تلبیس ابلیس (کتاب)
کتاب «تلبیس ابلیس»، از آثار مشهور عبدالرحمان بن جوزی (م، ۵۹۷ ق)، در ردّ و نقد اصحاب عقاید و طوایف مختلف از جمله متکلمان، فیلسوفان و صوفیان است. ابن جوزی در این کتاب همه کسانی را که همانند خود او نمی اندیشیده‌اند، فریب خوردگان ابلیس نامیده است. پیروی از سنت، نکوهش بدعت‌ها و بدعتگذاران، بیان فریبکاری شیطان در اعتقادات و گمراه شدن عالمان، از جمله مسائل مطرح شده در این اثر می‌باشد. این کتاب توسط علیرضا ذکاوتی به فارسی نیز ترجمه شده است.
 | |
| نویسنده | عبدالرحمان بن جوزی |
| موضوع | کلام و عقاید |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| ترجمه | علیرضا ذکاوتی |
|
| |
محتویات
مؤلف
«ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى» (۵۱۰-۵۹۷ ق)، متکلم، مورخ، محدث و فقیه حنبلی در قرن ششم هجری است. بیشترین مایه شهرت ابن جوزی، وعظ و خطابه و تدریس بود، که بخش مهمی از زندگی اجتماعی او را در برمی‌گرفت.
وی کتب فراوانی در علوم مختلف علاوه بر «تلبیس ابلیس» تألیف کرده است، از جمله: المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، زاد المسیر فی علم التفسیر، آفة اصحاب الحدیث، بستان الواعظین، صید الخاطر، صفوة الصفوة.
سبط ابن جوزی (۶۵۴-۵۸۲ ق)، واعظ و مورخ نامدار اهل سنت در قرن هفتم هجری، نوه عبدالرحمن بن جوزى است.
انگیزه نگارش
عبدالرحمن بن جوزى در مقدمه کوتاه کتاب «تلبیس ابلیس» می‌نویسد: پس از رحلت حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و درگذشت یاران او... هواها بازگشت و بدعت‌ها آفرید... بیشتر مردم به گروه‌های گوناگون گرویدند و ابلیس سربرآورد تا آنان را بفریبد و باطل را بیاراید و تفرقه افکند و گمراهان را گرد هم آورد... از این‌رو من بر آن شدم تا با تألیف «تلبیس ابلیس» مردم را از نیرنگ‌های او بر حذر دارم و دام‌هایش را بنمایانم.
محتوای کتاب
ابن جوزی این کتاب را در ۱۳ باب تألیف کرده که برخی از ابواب آن خود به فصول و بخش‌های فرعی تقسیم شده است. از آن‌جا که فصول و بخش‌های این کتاب تا حدود زیادی بیانگر عقاید و آرای ابن جوزی است، اشاره به مباحث اصلی این ابواب و فصول، به شناخت بیشتر شخصیت او کمک می‌کند:
- باب اول: باب اول در امر به پیروی از سنت و همراهی با جماعت: در این باب ابن جوزی با استناد به روایات عامه لزوم پیروی از «سنت» را بر اساس تلقی اهل تسنن از «سنت» تبیین می‌کند و با اشاره به حدیث افتراق، «اهل جماعت» را فرقه ناجیه معرفی می‌کند.
- باب دوم: باب دوم در نکوهش بدعت‌ها و بدعت‌گزاران: در این باب ابن جوزی بدعتگذاران را به ۶ گروه اصلی و هر گروه اصلی را به ۱۲ گروه فرعی تقسیم می‌کند. گروه‌های اصلی بدعت‌گذار از نظر وی عبارتند از حروریه، قدریه، جهمیه، مرجئه، رافضه و جبریه. وی از گروه‌های فرعی رافضه به شیعه اشاره و آنها را چنین معرفی می‌کند: شیعه معتقد است که علی (علیه‌السلام) وصی پیامبر خدا است و ولی امر بعد از اوست و امت که با جز او بیعت کردند، کافر شدند. گرچه به نظر می‌رسد که اطلاعات و تقسیم بندی های ابن جوزی از عقاید و فِرَق شیعه چندان با وقایع تاریخی و آثار و آرای معتبر و شناخته شده شیعه سازگار نیست.
