسان مى نماید
چو من تن در بلاى عشق دادم *** همه دشوارم آسان مى نماید
به جان من غم تو شادمان باد *** هر آن لطفى که بتوان مى نماید
اگر یک لحظه ننماید مرا سوز *** دگر لحظه دو چندان مى نماید
دلم با این همه اندوه ز شادى *** بهار و باغ و بستان مى نماید
خیالت آشکارا مى برد دل *** اگر روى تو پنهان مى نماید
لب لعل تو جانم مى نوازد *** بنفشه آب حیوان مى نماید
ندانم تا چه خواهد فتنه انگیخت *** که زلفش بس پریشان مى نماید
به دوران توزان تنگ است دلها *** که حسن تو فراوان مى نماید
چو ذرهّ در هواى مهر رویت *** عراقى نیک حیران مى نماید
مسأله با عظمت فضل حق:
فضل و تفضّل بنابر آنچه بیداران راه محبوب از آیات و روایات استفاده کرده اند به معناى احسان و نیکى و بخشش و عنایت از جانب خدا به عبد است بدون حقّى و عملى و کار و کوششى از طرف انسان که احسان جزاى آن باشد.
فضل و تفضّل یعنى لطف و بخشش مجّانى حضرت ربّ العزّه به نیازمند و دردمند و فقیر و محتاج و مستمند و آزمند. البته لطف و بخشش و احسان و مرحمت حضرت او به عبد به صورت مجّانى و بدون حق مقابل، منافات با عملى که سبب ورود به بهشت است ندارد، که براى ورود در بهشت عمل و اخلاق و اعتقاد لازم است و پس از ورود به جنّت که دربرابر عمل است، فضل او هم به انسان مى رسد، چنانکه تمام انسانها در دنیا از فضل و احسان حضرتش بدون حقّ مقابل برخوردارند.
«ثُمَّ تَوَلَّیتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِک فَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکنْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ».(۱)
سپس از برنامه هاى من بعد از آنکه به شما رسید روى گرداندید، هر آینه اگر فضل و رحمتم بر شما نبود، تمام مایه و سرمایه خود را از دست مى دادید و براى ابد به عذاب حق دچار مى شدید.
«وَ اللّهُ یخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یشاءُ وَ اللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ».(۲)
و خداوند آن را که بخواهد به رحمتش مختص مى سازد، که خدا را فضل عظیم است.
«إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْل عَلَى النّاسِ وَلکنَّ أکثَرَ النّاسِ لایشْکرُونَ».(۳)
خداوند را به حقیقت بر تمام مردم فضل است، ولى اکثر مردم فضل او را سپاس نمى دارند.
«قُلْ إنَّ الْفَضْلَ بِیدِ اللّهِ یؤْتیهِ مَنْ یشاءُ وَ اللّهُ وَاسِعٌ عَلیمٌ. یخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یشاءُ وَاللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ».(۴)
اى رسول من بگو: بدرستى که فضل به دست خداست به هر کس بخواهد عنایت مى کند، و خداوند فراخ رحمت و داناست. هر کس که بخواهد به رحمتش مخصوص گرداند و خداوند صاحب فضل بزرگ است.
«وَلَقَدْ عَفا عَنْکمْ وَ اللّهُ ذُو فَضْل عَلَى الْمُؤْمِنینَ».(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- بقره، ۶۴.
۲- بقره، ۱۰۵.
۳- بقره، ۲۴۳.
۴- آل عمران، ۷۳ - ۷۴.
۵- آل عمران، ۱۵۲.
وبتحقیق که خداوند از معاصى شما درگذشت، و خداوند نسبت به مردم باایمان صاحب فضل است.
«فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَة مِنَ اللّهِ وَ فَضْل لَمْ یمْسسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَ اللّهُ ذُو فَضْل عَظیم».(۱)
"آنان که پس از برداشتن زخم و جراحت در جبهه نبرد حق علیه باطل دعوت خدا و رسول را اجابت کردند، براى نیکوکارشان و پرهیزکار از معاصى و گناهان اجر عظیم است.
آنان که چون مردم به آنها گفتند این اجتماع سنگین کفر و شرک علیه شماست از رودررو شدن با آنان بترسید ; نه اینکه شانه از جهاد خالى نکردند. بلکه گفتند خدا ما را کفایت مى کند. پس خداوند بر ایمانشان افزود. پس با نعمتى از جانب خدا و فضل حضرت او برگشتند، و بدى آنان را مسّ نکرد، در این طوفانهاى سهمگین به دنبال خشنودى خدا رفتند و حضرت حق، صاحب فضل عظیم است."
«وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیکمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیطانَ إلّا قَلیلا».(۲)
و اگر فضل و رحمتش بر شما نبود هر آینه اکثریت شما تابع شیطان مى شد.
«یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا إنَ تَتَّقُوا اللّهَ یجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً وَ یکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَ یغْفِرْ لَکمْ وَ اللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ».(۳)
اى اهل ایمان، اگر تقواى خدا پیشه کنید، براى شما قدرت تمیز حق از باطل قرار مى دهد، و از گناهان شمادر گذشته، مغفرتش را نصیبتان مى نماید و خداوند را فضل عظیم است.
«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِک فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمّا یجْمَعُونَ».(۴)
بگو به فضل و رحمت خدا شاد شوید که آن از آنچه که جمع مى کنید بهتر است.
کتاب خدا از جزء اول تا جزء آخر به مناسبتهاى گوناگون از فضل حضرت ذوالفضل خبر مى دهد، که بازگو کردن تمام آیات باب فضل و تفسیر و تشریحش کتاب جدا مى طلبد.
رنجى، آن شاعر آزاده مى گوید:
عاقل است آن که بود عاشق و دیوانه تو *** شمع جمع است هر آنکو شده پروانه تو
خال تو دانه بود، زلف تو دام دل من *** من به قربان تو و دام تو و دانه تو
ساکن کوى تو را با حرم و دیر چکار *** آشناى تو ندارد سر بیگانه تو
مى رود تشنه مى در دو جهان از سروى *** هر که یک جرعه خورد باده زپیمانه تو
منتّى بر سرم از لطف نه اى باده فروش *** رخصتى ده که نهم پاى به میخانه تو
اى دل از هر دو جهان صحبت یارى بگزین *** تا تو را سود دهد همّت مردانه تو
واعظا من به فنون تو نگردم مفتون *** که نباشد اثرى هیچ در افسانه تو
خانه از مردم بیگانه بپرداز اى جان *** تا که جانانه نهد پاک به کاشانه تو
گربه گنجینه اسرار رسیدى رنجى *** مى توان گفت که گنجى است به ویرانه تو
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- آل عمران، ۱۷۴.
۲- نساء ۸۳.
۳- انفال، ۲۹.
۴- یونس، ۵۸.
