سید محمدتقی خوانساری

آیت الله العظمی سید محمدتقی خوانساری (۱۲۶۷ - ۱۳۷۱ ق)، عالم ربانی و مجاهد شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان آقا ضیاءالدین عراقی بود و امام خمینی و سید محمد محقق داماد از جمله شاگردان او هستند. سید محمد تقی خوانساری از مراجع شیعه بود. از حوادث مهم زندگی سید خوانساری، نماز بارانی بود که توسط ایشان در هنگام قحطی شهر قم خوانده شد و ریزش باران را در پی داشت.

نام کامل	سید محمدتقی موسوی خوانساری
زادروز	۱۲۶۷ قمری
زادگاه	خوانسار
وفات	۱۳۷۱ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه
اساتید	آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، محمدحسین نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی،...
شاگردان	امام خمینی، سید محمد محقق داماد، شیخ مرتضی حائری،...
آثار	حاشیه بر عروة الوثقی، مختصر الاحکام،...

ولادت

سید محمدتقی خوانساری فرزند علامه سید اسدالله موسوی خوانساری، در ماه رمضان سال ۱۲۶۷ قمری در خوانسار اصفهان به دنیا آمد. سلسله نسب او به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد.

تحصیلات و اساتید

سید محمدتقی در مکتب در تیزهوشی گوی سبقت از همگنان ربود. او در مکتب خط را آموخت و قرآنی را به خط خوبی نوشت و آن را وقف مسجد کرد.

حوزه خوانسار که در آن زمان به برکت پدران سید محمدتقی و دیگر فرزانه‎ های علمی‎ اش رونقی داشت، دومین جایی بود که سید محمدتقی در دامنش استواری یافت و قامت راست کرد. سرعت فراگیری سید محمدتقی چنان بود که به هفده سالگی نرسیده، ادبیات عرب و دیگر پایه‎ های مقدماتی علوم اسلامی را فراگرفت. او در همین مدت قسمت هایی هم از فقه و اصول دوره سطح را خواند.

خوانساری جوان پس از مشورت هایی که با پدر کرد، برای تکمیل اندوخته‎ ها رهسپار حوزه دیرپای نجف شد. هجرت به نجف بر شتاب حرکت او افزود. او در نجف پس از تکمیل درس های ناتمام، در درس محققان بزرگ این رشته ‎ها حاضر شد تا جوانه ‎های اجتهاد که از توانایی در تحقیق ریشه می ‎گیرد در او برویند. خوانساری چهار سال در درس فقیه و محقق بزرگ اصولی آیت الله آخوند خراسانی شرکت کرد. همچنین به درس فقیه برجسته آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی هم حاضر گشت.

بعد از ارتحال این دو استاد، او از درس های اصول آیت الله محمدحسین نائینی و آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی بهره برد. او در گرفتن اجتهادنامه خود از اساتیدش کوششی نکرد. اما آقا ضیاء عراقی - که بارها مقام این شاگردش را ارج نهاده و گفته بود: «حفظ مقام و نگهداری شئونات آقای خوانساری را مانند علمای متأخر بر خود فرض می‎ دانم»- هنگامی که بعدها به ایران بازگشته بود، اجتهادنامه وی را از نجف برایش فرستاد. افزون بر این، آقای خوانساری از این استاد خود اجازه روایی نیز یافته بود.

تدریس و شاگردان

سال های طولانی تدریس آیت الله خوانساری که از حوزه نجف آغاز گشت، جمع زیادی از آموختگان فضل او را همراه داشت. در سال های آخر تدریس هم درس خارج او چنان با عمق و دقت طرح می‎ شد که تنها شایستگانی چند یارای حضور در آن را یافتند.

ایشان در دوره سطح و خارج شاگردان متعددی داشت از جمله؛ امام خمینی، سید محمد محقق داماد، شیخ مرتضی حائری، شیخ موسی زنجانی، ابراهیم خوئی، عبدالکریم حق‌شناس.

