ابوالحسن اشعری
«ابوالحسن على بن اسماعیل بن اسحاق اَشْعَری» (260-324 ق)، متكلم نامدار اهل سنت در قرن چهارم هجری است. او بنیان‌گذار مكتبى در عقاید اسلامى بود كه پیروانش اشاعره خوانده شده‌اند. کتاب «مقالات الاسلامیین» مهمترین اثر اشعری در موضوع فرقه‌های اسلامى و آراء مختلف كلامى است.
ولادت و نسب
ابوالحسن على بن اسماعیل بن اسحاق اشعری از دودمان ابوموسى اشعری، صحابى معروف پیامبر(صلی الله علیه وآله) بود. او در بصره متولد شد و سالهای نخست زندگی را نیز در بصره گذراند.
در بصره، به درس ابوعلی جُبّائی (م، ۳۰۳ ق)، متکلم بزرگ معتزلی، که مدرسه‌اش معتبرترین حوزۀ درس کلام به شمار می‌آمد، راه یافت. همچنین در حلقۀ درس فقیه معروف شافعی، ابواسحاق مروزی (م، ۳۴۰ ق) حاضر می‌شد و نزد او فقه می‌آموخت و او نیز کلام را از اشعری فرامی‌گرفت.
مهمترین واقعه در زندگی اشعری تحول عمیقی بود که در اندیشۀ او روی داد. وی تا دیرزمان بر مذهب اعتزال بود و با استادش، ابوعلی جبائی، پیوندی نزدیک داشت و حتى گفته شده است که ۴۰ سال ملازمت جبائی را کرد، اما سرانجام به رد و انکار این مذهب برخاست.
دربارۀ روی‌گردانی او از اعتزال، روایات گوناگونی وجود دارد و قدیم‌ترین آنها از ابن ندیم است که می‌گوید وی روز جمعه‌ای در مسجد جامع بصره با صدای رسا خود را معرفی کرد و اعلام داشت که من معتقد بوده‌ام که قرآن کریم مخلوق است و خداوند رؤیت نمی‌شود و افعال بد آدمیان مخلوق خود ایشان است. اکنون توبه کرده‌ام، معتزله را مردود می‌شمارم و عیب و رسوایی ایشان را برملا می‌سازم. علت دیگر روی‌گردانی او از معتزله را وقوع چند مناظره میان وی و استادش، ابوعلی جبائی، نقل کرده و گفته‌اند که همۀ این مناظره‌ها با غلبۀ اشعری پایان یافت. با همۀ اینها، شواهد نشان می‌دهند که گسستن او از مذهب اعتزال تدریجی بوده است.
قیام اشعری به دفاع از عقاید اهل سنت و جماعت، اعجاب و ارادت آنان را به او برانگیخت، تا جایى كه برخى در ذكر مناقب او به نقل روایاتى از این دست پرداختند كه پیامبر اكرم (ص) فضایل بسیاری برای خاندان ابوموسى اشعری برشمرده، و این مایه تكریم در حق این خاندان را به پیش‌گویى پیامبر(ص) و بشارت او به ظهور ابوالحسن اشعری تأویل کرده اند. در اغلب این ستایشها چهره‌ای از اشعری به عنوان مصلح دین و «ناصر السنة» ترسیم شده است، چنانكه بر پایه حدیثى مشهور كه خبر از احیای شریعت در رأس هر قرن مى‌دهد، اشعری مصداق بارز تجدید شریعت در آغاز سده 4 قمری دانسته شده است.
اما مکتب اشعری در میان غیرمعتزله هم مخالفانی داشت و برخی شواهد نشان می‌دهد که اشعری از زمان حیات نیز با برخی از این‌گونه مخالفتها روبه‌رو بوده است. در تاریخ عقاید اسلامی، برخورد انتقادی گروههای غیرمعتزلی با تفکر اشعری دو وجه داشت: نخست، مخالفت با روش عقلانی او از جانب برخی اصحاب حدیث که علم کلام و نظر را بدعت می‌شمردند، و دیگر، برخی آراء خاص وی در مسائلی چون کلام الٰهی که مورد ستیز تعصب‌آمیز برخی فرقه‌های اهل تشبیه بوده است.
آثار و تألیفات
آنچه از نوشته‌های اشعری بر جای مانده است، بخش اندكى از آثار پرشمار اوست. از آن جمله است:
- الابانة عن اصول الدیانة: كتابى مختصر به سیاق عقیده‌نامه‌ها كه شهرت فراوان دارد.
- اللمع فى الرد على اهل الزَیغ و البدع: اثر عمده‌ای است كه در زمینة آراء و براهین كلامى او بر جای مانده است.
- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین: بزرگ‌ترین اثر بازمانده اشعری، و كتابى مهم در موضوع فرقه‌های اسلامى و آراء مختلف كلامى است. این اثر را باید كهن‌ترین و معتبرترین منبع موجود در زمینه تاریخ عقاید اسلامى محسوب كرد.
- رسالة فى استحسان الخوض فى علم الكلام: در دفاع از جایز بودن علم كلام و بحث و نظر عقلى در دین. البته برخى محققان به دلایلى انتساب آن را به وی مسلم نشمرده‌اند.
- رسالة كتب بها الى اهل الثغر، یا رسالة الثغر: كه آن را در پاسخ به نامه مردم ثغر در باب الابواب (دربند، شهری در ناحیه شرق قفقاز) دربارة عقاید اهل سنت در موضوعات مختلف نوشته است.
- رسالة الایمان: نوشتهای كوتاه كه اشبیتا آن را در كتاب خود «درباره تاریخ اشعری» به چاپ رسانده است.
وفات
ابوالحسن اشعری در بغداد درگذشت. در بیشتر منابع، تاریخ وفات او در فاصله سالهای 320 و 330 قمری ذكر شده است. مدفن او در بغداد، میان كرخ و باب بصره واقع است. ابن‌عساكر كه خود به آنجا رفته، مى‌گوید بارها مقبره او مورد تعرض حنابله افراطى قرار گرفته است.
منابع
- "ابوالحسن اشعری"، دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
پیوندها