«فَهَلْ ینْفَعُنِی یا إِلَهِی إِقْرَارِی عِنْدَک بِسُوءِ مَا اکتسبْتُ وَ هَلْ ینْجِینِی مِنْک اعْتِرَافِی لَک بِقَبِیحِ مَا ارْتَکبْتُ أَمْ أَوْجَبْتَ لِی فِی مَقَامِی هَذَا سُخْطَک أَمْ لَزِمَنِی فِی وَقْتِ دُعَای مَقْتُک»:
مناجات عاشق با معشوق:
اى معبود من، اى اقاى من، اى سید و سرور و مولاى من، آیا اعترافم و اقرارم به بدیهاى که بر اثر جهالت و شرارت نفس و طغیان هوا و کثرت شهوات کسب کرده ام و با کسب آن ساختمان شخصیتم راخراب، و تیشه به ریشه سعادت و خیر دنیا و آخرت زده ام سودى به من مى بخشد؟ این اقرار و اعترافم باعث جلب و رحمت و جذب لطف و عنایت، و رسیدن رضایت و کرمت به من شرمنده و وامانده و درمانده مى شود؟
اى خالق و خداى من، اى معبود و معشوق من، اى هستى و نور قلب من، اى انیس و مونس دل، اى روشنائى جان، اعتراف و اقرارم به زشتى و گناهى که بر اثر دورى از تو و غفلت از حضرتت مرتکب شده ام، باعث نجات من از جریمه هاى سنگین، و علت آزادى من از عذاب سخت فردا، عذابى که آسمانى و زمین طاقت تحمّل آن را ندارند مى گردد؟
یا در این بارگاه باعظمت، و پیشگاه عنایت، و عرصه گاه کرامت، که باید هر کسى را غرق لطف و محبّت کند، سخط و خشم و غضبت را برایم قرار داده اى، و بنا دارى این گداى تهیدست، اى فقیر و مسکین، اى ذلیل مستکین، این مستمند دردمند، این دور افتاده از عبادت و خدمت را از رحمتت دورسازى؟
یا اى مولاى مهربان، اى رحمت بى نهایت، اى همه لطف و کرامت، بوقت دعا و درخواست و زارى و ناله ام و انابه و توبه ام دشمنى تو همراه من است؟!!
اى رازدار من، اى شنواى زارى قلب، اى سمیع و بصیر، اى کریم و رحیم، و به ذاتت قسم، و به وجود مقدست سوگند که اینچنین نیست، اقرارم خالى از منفعت نمى باشد، اعترافم بدور از نجات من نیست، ایستادنم در پیشگاهت باعث سخط و خشم تو نمى باشد، بوقت دعا دشمنى تو متوجه من نخواهد شد، تو از هر عیب و نقصى آراسته و پاکى، اى خداى سبحان، اى معبود منزّه، اى کمال اندر کمال،اى جامع تمام حقایق و فاقد تمام نقایص هرگز از حضرتت مأیوس و ناامید نمى شوم، که درگاه جلالت، و بارگاه رحمتت جاى ناامیدى نیست، و محلى براى یأس و دلسردى خطا کار بدبخت و گنه کار تیره روزگار ندارد.
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاعتراف و طلب التوبه الى الله تعالى:
دعاى دوازدهم که حضرت سیدالساجدین علیه السلام در اعتراف به گناه و طلب توبه از جناب پروردگار مواظبت مى فرموده اند.
«اللهم انه یحجبنى عن مسالتک خلال ثلاث».
الخلال- بکسر الخاء المعجمه-: جمع خله- بفتح الخاء- بمعنى الخصله.
و نعم ما قال بعض البلغاء: بئست و الله الخله ان یمنع الخلیل الحله لاجل خله.
و المساله: مصدر میمى بمعنى السوال. من: سالته مساله.
یعنى: بار خدایا، به درستى که باز مى دارد مرا از سوال کردن حاجت خود از درگاه تو سه خصلت.
«و تحدونى علیها خله واحده».
اى: تسوقنى. من الحدو بمعنى سوق الابل. و یقال: للشمال حدو لانها تسوق السحاب.
یعنى: و مى راند و راغب مى سازد مرا بر سوال کردن حاجت خود از تو یک خصلت.
«یحجبنى امر امرت به فابطات عنه، و نهى نهیتنى عنه فاسرعت الیه، و نعمه انعمت بها على فقصرت فى شکرها».
الابطاء: ضد الاسراع.
(یعنى:) اول از آن خصلتها که باز مى دارد مرا از سوال، فرمانى است که امر کرده اى به آن، پس من مسارعت ننموده ام و تجاوز کرده ام از آن. دوم نهیى است که بازداشته اى مرا از آن، پس من شتافته ام به سوى آن. سوم نعمتى است که انعام کرده اى آن را بر من، پس من تقصیر در شکرگزارى آن کرده ام.
«و یحدونى على مسالتک تفضلک على من اقبل بوجهه الیک».
و مى راند مرا و راغب مى سازد مرا بر سوال کردن از تو، تفضل تو بر هر کس که روى آورد به سوى تو بذاته- یعنى به ظاهر و باطن متوجه جناب تو شود.
و تعبیر از ذات به «وجه» شایع است. چه، وجه اول چیزى است که ظاهر مى شود از شى ء. یقال: اکرم الله وجهک، اى: اکرمک الله.
«و وفد بحسن ظنه علیک».
و وارد شد بر جناب تو به گمان نیکویى که او را به تو بود.
«اذ جمیع احسانک تفضل. و اذ کل نعمک ابتداء. فها انا ذا- یا الهى- واقف بباب عزک وقوف المستسلم الذلیل».
«ها» حرف تنبیه است. و «ذا» اسم اشاره است.
استسلم، اى: انقاد.
یعنى: چون جمیع نیکوییهایى که تو به ما کرده اى تفضل است و همه ى نعمتهاى تو ابتداست بى آنکه سابقه ى استحقاقى ما را بود، پس اینک من- خداوند- ایستاده ام به درگاه عزت تو، ایستادن کسى که گردن نهاده باشد و منقاد فرمان تو باشد، خوار و بى اعتبار.
«و سائلک على الحیاء منى سوال البائس المعیل».
لفظه «على» بمعنى مع، نحو: (و آتى المال على حبه). (و ان ربک لذو مغفره للناس على ظلمهم).
و الحیاء تغیر و انکسار یعترى المومن من خوف ما یلام به و یعاب علیه. و هو نوعان، نفسانى و ایمانى. فالنفسانى الجبلى الذى خلقه الله تعالى فى النفوس من الکافر و المسلم، نحو کشف العوره و مباشره الرجل المراه بین الناس. و الایمانى ما یمنع الشخص من الفعل القبیح بسبب الایمان، کالزنا و شرب الخمر و غیر ذلک من القبائح.
و البائس: الذى ظهر علیه اثر البوس من الجوع و العرى. و قیل: البائس الذى یمد یده للسوال. و البائس اسوا حالا من الفقیر و المسکین.
و اما المعیل هنا فیحتمل ان یکون بمعنى الفقیر المحتاج. و عال یعیل عیله، اذا احتاج. قال الشاعر:
و ما یدرى الفقیر متى غناه و ما یدرى الغنى متى یعیل
اى: متى یفتقر. و یحتمل ان یکون من باب الاعاله. یقال: اعال الرجل فهو معیل، اذا کثر عیاله.
(یعنى:) و سوال کننده ام تو را با کمال شرمندگى که از خود دارم- چرا که چیزى که موجب سوال باشد به عمل نیاورده ام- مثل سوال کسى که در کمال بدحالى و گرسنگى و برهنگى، و فقیر و محتاج و کثیر العیال بوده باشد. چه، سوال ایشان از روى الحاح و مبالغه مى باشد.
«مقر لک بانى لم استسلم وقت احسانک الا بالاقلاع عن عصیانک، و لم اخل فى الحالات کلها من امتنانک».
الاقلاع عن الامر: الکف عنه. قاله فى الصحاح.
(یعنى:) اقرار کننده ام به آنکه فرمانبردارى و انقیاد ننموده ام در وقت احسان تو مگر به بازایستادن از عصیان و نافرمانى تو.
و مى تواند بود که «وقت الاحسان» متعلق باشد به حاصل مقدر و تقدیر کلام چنین شود که: مقر لک بانى لم استسلم لعظمتک و جلالک الا بالاقلاع عن عصیانک حال کونه حاصلا فى وقت احسانک و هو وقت التوبه و الاقلاع.