فعالیت‌های اجتماعی

مرجعیت:

آیت الله خوانساری بعد از رهایی از اسارت چهار ساله در دست انگلیسی‎ها به زادگاهش خوانسار بازگشت. پس از آن، آوازه حوزه نو بنیاد سلطان آباد اراک، در او شیفتگی نخستین را زنده ساخت و از همین رو در حوزه سلطان آباد به احترام آیت الله شیخ عبدالکریم حائری در درسشان شرکت جست و خود نیز جداگانه به تدریس فقه، اصول و حکمت پرداخت.

دیری نگذشت که او توجه آیت الله حائری را به خود برانگیخت. آقای خوانساری در سلک یاران نزدیک و مشاوران برجسته (هیأت استفتایی) آیت الله حائری قرار گرفت. وی در پی این نزدیکی ها نقش برجسته ‎ای در شکل‎‌گیری حوزه علمیه قم ایفا کرد و مشوقی در هجرت آیت الله حائری به قم بود. در سال ۱۳۱۵ ش حوزه قم در ماتم از دست دادن بنیانگذارش به سوگ نشست.

در آن موقعیت خطیر، آیت الله صدر و آیت الله حجت و همچنین آیت الله خوانساری که سه تن از شاگردان و یاران برجسته آیت الله حائری بودند، برای تصدی مسئولیت حوزه و عهده داری رهبری دینی مردم مورد توجه قرار گرفتند. در این میان آیت الله خوانساری با شایستگی ‎های فراوان اخلاقی و علمی که داشت پیشگام نگشت، اما شیخ محمد صدوقی و شیخ مجتبی عراقی و تنی چند از دوستانشان در پاگیری مرجعیت ایشان تلاش ورزیدند.

درس خارج برای ایشان تدارک گردید و قرار شد ادامه درس استادش حائری را بگوید. رفته رفته این شخصیت برجسته مورد اقبال جامعه ایرانی قرار گرفت و با طرح جواز رجوع در مسائل احتیاطی به ایشان از طرف آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، دامنه مرجعیت او گسترش یافت. اما با این همه او و آیت الله صدر و آیت الله حجت برای حاکم نمودن وحدت رهبری دینی مردم و زدودن شائبه ‎های تفرقه، آیت الله بروجردی را به قم خواندند و با اصرار زیاد او را بر این مسند نشاندند.

اقامه نماز باران توسط آیت الله العظمی خوانساری در خاکفرج قم

آثار علمی ایشان غیر از آن رساله ‎های فتوایی که نظریات فقهی ایشان را در برداشت، تقریرات درس های خارجی بود که شاگردانش جمع آوری کرده بودند. از آن جمله درس «طهارت» ایشان بود که به همت شاگرد برجسته ‎اش آیت الله محمدعلی اراکی و درس «صلوة» که از سوی شاگرد فرزانه دیگرشان آقا مجتبی عراقی نگارش یافت.

نماز باران:

یکی از حوادث مهم که از آثار معنوی آقای خوانساری از نگاه دینی است، نماز بارانی بود که او آن را اقامه نمود تا تجلی دعا و نماز را در زندگی به گونه ‎ای ملموس آشکار کند. در شهریور ۱۳۲۰ که متفقین در ایران به طور انبوه حضور یافتند، موجی از قحطی و نابسامانی در کشور به راه افتاد. قسمتی از سپاه متفقین در منطقه خاک‌فرج قم استقرار یافت و بعد از مدتی کنترل شهر در دست آنان قرار گرفت. اشغال هنوز ادامه داشت که زمین های مساعد و وسیع شهر قم - که به صورت دیم کشت می ‎شد - با گذشت دو ماه بهاری از سال ۱۳۲۳ هنوز تشنه بودند. با بروز این خشکسالی، موقعیت غذایی مردم بحرانی شد. اهالی قم، چاره در خواندن نماز باران دیدند. آنان به جستجوی امامی برآمدند تا آنها را به ساحل اجابت رساند و با خلوص و صفایش خواستن را معنی بخشد.

