محاسن الأزهار فی مناقب امام الابرار (کتاب)
کتابی است از حمید بن احمد محلی زیدی (از علمای قرن هفتم) مشتمل بر مطالبی در مناقب، کرامات و فضایل حضرت امام علی علیه السلام.
این کتاب شرح قصیده‌ای است از عبد‌الله‌بن حمزه معروف به منصور بالله (م561ق) از سادات یمنی و علمای بنام قرن ششم هجری.
محتویات
نام کامل کتاب
نام کامل کتاب "محاسن‌الأزهار فی مناقب إمام‌الأبرار و والد الأئمة الأطهار الإمام أمیر‌المؤمنین علی‌بن أبی‌طالب (علیه السلام)" می باشد
مولف
ابی عبدالله حمید بن احمد المحلی (582 - شهید 652ق) از علمای بنام یمن است که علم و جهاد را باهم آمیخت و در یاری شهید احمد‌بن حسین بسیار کوشید تا این‌که در رمضان 652 شهید گشت.
از اساتید و مشایخ وی امام منصور بالله، محمد‌بن احمد‌بن ولید قرشی، علی‌بن احمد اکوع، حافظ عمران‌بن حسن، عمرو‌بن جمیل نهدی و شیخ تاج‌الدین زید‌بن احمد را نام برده‌اند.
دو تن از بزرگان زیدی یمن از شاگردان و راویان وی به‌شمار آمده‌اند: فرزندش احمد‌بن حمید و سید یحیی‌بن قاسم حمزی.
او دارای آثار قلمی بسیار است از جمله الحدائق‌الوردیة فی ذکر أئمّة‌الزیدیة، عمدة‌المسترشدین فی اصول‌الدین، الثعبان‌النفّاث بهلاک أهل‌المسایل‌الثلاث (رد قدریه و اشعریه)، الوسیط‌المفید‌الجامع بین‌الإیضاح والعقد‌الفرید، نصیحة‌الولاة‌الهادیة إلی سبل‌النجاة، الرد علی‌الباطنیة، و محاسن‌الأزهار و.... (برای تفصیل بیشتر به مقدمه محمدباقر محمودی در تصحیح محاسن‌الأزهار رجوع شود).
محتوای کتاب
این کتاب حاوی آیات و احادیث مختلفی است که مولف در خصوص زندگی، سیره عملی و فضایل علی علیه السلام از منابع مختلف شیعه و اهل سنت ـ به زبان عربی ـ گردآوری کرده است.
محلی در مقدمه کتابش می‌گوید:
- «در قصیده ابومحمد عبد‌الله‌بن حمزه که به ابو‌العباس احمد‌بن حسن‌بن یوسف فرستاده بود نکات مفیدی در فضایل امیرالمؤمنین و فضایل اهل‌بیت عترت یافتم و دیدم که آن فضایل را به تفصیل با اسناد به رسول خدا و خاندان عترت(علیهم السلام) به قلم آورم.
- در این شرح گاهی به معانی لغوی‌ای پرداختم که شرح و معنای بیت بدان تکمیل می‌شد؛ نیز غزوه‌ای را نام بردم یا مسأله‌ای شرعی یا عقلی را ذکر کردم که این امر نزدیک به تفصیل مسایلی بود که قصیده آن را در ضمن خود داشت. همه آن به دو جهت صورت گرفت: یکی شرح و توضیح قصیده منصور بالله و تفصیل آن‌چه که به نظم آورده بود و دیگری رعایت حق امیرالمؤمنین(علیه السلام) که خداوند خلق را بدان الزام کرده است.»
او سپس با ذکر اسانید خود به نقل روایات فضایل امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌پردازد و کتاب را با روایت «ذکر علی عبادة» می‌آغازد. کتاب وی ضمن شرح 44 بیت از قصیدة ابن حمزه، آکنده از فواید لغوی، اشارات به جا به آیات قرآنی، روایات اهل بیت(علیهم السلام)، نکات تاریخی، نقل اشعار بزرگان در فضایل امیرالمؤمنین و... است.
قسمت پایانی کتاب دارای دو بخش است:
الف) فصلی جداگانه در معنای حدیث «مناشده»: وی ضمن شرح مصراع اول (نشدتک‌الله بآلائه) نوشت که این بیت اشاره به حدیث مناشده (ماجرای شوری و احتجاج امیرالمؤمنین) دارد و وعده داد که بعداً به تفصیل در این باره بنویسد. او این روایت را از دو طریق روایت می‌کند.
در ادامه به بیان 44 فایده از نکات این روایت می‌پردازد. در فایده 32 ذیل جمله امیرالمؤمنین(علیه السلام) (هل فیکم من أحد/ نصر أبوه رسول‌الله و هو مشرک غیری؟) به ذکر ابوطالب و یاری و پشتیبانی ایشان از رسول‌خدا(صل الله علیه و آله) اشاره و اشعاری از او را ذکر می‌کند.
ب) سه مجلس: عناوین آن‌ها بدین قرار است:
- فی ذکر طرف من‌الآیات‌الکریمة‌التی وردت فی شأن أهل‌البیت(علیهم السلام)
- فی ذکر أدعیة مأثورة عن رسول‌الله(صل الله علیه و آله)
- فی فضل‌الصلاة علی‌النبی(صل الله علیه و آله) و صورتها
وی در ضمن مجلس دوم (ادعیه رسول‌خدا(صل الله علیه و آله) ) برخی از ادعیه امیرالمؤمنین(علیه السلام) (دعاء‌العشرات و...) نقل کرده و به ارزش و جایگاه اعجاز گونه کلماتِ آن حضرت اشاره کرده است.
از ویژگی‌های آشکار کتاب این‌که مؤلف احادیث را با اسانید نقل کرده است.
منابع محاسن‌الأزهار
کتاب از منابع بسیار بهره گرفته است که برخی از آن‌ها بدین قرارند:
مناقب امیرالمؤمنین(علیه السلام) از علی‌بن محمد‌بن طیب مشهور به ابن مغازلی (م 483ق)؛
اعلام نهج‌البلاغه از علی‌بن ناصر حسینی؛
المحیط بالإمامة از ابو‌الحسن علی‌بن حسین مشهور به شاه سربیجان؛
الاعتبار وسلوة‌العارفین از موفق بالله حسین‌بن اسماعیل جرجانی (متوفای حدود 430ق)؛
ما نزل من‌القرآن فی اهل‌البیت(علیهم السلام) از حسین‌بن حکم حبری (م 286ق)؛
الأمالی‌هارونی از ابوطالب حسین‌بن یحیی‌هارونی (م 424ق)؛
الاکفار و‌التفسیق از ابو‌القاسم اسماعیل‌بن احمد بستی؛
الأمالی از مؤید بالله احمد‌بن حسین‌هارونی (م 411ق)؛
الاربعین فی فضایل امیرالمؤمنین از ابوعلی حسن‌بن علی صفار (از علمای قرن پنجم)؛
صحیفة‌الرضا(علیه السلام) که محلی طریق خود را بدان کتاب نقل کرده است؛
العمدة از یحیی‌بن حسن مشهور به ابن بطریق.
چاپ‌های محاسن‌الأزهار
1. تحقیق علامه شیخ محمد باقر محمودی، مجمع احیاء‌الثقافة‌الاسلامیه، 1422ق، قم. این چاپ دارای تعلیقات مفید در پاورقی، اضافات راهگشا در متن (در داخل کروشه)، عنوان‌بندی مناسب و فهارس فنی (آیات قرآن، احادیث، اسامی و کنیه‌ها، وقایع، طوایف و قبایل، اماکن، حیوانات، اشیا و اطعمه و...، کتاب‌ها و اشعار) است.
2. تحقیق حمود عبدالله اهنومی و عبدالله ناصر عامر با مقدمه مجد‌الدین‌بن محمد، مرکز اهل‌البیت للدراسة‌الاسلامیه، 1424ق / 2003م، صعده (یمن)؛
منابع
- علی یزدی، کتابی ارزشمند در فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام، کتاب ماه دین، شماره 72، مهر 1382، صص 34-37.
- محاسن الأزهار از حمیدبن احمد محلی (م 652ق)،افق حوزه، 9 اسفندماه 1391، شماره 359
متن کتاب محاسن الازهار