«فهل ینفعنى- یا الهى- اقرارى عندک بسوء ما اکتسبت؟».
الاکتساب: المبالغه و الاعتمال فى الکسب. و من ذلک قوله تعالى: (لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت) و تخصیص الکسب بالخیر و الاکتساب بالشر، لان الاکتساب فیه اعتمال، و الشر تشتهیه النفس و تنجذب الیه فکانت اجد فى تحصیله و اعمل، بخلاف الخیر.
یعنى: پس آیا هیچ نفع مى کند مرا- اى خداوند من- اقرار کردن من نزد تو به بدى آنچه کسب کرده ام از معاصى؟
«و هل ینجینى منک اعترافى لک بقبیح ما ارتکبت؟».
و آیا مى رهاند و نجات مى دهد مرا از عذاب تو اعتراف من به قبح آنچه کرده ام؟
«ام اوجبت لى فى مقامى هذا سخطک؟».
السخط- بالتحریک- و السخط- بوزن القفل- ضد الرضا. و قد یروى کلا الوجهین فى هذا المقام.
(یعنى:) یا واجب ساخته اى از براى من در این مقام که ایستاده ام خشم و غضب تو؟
«ام لزمنى فى وقت دعائى مقتک؟».
المقت: البغض. یقال: مقته، اى: ابغضه. و المراد هنا لازمه و هو العذاب.
(یعنى:) یا لازم شده مرا در وقت خواندن من تو را عذاب تو؟
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاعتراف بالذنب و طلب التوبه من الله سبحانه و تعالى:
بوده است از دعاء و تضرع آن سید بزرگوار علیه الصلوه و السلام در اقرار نمودن به گناه و التماس قبول توبه و بازگشت آن به خداى سبحانه و تعالى که پاک از عیوب و نقایص است و بزرگ و برتر است از هر بزرگى و برترى بدان که اعتراف به معصیت و بازگشت نمودن از خوبى بنده است که موفق شده است به این خصلت حمیده و خداى عزوجل دوست دارد بنده ى را که اعتراف به معصیت خود نزد او نماید و از او طلب عفو نماید و گرنه او را صفت متکبرین است خصوصا تکبر نمودن به خداى عزوجل بلى اعتراف نمودن معصیت خالق نزد مخلوق ظاهرا جایز نباشد بلکه بتوان دعوى نمود که نزد خالق نیز جایز نیست که اقرار به معصیت نماید مگر اینکه غرض او معذرت و طلب عفو نمودن باشد.
بار خدایا به درستى که شان چنین است که مانع مى شود مرا از سئوال نمودن از حضرت احدیت تو سه صفت یعنى سه عیب و منقصت در من است که هر یک باعث و سبب آن شده است که از حضرت تو سئوال نمایم.
اللغه:
خلال: به کسر خاء جمع خله به فتح خاء است مثل خصال و خصلت لفظا و معنا اما خلال به فتح خاء به معنى وسط و اثناء است مفرد است از براى خلل به فتح خاء یا به ضم خاء به معنى فرجه و ثقب است.
و منه قوله تعالى: «فجاسوا خلال الدیار» بدان که انسان اگر تامل فى الجمله در وجود خود نماید و ملاحظه ى الطاف و انعام و افضال خدا در حق خود نماید به واسطه ى ارتکاب معصیتى از معاصى اگر چه گناه کوچک باشد نخواهد سئوال از خدا نمود. به عبارت اخرى خجالت و حیاء مانع او شود از سئوال پس انسب آن بود که امام عرض نماید که مانع من شود گناه من از مسئلت نمودن. مى توان جواب داد از اینکه خداى عزوجل رؤوف و فیاض و جواد و حنان و منان و کریم و عطوف و رحیم است مطلق مخالفت او مانع طلب عفو نمودن نیست مگر اینکه مقام بى باکى و هتاکى و تجرى بیرون آید این است که امام علیه السلام خصال سه گانه را مانع دانسته است نه مطلق معاصى ثلاث صفت است از براى خلال و غرض از صفت تخصیص است.
و مى کشاند مرا بر سئوال نمودن از تو یک خصلت، تحدو از حداء ابل است پس تعبیر بلازم معنى شود یعنى برمى انگیزاند مرا یا اینکه مى راند مرا به سئوال نمودن از تو چنانچه بر معنى اخیر در مجمع البحرین تصریح نموده است.
خله: به فتح خاء معجمه نه به ضم یا به کسر آن.
مانع شده است مرا فرمانى که واجب نمودى تو به او پس تاخیر انداختم من او را و درنگ نمودم من از او.
ابطاء: در لغت مقابل سرعت است و غرض امام از این عبارت یا معنى مجازى او است یعنى امتثال ننمودن و جاى نیاوردن و یا اینکه مراد معنى حقیقى باشد و عصیان ابطاء مامور به از براى آن است که امر حقیقت در فور است على الاطلاق یا اینکه اوامرى که در آنها قرینه ى فور بوده است به سرعت به جاى نیاورد.
و نافرمانى که طلب نمودى ترک او را از من پس تعجیل نمودم به سوى او در جاى آوردن تعبیر به سرعت نمودن در ارتکاب منهى عنه نه مخالفت شاید جهت آن باشد که در سرعت کمال تجرى و بى احترامى است به خداى عزوجل از مثل این معصیت و گذشتن کمال بعد است به خلاف مطلق مخالفت.
و نعمتى که انعام نمودى تو به آن بر من پس من کوتاهى نمودم در ثناء گذارى به آن عقل فطرى حاکم است بر اینکه ثناء نمودن در مقابل نعمت نیکو است بلکه اگر کوتاهى نماید ایمن از زوال او نیست و در لسان شرع بیان شد که اگر شکر نماید موجب زیادتى آن شود و اگر کوتاهى نماید نعمت از او سلب شود بدان که تقصیر در شکرگذارى به دو نحو تواند بود یکى آن است که نعمتى را که خداى بر او داده است کفران نماید و اعتناء به او ندارد بلکه در نزد او عدم است. و دوم، آن است که مسامحه و مساهله نماید در مدح و ثناء قسم اول موجب کفر و خلود در نار است و این قسم در اغنیاء و فقراء است لکن در اغنیا از حیث کبر و نخوت است و در فقراء از جهت استهزاء و ملامت مثلا شخص فقیر بعد از اینکه جد و جهد نمود و قرص نان جوى را تحصیل نمود بعد از خوردن او دو دست خود را به سمت آسمان بلند نماید و گوید الهى شکر، و او را هیچ غرضى نیست مگر اینکه به زبان حال به خداى خود عرض نماید که این چیست که به من دادى و حال آنکه جماعتى را به طعام لذیذ و نفیس، متنعم ساختى این شخص کافر و بدن او نجس است و اما قسم دوم موجب معصیت در رعیت نیست اگر چه باعث شود که نعمت او کم شود لکن در امام و پیغمبر موجب معصیت است این است نکته ى طلب عفو از ایشان از معاصى خودشان و گریه نمودن ایشان از براى معصیت خودشان.
حاصل کلام:
فرق ما بین امام و رعیت است در معاصى مثلا ترک توجه به خدا در رعیت معصیت نیست و در امام (ع) معصیت است. و مى راند و مى کشاند مرا بر سئوال نمودن از تو مهربانى و بخشش تو بر کسى که آمد خود به سوى تو.
و نازل شد آن کس به سبب گمان خوبى که او را بود به سوى حضرت تو. الیک: متعلق است به قوله و فدنه به حسن ظنه، عقل حاکم است که او واجب الوجود است و نقل خود خبر داد از رحمانیت و عطوفت خود توان قطع نمود که هر که به او توجه نماید و غیر او را نابود و عدم صرف داند خواهد رحمت او سبقت نمود بر غضب او و او را در مقام مرحمت و سرفرازى برآورد.
وفود: به معنى قدوم است و نزول.
به علت آنکه تمام نیکوئیهاى تو بخشش و زیادتى است و اجرت و عوض و عملى در مقابل آن نیست.
به علت آنکه هر یک از روزیهاى تو ابتدا نمودن است در روزى دادن نه اینکه عوض چیزى یا به استحقاق حقى باشد فرق ما بین نعمت و احسان مى شود به آنکه احسان عبارت است از مطلق نیکوئیها خواه انسان به آنها حاجت ضرورى داشته باشد یا نداشته باشد به خلاف نعمت که او عبارت است از نیکوئیهاى ضروریه که تعیش انسان بدون او یا محال است یا صعب و مى توان دعوى نمود که قریب هم هستند در معنى، و کیف کان چون معلوم و واضح است احسان خداى عزوجل بر عبید و مخلوق خود و اعطاء نعم بر ایشان از باب رافت وجود و کرامت است نه آنکه العیاذ بالله استحقاق و معاوضه و مبادله باشد پس هر چه به هر کس دهد مسبوقست به تفضل پیش از آنکه او استحقاق او را داشته باشد این جهت انسان را سبب شد که سئوال از تفضل نماید بناء على هذا کلمه ى اذ علت و سبب است از براى قول او و تحدونى.
پس این منم حاضر اى پروردگار من که ایستاده ام به درگاه بزرگى تو ایستادن فرمان بر دار خوار.
فاء در کلمه ى فها تفریع بر سابق است غرض آن است که بعد از اینکه احسان و نعم حضرت تو تفضل است پس من نیز سئوال مى نمایم از جناب تو مثل کسى که حقیقه سئوال کننده باشد قوله وقوف المستسلم مى شود منصوب به نزع خافض باشد اى کوقوف و مى شود مفعول مطلق باشد از براى واقف.
و سئوال کننده ام من تو را بر شرمسارى از خودم سئوال نمودن حاجت دارنده ى صاحب عیال، بدان که سئوال کننده اگر در سئوال خود شرمسار و خجل است از مسئول و از جهت دیگر کمال احتیاج به مطلوب خود داشته باشد لابد آن مسئول قضاء حاجت سائل نماید اگر حکیم و عادل باشد. پس کسى که این دعا را خواهد بخواند از خود ملاحظه کند که صفات مذکوره در آن هست یا نه اگر در خود دید و ملاحظه نمود بخواند و گرنه ترک او انسب است
اللغه:
استسلام: انقیاد و کوچکى نمودن. یعنى اقرارکننده ام به اینکه من کوچکى ننمودم براى تو هنگام احسان تو مگر به بازایستادن از عصیان تو.
بیان:
این فقره به حسب فهم عبارت مشکل شده است، آخوند فیض مى فرماید: یعنى اقرارکننده ام به اینکه من فرمانبردارى ننمودم هنگام توفیق دادن تو مرا از جهت فرمان بردارى مگر به بازداشتن تو مرا از عصیانت پس در این حالت مرا عملى نیست.
و بعضى دیگر معنى نمودند یعنى تمام نشد از من انقیاد و خضوع از براى احسان تو مگر اینکه بازداشتى از معصیت با اینکه من خالى نیستم در حالى از حالات از نعمت تو بر من پس واجب آن است که اصلا معصیت ننمایم تو را.
و بعضى از فضلاء معنى دیگر نموده است یعنى فرمانبردارى ننموده ام وقت احسان تو مگر به ترک معصیت تو عملى ننموده ام عمل دیگرى را از این بنده ى بى سرمایه هر قدر که تامل نمودم این سه معنى هیچکدام را مناسب با ذوق ندیدم زیرا که مقام مقام آن است که من مخالفت نموده ام نه اینکه، اطاعت نموده ام یا با توفیق یا بدون توفیق.
شاهد:
بر مطلب فقره ى سابقه و لاحقه و در سابقه عرض نماید به خداى عزوجل که سئوال کننده ام از روى حیاء و شرمسارى، و در فقره لاحقه عرض نماید آیا منفعت مى دهد مرا اقرار خودم بر معصیت خود و اعتراف خودم بر بدیهاى خودم اگر مراد هر یک از سه معنى بود او را معصیتى نبود که اعتراف نماید ظاهر نظر قاصر آن است که این فقره از قبیل اخراج قبل از اسنادست چنانچه جماعتى از اهل علم در دفع تناقض استثناء گفته اند معنى عبارت آن است یعنى وقت احسان مگر کف از معصیت خودم فرمان بردارى ننموده ام معصیت ننموده ام به عبارت اخرى لم استسلم تعلق گرفته به مجموع مستثنى و مستثنى این عرضى که نمودم بر اذهان صافیه مخفى نیست. فتامل
گمان حقیر آن است که چیزى که باعث شده است بر هر یک آن سه معنى دو چیز است یکى ظاهر عبارت به حسب استثناء متعارف و دیگرى فقره بعد قوله و لم اخل لکن گوئیم: ظاهر چنان است مگر اینکه فقره مقدم و موخر قرینه بر صرف ظاهر باشد و قوله (ع) منافات به معنى حقیر ندارد زیرا که مقصود امام علیه السلام آن است که من هرگز از امتنان تو خالى نیستم و با این حال معصیت تو را مى نمائیم.
بدان که این اختلافات در فهم کلام از براى آن بود که اقلاع به معنى کف و بازداشتن باشد از شیى ء و اگر به معنى نزدیکى باشد یا به معنى بادبان کردن کشتى باشد معنى کلام حاجت به تکلف ندارد.
هرگز خالى نبوده ام در همه ى حالات از نعمت دادن تو چگونه تصور شود که موجود بعد از اینکه به عالم وجود داخل شد خالى شود از نعمت خالق و موجد زیرا که نعمت بقاء وجود اگر از او گسیخته شود فناى صرف و عدم مطلق خواهد بود پس باقى بودن وجود اعظم نعمت است و او با او هست.
پس از اینکه امرم به این حال رسید آیا منفعت مى بخشد مرا اى خداى من اقرار نمودن من نزد تو به بدیهائى که مرتکب شدم من، آیا نجات مى دهد مرا از عقوبات تو اعتراف نمودن خودم به قبحهائى که کسب نمودم بلى اعتراف و اقرار به نفع کمال منفعت و نجات در حق مکلف است زیرا که نجات بنده از دریاى معاصى به سه چیز است به ندامت و استغفار و ترک معصیت نمودن.
روایت شده است از حضرت پیغمبر صلى الله علیه و آله که زمانى که بنده توبه نمود به سوى خداى خود و پشیمان شد از گناهان گذشته ى خود قطعات زمین بعضى بعضى را بشارت دهند که بنده ى از بندگان مولى توبه نمود از معصیت خود و پشیمان شده است از گناهان گذشته خود چنان ندا دهند که به آسمان نداى ایشان رسد ملائکه آسمان دنیا نداى آنها را شنوند و خوشحال شوند و بر آن بنده مدح و ثناء کنند و بر او دعاء کنند که خدایا او را ثابت دار به طاعت خود و او را از آتش خود نجات ده.
پس لایزال دعاى او نمایند تا اینکه آواز دعاى ایشان برسد به عرش و کرسى و بشنوند کروبین و روحانیین و حمله ى عرش و خوشحال از این عمل شوند و دعا در حق او نمایند تا اینکه دعاى آنها به درگاه حضرت عزت جل اسمه رسد و او جل جلاله داناتر است به حال بنده ى خود از ایشان پس فرماید خداى عزوجل که: اى ملائکه چه واداشته است شما را که دعا مى نمائید از براى بنده ى من و حال آنکه او عاصى است به سوى من و حال آنکه خداى تعالى عالمتر است به حال بنده از ایشان، عرض نمایند: اى پروردگار ما اگر چه معصیت تو نموده است بنده ى تو لکن نادم شده است و برگشته است امید غفران تو دارد پس خداى تعالى فرماید: اى ملائکه ى من چه باعث شده است شما را که خوشحال شدید به توبه نمودن بنده ى من؟ عرض نمایند: اى خداى ما او تو را شناخت به یگانگى و از براى تو شریک نگرفت شیطان او را فریب داد، و او معصیت تو نموده است الان برگشت و پشیمان شد و به سوى تو بازگشت نمود و از دشمن تو اعراض نمود پس خوشحالى ما اى خداى ما به واسطه ى هم و غم است که داخل شده بر دشمن تو شیطان که جهد و تعب او در اغواى وى ضایع شد، پس خداى عزوجل فرماید: اى ملائکه ى من خوشحالى من زیادتر است از شما گواه باشید من او را آمرزیدم من او را دوست مى دارم شما نیز او را دوست داشته باشید پس ملائکه او را دوست دارند بدون آنکه او را ببینند و ثناء بر او نمایند بده مقابل از عملش پس دوستى او واقع شود از آسمانى به آسمانى پس واقع شود دوستى او تا به زمین پس تمام اولاد آدم او را دوست خواهند داشت بدون آنکه او را دیده باشند و به عمل او عمل خواهند نمود.
سخط: بضم سین و فتح آن به معنى غضب است.
مقت: به معنى دشمن نمودن است. فرق ما بین آنها به حسب اعتبار است یعنى آیا واجب نمودى تو براى من در این مقام خشم و غضب خود را یا اینکه لازم نمودى براى من در وقت دعا نمودن من دشمنى خود را بدان که کینه و غضب را نسبت به خداى تعالى دادن مجاز است و این صفات صفت انسانى است یعنى امرى جاى آورده شود که سبب این امور شود به عبارت اخرى: عقوباتى که موجب سخط و غضب شود پناه بایست برد به خداى عزوجل اگر انسان مرتکب شود معصیتى را که سبب سخط و غضب شود زیرا که تحصیل رضاى او نمودن کمال صعوبت و اشکال دارد.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى اعتراف به گناه:
این دعا که از اعتراف و طلب توبه سخن به میان آورده مطالب بسیار لازمى را بازگو کرده است. در ابتداء عرض مى کند: بار خداوندا سه خصلت، مرا از درخواست از تو بازمى دارد و یک خصلت، به سوى آن فرامى خواند) (اللهم انه یحجبنى عن مسالتک خلال ثلاث، و تحدونى علیها خله واحده).
و به دنبال آن توضیح مى دهد که آن سه خصلت مانع از درخواست و یک خصلت دعوت کننده به آن چیست؟ مى گوید: عبارتند از: (فرمانى که به من داده اى و من در آنجام آن کندى نموده ام) (یحجبنى امر امرت به، فابطات عنه).
(و نهیى که مرا از آن بازداشته اى ولى من در انجام آن سرعت گرفته ام (و نهى نهیتنى عنه، فاسرعت الیه).
و نیز (نعمتى که به من مرحمت فرموده اى و من در شکر و سپاس آن کوتاهى ورزیده ام) (و نعمه انعمت بها على، فقصرت فى شکرها).
اما (خصلتى که وادار مى کند آنچه را مى خواهم از تو طلب کنم همان تفضل و لطف تو است نسبت به کسى که به تو روى آورده و با حسن ظن بر تو وارد شده است) (و یحدونى على مسالتک، تفضلک على من اقبل بوجهه الیک، و وفد بحسن ظنه الیک).
و دلیل آن را چنین بیان مى کند: (این به خاطر آن است که همه ى احسانهایت تفضل و تمام نعمتهایت ابتدائى (و بدون مقدمه و استحقاق) است) (اذ جمیع احسانک تفضل، و اذ کل نعمک ابتداء).
پس از این مقدمه خواسته هاى خود را بدین گونه عرضه مى دارد: (اکنون این منم اى خداى من که بر در خانه ى عزتت ایستاده ام، درست همانند ایستادن کسى که تسلیم محض است، کاملا رام و در اختیار، از تو- با شرمندگى تمام- خواهانم همانند سائلى که عیالمند است و بسیار محتاج) (فها اناذا یا الهى، واقف بباب عزک، وقوف المستسلم الذلیل، و سائلک على الحیاء منى سوال البائس المعیل).
و چنین ادامه مى دهد: (اقرار و اعتراف مى کنم که من به هنگام احسانت در حقیقت تسلیم کامل تو نشده ام مگر اینکه به تمام معنا از عصیانت جدا گردم (و تا حال چنین نکرده ام) همچنین اعتراف مى کنم که در هیچ حالى از حالات از انعام و لطف تو بى بهره نبوده ام)
(مقر لک بانى لم استسلم وقت احسانک الا بالاقلاع عن عصیانک، و لم اخل فى الحالات کلها من امتنانک).
حال که چنین است (اى خداى من! مى خواهم بدانم آیا اقرارم در پیشگاه تو به بدیهائى که کسب کرده ام به من نفعى مى بخشد؟) (فهل ینفعنى یا الهى! اقرارى عندک بسوء ما اکتسبت؟).
(و آیا اعتراف من نسبت به اعمال زشتى که مرتکب شده ام مرا نجات مى دهد؟ یا اینکه همین جایگاهم نیز موجب خشم تو گردیده؟ و یا کیفر تو به هنگام دعایم همراهم خواهد بود؟) (و هل ینجینى منک اعترافى لک بقبیح ما ارتکبت؟ ام اوجبت لى فى مقامى هذا سخطک؟ ام لزمنى فى وقت دعائى مقتک؟).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۲، ص: ۴۸۳-۴۶۸
و کان من دعائه علیه السّلام فی الاعتراف و طلب التّوبة إلى اللّه تعالى
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین
یا من اعترف له المذنبون ففازوا بغفرانه، و اناب الیه التائبون فسعدوا برضوانه، نحمدک على ما فتحت لنا من ابواب التوبه الیک، و نشکرک على ما منحت من الوفود بحسن الظن علیک، و نصلى على نبیک الذى هدیت به من الزیغ و الضلال، و على اهل بیته الذین حلیتهم من الهدایه باشرف الخلال. و بعد فهذه الروضه الثانیه عشره من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء الثانى عشر من ادعیه صحیفه سید العابدین صلوات الله و سلامه علیه و على آبائه و ابنائه الطاهرین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، اصلح الله باله و منحه اقباله.
اعترف بالشىء: اقر به على نفسه، یقال: عرف بذنبه عرفا بالضم و اعترافا بمعنى، و اعترف القوم: سالهم معروفهم، و اعترف الیه: انتسب الیه لیعرفه، و اعترف للامر: صبر. و الاول من هذه المعانى هو المقصود هنا، و الثانى محتمل.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى جعفر علیه السلام، قال: لا و الله ما اراد الله من الناس الا خصلتین، ان یعترفوا له بالنعم فیزیدهم، و بالذنوب فیغفرها لهم.
و عنه علیه السلام قال: و الله ما ینجو من الذنوب الا من اقربها.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: و الله ما خرج عبد من ذنب باصرار، و ما خرج عبد من ذنب الا باقرار.
و التوبه المطلوبه اما بمعنى الرجوع من الذنب لقبحه الى الطاعه، فیکون طلبها بمعنى الهامها و التوفیق لها.
و اما بمعنى الرجوع منه تعالى بالعبد من المعصیه الى الطاعه، فیکون طلبها بمعنى سوال ان یتوب علیه.
الضمیر فى انه للشان، و هو ضمیر غائب یاتى صدر الجمله الخبریه دالا على قصد المتکلم استعظام السامع حدیثه، و یسمیه البصریون ضمیر الشان و الحدیث اذا کان مذکرا، و ضمیر القصه اذا کان مونثا، و سماه الکوفیون ضمیر المجهول، لانه لا یدرى على ما یعود.
و حجبه حجبا- من باب قتل-: منعه، اى: یمنعنى.
و المساله هنا: مصدر میمى، یقال: سالت الله العافیه سوالا و مساله، اى: طلبتها.
و الخلال بالکسر: جمع خله کخصله وزنا و معنى، و هى الحاله.
حدوته على کذا: بعثته علیه، و اصله من حدوت الابل اذا حثثتها على السیر بالحداء مثل غراب، و هو الغناء لها.
قال ابن الاثیر فى النهایه: و فى حدیث الدعاء «تحدونى علیها خله واحده» اى: تبعثنى و تسوقنى علیها خصله واحده من حدو الابل، فانه من اکبر الاشیاء على سوقها و بعثها.
الجمله فى محل الرفع بدل من الجمله الاولى، و هى قوله: یحجبنى عن مسالتک، لکونها اوفى منها بتادیه المعنى المراد، لدلالتها على الخلال الحاجبه مفصله دون الاولى، و مثلها قوله تعالى: «و اتقوا الذى امدکم بما تعلمون امدکم بانعام و بنین و جنات و عیون»، فان دلاله الثانیه على نعم الله تعالى مفصل بخلاف الاولى.
و الابطاء: خلاف الاسراع، یقال: ابطا الرجل، اى: تاخر مجیوه.
و الامر و النهى هنا اما بمعنییهما المصدریین، فیکون معنى ابطات عنه و اسرعت الیه ابطات عن امتثاله و اسرعت الى خلافه، او بمعنى مامور به و منهى عنه، کالخلق بمعنى المخلوق و اللفظ بمعنى الملفوظ، فیکون المعنى ابطات عن فعله و اسرعت الى ارتکابه.
و التقصیر فى الامر: التوانى فیه، و هو ان لا یبادر الى القیام به ولایتهم بشانه، اى: لم اهتم و لم احتفل بشکرها.
تبصره:
اعلم ان الامامیه رضوان الله علیهم اتفقوا على عصمه الانبیاء و الائمه علیهم السلام، و اطبقوا على انه لا یجوز علیهم شىء من المعاصى و الذنوب، صغیره کانت او کبیره، لاقبل النبوه و الامامه و لا بعدهما. ثم استشکلوا مع ذلک ما تضمنه کثیر من الادعیه الماثوره عن الائمه علیهم السلام من الاعتراف بالذنوب و المعاصى و الاستغفار منها، کما وقع فى هذا الدعاء و غیره مما مر و یاتى.
بل روى عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم ما یشعر بذلک، و هو ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام: ان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم کان یتوب الى الله عز و جل کل یوم سبعین مره.
و اجابوا عن ذلک بوجوه:
احدها: حمله على تادیب الناس و تعلیمهم کیفیه الاقرار و الاعتراف بالتقصیر و الذنوب و الاستغفار و التوبه منها.
الثانى: حمله على التواضع و الاعتراف بالعبودیه و ان البشر فى مظنه التقصیر.
الثالث: ان الاعتراف بالذنوب و الاستغفار منها انما هو على تقدیر وقوعها، و المعنى ان صدر منى شىء من هذه الامور فاغفره لى، لما تقرر من انه لا یلزم من صدق الشرطیه صدق کل واحد من جزءیها.
الرابع: انهم یکلمون على لسان امتهم و رعیتهم، فاعترافهم بالذنوب اعتراف بذنوب امتهم و رعیتهم و استغفارهم لاجلهم، لان کل راع مسوول عن رعیته، و انما اضافوا الذنوب الى انفسهم المقدسه للاتصال و السبب، و لا سبب اوکد مما بین الرسول او الامام علیهم االسلام و بین امته و رعیته، الا ترى ان رئیس القوم اذا وقع من قومه هفوه او تقصیر قام هو فى الاعتذار عنهم و نسب ذلک الى نفسه، و اذا ارید عتابهم و توبیخهم وجه الکلام الیه دون غیره منهم و ان لم یفعل هو ذلک بل و لا شهده. و هذا وجه فى الاستعمال معروف.
الخامس: ما ذکره الشیخ على بن عیسى الاربلى فى کتاب کشف الغمه، قال رحمه الله: ان الانبیاء و الائمه علیهم السلام تکون اوقاتهم مستغرقه بذکر الله تعالى، و قلوبهم مشغوله به، و خواطرهم متعلقه بالملا الاعلى، و هم ابدا فى المراقبه، کما قال علیه السلام: اعبد الله کانک تراه فان لم تره فانه یراک. فهم ابدا متوجهون الیه و مقبلون بکلیتهم علیه، فمتى انحطوا عن تلک الرتبه العالیه و المنزله الرفیعه الى الاشتغال بالماکل و المشرب و التفرغ للنکاح و غیره من المباحات عدوه و اعتقدوه خطیئه فاستغفروا منه، الا ترى ان بعض عبید ابناء الدنیا لوقعد یاکل و یشرب و ینکح و هو یعلم انه بمراى من سیده و مسمع لکان ملوما عند الناس و مقصرا فیما یجب علیه من خدمه سیده و مالکه، فما ظنک بسید السادات و مالک الاملاک. و الى هذا اشار علیه السلام بقوله: انه لیران على قلبى و انى لاستغفر الله بالنهار سبعین مره، و قوله: حسنات الابرار سیئات المقربین. هذا ملخص کلامه.
و هو احسن ما تضمحل به الشبهه المذکوره. و قد اقتفى اثره القاضى ناصرالدین البیضاوى فى شرح المصابیح عند شرح قوله صلى الله علیه و آله و سلم: انه لیغان على قلبى و انى لاستغفر الله فى الیوم مائه مره. قال: الغین لغه فى الغیم، و غان على کذا اى: غطى. قال ابوعبیده فى معنى الحدیث: اى یتغشى قلبى ما یلبسه. و قد بلغنا عن الاصمعى انه سئل عن هذا، فقال للسائل: عن قلب من تروى هذا؟ فقال: عن قلب النبى صلى الله علیه و آله و سلم، فقال: لو کان غیر قلب النبى صلى الله علیه و آله و سلم لکنت افسره لک.
قال القاضى: و لله در الاصمعى فى انتهاجه منهج الادب، و اجلاله القلب الذى جعله الله موقع وحیه و منزل تنزیله.
ثم قال: لما کان قلب النبى صلى الله علیه و آله و سلم اتم القلوب صفاء، و اکثرها ضیاء، و اغرقها عرفانا، و کان صلى الله علیه و آله و سلم معنیا مع ذلک بتشریع المله و تاسیس السنه، میسرا غیر معسر، لم یکن له بد من النزول الى الرخص و الالتفات الى حظوظ النفس مع ما کان ممتحنا به من احکام البشریه، فکان اذا تعاطى شیئا من ذلک اسرعت کدوره الى القلب لکمال رقته و فرط نورانیته، فان الشىء کلما کان ادق و اصفى کان ورود المکدرات علیه ابین و اهدى، فکان صلى الله علیه و آله و سلم اذا احس بشىء من ذلک عده على النفس ذنبا فاستغفر منه انتهى کلامه ملخصا.