مردم راهی خانه ‎های آقایان صدر، حجت و خوانساری شدند. آقایان صدر و حجت در پاسخ مردم گفتند اگر شما وظیفه ‎های شرعی خود را بجا آورید، آسمان و زمین دستهایشان بر شما گشوده خواهد بود. اما آقای خوانساری نتوانست جواب نه بگوید و مردم هم گمان بردند او موافق با خواندن نماز باران است. به همین علت اطلاعیه ‎هایی در سطح شهر نصب گردید که آقای خوانساری در روز جمعه نماز استسقا خواهد خواند. گروهی ایشان را از پایان بد کار بیم دادند، اما او گفت حالا که چنین شده، خواندن این نماز بر من تکلیفی است و هر چه صلاح باشد همان واقع خواهد شد.

با نزدیک شدن لحظه موعود، بهائیان شهر، متفقین را به انگیزه‎ های این حرکت بدبین نمودند تا جایی که این نیروها در پوششی دفاعی رفتند. در روز موعود، جمعیت از گوشه و کنار شهر روانه شدند تا به صحرای خاک‌فرج که در نیم کیلومتری شهر قم قرار داشت و مصلای آن محسوب می‎ شد بروند. آیت الله خوانساری هم با طمأنینه و آرامش مخصوص و در حالی که پاها را برهنه کرده و تحت الحنک انداخته بود با عده ‎ای از همراهان به سمت آن نقطه حرکت نمودند.

جمعیت افزون بر بیست هزار نفر بود و ۲/۳ ساکنان شهر را دربر می ‎گرفت. با عبور آرام مردم از کنار پادگان، شائبه‎ های تردید زدوده شد و توطئه بهائیان بی‎ اثر ماند. آن روز نماز خوانده شد، اما اثری از اجابت دیده نشد. آیت الله خوانساری که بارها عطوفت و مهربانی پایان ناپذیر خدا را با همه وجود خود درک کرده بود، به خوبی می‎ دانست که خواستن را با اصرار معنا بخشد. چه آن که اگر خواهش باشد، اجابت حتمی است. او بعد از پایان درس و بحث از شاگردانش خواست که تا همپای او نماز بارانی دیگر بخوانند. این بار نماز در باغ های پشت قبرستان نو بپا گشت. غروب یکشنبه فرارسید و آسمان بی ‎تکه ابری سرخ گونگی خورشید را به نظاره نشست. گزارش هواشناسان غربی که در پادگان خاکفرج بودند گویای این بود که بارشی روی نخواهد داد. دین ناباوران زبان به تمسخر گشودند.

استاد رسولی در خاطره خود می ‎گوید: «آن روز گذشت و ما مطابق معمول به نماز جماعت آیت الله خوانساری در مدرسه فیضیه رفتیم. اکنون یادم نیست که به چه مناسبتی شب ها در مدرسه فیضیه بعد از نماز، جلسه روضه خوانی و سخنرانی بود. مرحوم حاج محمدتقی اشراقی به منبر رفت و هنوز اوایل سخنرانی ایشان بود که باران شروع شد... آن شب باران مفصلی آمد». این باران چنان گسترده و بی ‎امان بود که تا آن وقت چنین بارشی را کسی سراغ نداشت. بی ‎سیم ‎های پادگان خاکفرج بکار افتاد و خبر این حادثه شگفت به جهان مخابره شد و در مدتی کوتاه پس از تأیید آن از طرف مقامهای رسمی لندن و آمریکا، از طریق رادیو انعکاس جهانی یافت.

حج نمونه:

تا شهریور ۱۳۲۸ شمسی هفت سال می‎ گذشت که ایران از حج محروم بود. در آن سال حضور روحانیان که تشنه ‎تر از همه می ‎نمودند در این حج، حضوری پرجلوه بود. حضوری آن چنان که حج آن سال را حجة العلماء نامیدند. روحانیان بزرگی چون آیت الله میرزا محمد فیض و تنی چند از علمای برجسته در این حرکت به چشم می‎ خوردند. آیت الله خوانساری هم به دعوت یکی از بازاریان تهران به این کاروان پیوست. در همان روزهای نخست ورود ایشان به مکه وحدت آفرین گشت و با اعلام ثبوت رؤیت ماه از طرف ایشان اختلاف رخت بربست و وقتی هم که جمعی از شیعیان از او تقاضای برپایی جماعت نمودند، او بی ‎اعتنا به درخواست ایشان، به نماز جماعت برادران اهل سنت رفت. چه آن که این حج برای همبستگی بود و دلبستگی و دمیدن روح برادری، تا در سایه وحدتی ظاهری روح ها به وحدت رسند.