- باب سوم: باب سوم در تحذیر از فتنه‌ها و نیرنگ‌های ابلیس: در این باب با استناد به قرآن کریم و احادیث به بیان فریبکاری شیطان می‌پردازد و می‌گوید: هر انسانی را شیطانی است و شیطان همانند خون در آدمی جریان دارد و آنگاه فصلی به ضرورت پناه بردن به خدا از شر شیطان اختصاص می‌دهد.
- باب چهارم: باب چهارم در معنی تلبیس و غرور: به نظر وی تلبیس نمایاندن باطل به صورت حق و غرور نوعی نادانی است که نادرست را درست و زشت را زیبا می‌نمایاند.
- باب پنجم: باب پنجم در ذکر فریبکاری ابلیس در اعتقادات و دین‌ها: در این باب به بیان بطلان عقاید سوفسطائیان، دهریان، طبایعیان (معتقدان به عناصر چهارگانه)، ثنویان، فلاسفه و پیروان آنان، معتقدان به هیاکل (کسانی که اجرام سماوی را به عنوان جسم روحانیان علوی می‌پرستند)، بت‌پرستان، پرستندگان آتش و خورشید و ماه، مردم دوران جاهلیت، منکران نبوت، یهودیان، نصاری، صابئان، مجوس، منجمان، منکران رستاخیز و تناسخیان می‌پردازد. آنگاه چگونگی فریبکاری شیطان را در اعتقادات امت مسلمان شرح می‌دهد و در این زمینه از تقلید و اجتهاد و مسائل مربوط به آنها سخن می‌گوید و پس از بحثی راجع به کلام و نکوهش متکلمان کیفیت فریبکاری ابلیس را بر خوارج، رافضیان، باطنیان (اسماعیلیه، سبعیه، بابکیه، محمره، قرامطه، خرمیه، تعلیمیه) بیان می‌کند.
- باب باب ششم در فریفتن عالمان: در این باب تلبیس شیطان بر قاریان، محدثان، فقیهان، اهل جدل، واعظان و گویندگان قصص، لغویان و ادیبان، شاعران و دانشمندان مبرز شرح داده می‌شود.
- باب هفتم در فریفتن فرمانروایان و پادشاهان.
- باب هشتم در فریبکاری در عبادات: در این باب چگونگی فریفته شدن عابدان در تطهیر، وضو، اذان، نماز، قرائت قرآن، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر بیان می‌شود.
- باب نهم در فریفتن زاهدان و عابدان: وی در این باب ترک دنیا، سرزنش علما، روی‌گردانی از آموختن علم، ترک مباحات، پشمینه‌پوشی، حب جاه، ژولیدگی، ظاهر زاهدانه، احتراز از خرید، انگشت‌نما شدن، عجب به عبادت، عمل به اوهام و پندارها به عنوان «واقعه»ها و... را از مصادیق تلبیس ابلیس می‌شمارد.
- باب دهم در فریفتن صوفیان: ابن جوزی در آغاز این باب صوفیان را گروهی از زاهدان می‌شمارد که با صفات، نشانه‌ها و احوالی از زاهدان بازشناخته می‌شوند. سپس با استناد بر اخبار به بیان وجه تسمیه این گروه به صوفیه و متصوفه می‌پردازد و آنگاه مباحثی در نادرستی اعتقادت صوفیان بیان می‌کند.
- باب یازدهم در فریفتن متدینان در آنچه شبیه کرامات است.
- باب دوازدهم در فریفتن مردم عامی.
- باب سیزدهم در فریفتن عموم مردم با آرزوهای دور و دراز.
منابع
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جوزی، ابوالفرج»، ج۴، ص۱۴۸۴.
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «تلبیس ابلیس»، شماره ۳۸۲۳.