التفضل: التطول، و هو ابتداء الاحسان بلا عله.
و معنى اقبل بوجهه الیک اطاعک و اناب الیک و اخلص نیته لک، لان من کان مطیعا لغیره منقادا له مخلصا سریرته له فانه یقبل بوجهه الیه، فجعل الاقبال بالوجه کنایه عن الطاعه و الانابه. او معناه اقبل بوجه قلبه و روحه فى المحبه و العباده و التوبه و الانابه لک.
و وفد الیه و علیه وفدا و وفودا و وفاده: قدم و ورد، و هو کنایه عن رجائه و تامیله و القصد لمرضاته تعالى بالعمل و النیه، فان من رجا احدا و امله وفد الیه و قدم علیه.
و قوله علیه السلام: «بحسن ظنه» قید یفید کمال حسن الرجاء له سبحانه. ففى الحدیث النبوى: و الذى لا اله الا هو لا یحسن ظن عبد مومن بالله الا کان الله عند ظن عبده المومن، لان الله کریم بیده الخیرات، یستحى ان یکون عبده المومن قد احسن به الظن ثم یخلف ظنه و رجاءه، فاحسنوا بالله الظن و ارغبوا الیه.
حکى ان رجلا قال لرابعه العدویه: انى قد عصیت الله افترینه یقبلنى ان انا انبت الیه؟ قالت: ویحک انه یدعو المدبرین عنه، فکیف لا یقبل المقبلین علیه؟!.
اذ: للتعلیل، متعلق بتفضلک، کانه قال: ان تفضلک من غیر استحقاق ثابت متحقق، لان جمیع احسانک تفضل من غیر استحقاق اذ کان ابتداء بما لا یلزم، و لان کل نعمک ابتداء لا مجازاه لحق سابق لدیک، و هذا لا ینافى کون العمل سببا لدخول الجنه، کیف و قد قال تعالى: «ادخلوا الجنه بما کنتم تعملون»؟ ولکن لما کانت الاعمال الموجبه للثواب متوقفه على الوجود و القدره و القوه و الالات و التوفیق، و کان کل ذلک من الله سبحانه تفضلا و تطولا و ابتداء منه بما لا یلزمه، کان استحقاق العبد بمنزله عدمه. و ایضا فجعل العبد مستحقا للثواب بعمله تفضل منه تعالى، و الا فلو ناقشه فى الالات التى تسبب باستعمالها الى ثوابه لذهبت صغرى ایادیه تعالى بجمیع ما کدح له و جمله ما سعى فیه، و لبقى رهینا بسائر نعمه، فمتى کان یستحق شیئا من ثوابه.
و قد شرح علیه السلام هذا المعنى بما لا مزید علیه فى دعائه، اذ اعترف بالتقصیر عن تادیه الشکر کما ستراه.
و اما ما ذهب الیه الاشاعره من ان العمل لیس سببا للثواب، بناء على اصلهم الفاسد من ان الله تعالى یجوز ان یعذب المومن المطیع و یثیب الکافر، ففساده ظاهر.
و على هذا فالتفضل قسمان: قسم یترتب على العمل و یسمى اجرا و جزاء، و قسم لا یترتب على العمل، فمنه ما هو محض التفضل حقیقه و اسما کالایجاد و الهدایه و العفو و نحو ذلک، و منه ما هو تتمیم للاجر کما او کیفا، کما وعده تعالى من الاضعاف و غیر ذلک.
الفاء: للسببیه، اى: فبسبب ما یحدونى على مسالتک من تفضلک على من اقبل بوجهه الیک ها اناذا یا الهى واقف.
و جمله «اناذا» متبدا و خبره، و صدرت بحرف التنبیه لکمال العنایه و الاهتمام بمضمونها، اى: انا المتکلم ذا الموصوف.
و واقف: بیان للوصف، و هو خبر شان ل«انا» او خبر ل«ذا»، و الجمله خبر ل«انا».
و الوقوف بباب عزه تعالى کنایه عن الالتجاء به و الانقیاد له، کما یقف الملتجىء و المطیع بباب من یلتجىء به و ینقاد له.
و استسلم: انقاد، یقال: اسلم لله و سلم و استسلم اى: انقاد لامره و نهیه، کانه سلم انه لا قدره له على جلب نفع و لا دفع ضر.
و على من قوله «على الحیاء منى»: للمصاحبه بمعنى مع، کقوله تعالى: «و ان ربک لذو مغفره للناس على ظلمهم».
و الحیاء: ملکه نفسانیه توجب انقباض النفس من شىء تلام علیه.
و قال الزمخشرى: هو تغیر و انکسار یعترى الانسان من تخوف ما یعاب به و یذم.
قال التفتازانى: و هو تفسیر للفظ الحیاء و نوع تنبیه على معناه الوجدانى الغنى عن التعریف، و تخوف ما یعاب به لیس یلزم ان یکون بصدور ذلک عنه بل بمجرد توهمه، کما یستحى الارقاء و ضعفاء القلوب فى حضور اهل الاحتشام انتهى.
و الى ذلک اشار صاحب الکشف حیث قال: لم یرد به التعریف، فقد یکون لاحتشام من یستحى منه، بل هو اکثر فى النفوس الطاهره.
قیل: و اشتقاقه من الحیاه، یقال: حى الرجل، کما یقال: نسى وحشى اذا اشتکى: نساء و حشاه.
فکان الحى صار منتقص القوه منتکس الحیاه لما اعتراه من الانکسار.
و البائس: من بئس یباس بوسا- من باب علم- اذا افتقر، و اشتدت حاجته، و هو من البوس بمعنى الضر.
و عن الصادق علیه السلام: الفقیر الذى لا یسال الناس، و المسکین اجهد منه، و البائس اجهدهم.
و المعیل: اسم فاعل من اعال، اما بمعنى کثر عیاله، فان المعیل اذا کثر عیاله زاد جهده و اشتد اضطراره. و اما بمعنى افتقر، فقد حکى صاحب القاموس: اعال بالالف بمعنى افتقر. فیکون الغرض التاکید، الا ان المشهور فى المعنى الاول اعال بالالف، و ورد ثلاثیا ایضا.
نقل الکسائى عن العرب الفصحاء: عال یعول اذا کثر عیاله، ذکره الازهرى، و نقله غیره عن الاصمعى ایضا. و فى المعنى الثانى بالعکس.
و المصدران کلاهما- اعنى وقوف المستسلم و سوال البائس- مفعولان مطلقان مبینان لنوعى عاملیهما.
و التقدیر: وقوفا مثل وقوف المستسلم و سوالا مثل سوال البائس، کما تقدره فى نحو قولک: ضربت ضرب الامیر، اى: ضربا مثل ضرب الامیر، فحذفت الموصوف ثم المضاف و اقمت المضاف الیه مقامه، غیر ان المراد بالمستسلم و البائس هنا نفسه على طریقه التجرید، بخلاف الامیر فى المثال، فهو کقوله تعالى: «فاخذناه اخذ عزیز مقتدر»، لان العزیز المقتدر انما هو الله تعالى و هو الاخذ، ولکنه جرد من نفسه عزیزا مقتدرا، کما جرد من نفسه خبیرا فى قوله تعالى: «فاسئل به خبیرا» لقصد المبالغه، کما تقرر فى علم البلاغه و بین فى نوع التجرید، و جعل اخذه بیانا لنوع العامل، و هو فى الدعاء کذلک.
و قس على ذلک ما یاتیک من نظائر هذه العباره فى هذا الدعاء و غیره، کقوله علیه السلام: «بل اقول مقال العبد الذلیل الظالم لنفسه المستخف بحرمه ربه»، و غیر ذلک فى سائر الادعیه.
و منه قول الصادق علیه السلام فى دعاء العافیه: اللهم انى ادعوک دعاء العلیل، اذ من المعلوم ان العلیل هو الداعى، لان هذا الدعاء موضوع لطلب العافیه ممن به عله.
و اما ما قیل من ان الغرض من قوله علیه السلام: «و اقف بباب عزک وقوف المستسلم الذلیل» اعترافه بانه واقف بباب عزه وقوفا مثل وقوف المستسلم المنقاد لا انه مستسلم منقاد، فتوهم منشوه قیاسه فى المعنى على نحو ضربت ضرب الامیر، فظن ان معنى هذا الترکیب مطرد فى جمیع نظائر هذا الترکیب، ولیت شعرى کیف یصنع فى الایه المذکوره؟ و هل یسوغ له ان یقول: ان اخذه مثل اخذ عزیز مقتدر لا انه عزیز مقتدر؟ تعالى الله عن ذلک علوا کبیرا.
و من عرف حقیقه التجرید و تامل التعریف الذى ذکروه له، و هو ان ینتزع من امر متصف بصفه امر آخر مثله مبالغه، لکمالها فیه حتى کانه بلغ من الاتصاف بها مبلغا یصح ان ینتزع منه آخر موصوف بتلک الصفه، کقولهم: مررت بالرجل الکریم، و النسمه المبارکه، فانهم جردوا من الرجل الکریم آخر مثله متصفا بصفه البرکه، و عطفوه علیه کانه غیره، و هو هو فى نفس الامر، تحقق ان ما نحن فیه منه، و ان التعریف المذکور منطبق علیه.
فان قلت: من اى اقسام التجرید هو؟
قلت: هو من قسم ما دل علیه السیاق، کقول الشاعر:
و لئن بقیت لارحلن بغزوه تحوى الغنائم او یموت کریم
فان السیاق دل على انه اراد بالکریم نفسه، و کذلک ما نحن فیه من عباره الدعاء و نحوها، و تقدیر المثل فیها حفظا للقاعده النحویه لا ینافى ما قررناه من التجرید، بل هو مقتضاه لحصول المغایره به، فاحفظ ذلک فانه عزیز، و ربما زل فیه کثیر من الافهام، و هو من خصائص هذا الکتاب «و الله یقول الحق و هو یهدى السبیل».
الاقلاع عن الامر: الکف عنه، و اقلعت عنه الحمى: ترکته.
و الباء: للملابسه و المعنى انى ما استسلمت و انقدت لامرک وقت احسانک الا متلبسا بالکف عن عصیانک فقط، و لم تقع منى طاعه اخرى، و الغرض من ذلک الاقرار بانه لم یقم بجمیع ما یقتضیه الاستسلام من امتثال الاوامر و اجتناب المناهى، کما هو شان المستسلم المنقاد.
و اما ما قیل: من ان المعنى انه مقر بانه غیر منقاد فى وقت الاحسان الا بترک العصیان و لم یحصل منه الترک. فلا تفیده هذه العباره کما لا یخفى.
نعم، لو قال: مقر لک بانى لا استسلم وقت احسانک الا بالاقلاع عن عصیانک بابدال «لم» ب«لا» کان المعنى المذکور محتملا.
خلا الشىء یخلو خلوا و خلاء: فرغ.
و الحالات: جمع حاله بمعنى الحال، و هى ما یکون علیه الانسان من الصفه.
و لم یجعل الجوهرى الحال و الحاله بمعنى، بل جعله من باب تمر و تمره، فقال: الحاله واحده حال الانسان. و هو غریب.
و الامتنان: افتعال من المنه بمعنى الانعام و الاحسان، و الغرض الاقرار بانه علیه السلام لم یکن فارغا فى جمیع حالاته، لا قبل استسلامه و لا بعده، من انعامه و احسانه تعالى.
ساء الشىء یسوء سوء: قبح. و قیل: السوء: ما یظهر مکروهه لصاحبه، و القبیح: ما لیس للقادر علیه ان یفعله.
و قیل: القبیح: ما یکون متعلق الذم فى العاجل و العقاب فى الاجل.
و کسب الاثم و اکتسبه: تحمله.
قال الواحدى: ان الکسب و الاکتساب واحد. قال تعالى: «و لا تکسب کل نفس الا علیها».
و قیل: الاکتساب اخص، لان الکسب لنفسه و لغیره، و الاکتساب ما یکتسب لنفسه خاصه.
و قیل: فى الاکتساب مزید اعتمال و تصرف، و لهذا خص بجانب الشر فى قوله تعالى: «لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت»، دلاله على ان العبد لا یواخذ من السیئات الا بما عقد الهمه علیه و ربط القلب به، بخلاف الخیر فانه یثاب علیه کیفما صدر عنه.
قال الزمخشرى: فان قلت: لم خص الخیر بالکسب، و الشر بالاکتساب؟ قلت: فى الاکتساب اعتمال، فلما کان الشر مما تشتهیه النفس و هى منجذبه الیه و اماره به، کانت فى تحصیله اعمل و اجد، فجعلت لذلک مکتسبه فیه، و لما لم تکن کذلک فى باب الخیر و صفت بما لا دلاله فیه على الاعتمال انتهى.
و الاصل فى الرکوب ان یکون فى الدابه، رکبت الدابه و علیها رکوبا، ثم استعیر فى الدین و الاثم، فقیل: رکبت الدین و ارتکبته: اذا اکثرت من اخذه، و رکبت الاثم و ارتکبته: اذا اکثرت من فعله او تخملته.
قال فى الاساس: و من المجاز رکب ذنبا و ارتکبه، و هذا الاستفهام من باب تجاهل العارف و سوق المعلوم مساق غیره، و الا فالاقرار بالذنب و الاعتراف بالمعصیه فى هذه الدار مما وردت النصوص القاطعه بانه ینفع و ینجى، کما ورد عن ابى جعفر علیه السلام: و الله ما ینجو من الذنوب الا من اقربها.
و فى هذا المعنى احادیث کثیره تقدم ذکر بعضها فى شرح عنوان هذا الدعاء، و النکته فیه الاعتراف باستعظام سوء ما اکتسبه و قبیح ما ارتکبه، حتى کانه شک لعظمته هل هو داخل فى الذنوب التى ینفع فیها الاقرار و ینجى منها الاعتراف؟ ام هو اعظم من ذلک؟ فاستفهم استفهام من لا یعلم.
وجب الشىء یجب وجوبا: لزم و ثبت، و اوجبه: الزمه و اثبته.
و المقام بالفتح: موضع القیام، و یحتمل ان یکون المراد به المقام الحسى و المعنوى.
و سخط سخطا بالفتح و التحریک- من باب تعب-: غضب، و السخط بالضم و السکون: اسم منه، و المراد بسخطه تعالى عقابه، او هو راجع الى اراده العقوبه.
و لزم الشىء یلزم لزوما- من باب علم-: ثبت و دام.
و مقته مقتا- من باب قتل-: ابغضه اشد البغض عن امر قبیح، فیکون المراد به اشد عقابه تعالى او ارادته.