دستخط آیت الله العظمی سید محمدتقی خوانساری

در مدینه، محل اقامت آیت الله خوانساری جای آمد و شد هیأت ‎ها و کاروان های مذاهب مختلف بود. از جمله آنها هیأت علمای مصر به سرپرستی شیخ حسن البناء، مرشد عام جمعیت اخوان المسلمین بود. گفتگوهای دوستانه ‎ای آغاز گشت و تلاش آیت الله خوانساری در نزدیکی و ایجاد تفاهم هر چه بیشتر بود. در پاسخ به این خبر اخوان وحدت، خطبای مصری هم با او، همصدا گردیدند.

فتواهای شورآفرین:

آیت الله محمدتقی خوانساری همگام با آیت الله حاج آقا حسین قمی، پیشگام مبارزه علیه کشف حجاب، در این مبارزه شرکت نمود. او در آن جو پراختناق در فتوای روشنگرانه بر ضروری بودن حجاب پای فشرد.

همچنین با شروع شکل گیری توطئه اشغال فلسطین، آیت الله خوانساری با فریاد آیت الله کاشانی همنوا بود. او در فتوایی فداکاری و کمک مسلمانان را در قضیه فلسطین و جنگ صهیونیسم واجب شمرد. سرانجام فریادها کارساز شد و هزاران فدایی اسلام آماده عزیمت به فلسطین گردیدند، اما با سنگ اندازی ‎های دولت وقت این اعزام چشمگیر انجام نپذیرفت.

همگامی آیت الله خوانساری با آیت الله کاشانی مرزهای فراتری پیموده است. او با فتوایی سرنوشت ساز، ملی شدن نفت را اعلام کرد و قطع دست غارتگران را از این سرمایه خدادادی خواهان گردید. در هنگام برگزاری انتخابات مجلس هفدهم که پس از پیروزی نهضت ملی انجام گرفت، ایشان بار دیگر به یاری رهبری نهضت آیت الله کاشانی شتافت و در فتوایی مهم شرکت در انتخابات را ادای وظیفه شرعی دانست و سستی در این راه را عملی مسئولیت آفرین در پیشگاه خدا قلمداد نمود. انتشار این فتوا، تأثیر بسزایی در انتخابات مزبور گذاشت و در تهران تأثیر آن شگفت آورتر بود.

وفات

مرحوم آیت الله خوانساری سرانجام در ماه ذی الحجه ۱۳۷۱ قمری دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهرش در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام کنار مرقد آیت الله حائری به خاک سپرده شد.

منابع

• تلخیص از کتاب فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص۴۱۲.
• ویکی شیعه.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  سید محمدتقی موسوی خوانساری در جوانی

• 

  سید محمدتقی موسوی خوانساری

• 

  سید محمدتقی موسوی خوانساری

• 

  محمدعلی مصلحی اراکی و سید محمدتقی موسوی خوانساری

• 

  از راست: ناشناسان، سید نصرالله موسوی بنی صدر، سید محمدتقی موسوی خوانساری و ناشناس

• 

  درس سید محمدتقی موسوی خوانساری در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

• 

  از راست: سید حسین احمدی طباطبائی بروجردی، سید ابوالقاسم حسینی کاشانی و سید محمدتقی موسوی خوانساری

• 

  مهر سید محمدتقی موسوی خوانساری

• 

  تشییع پیکر سید محمدتقی موسوی خوانساری در قم

• 

  قبر سید محمدتقی موسوی خوانساری در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها