محمدعلی حائری قمی

از دیر باز فقیهان و محدّثان شهر قم در حفظ معارف اهل بیت (ع) و تعمیق باورهای دینی مردم شیعه سهمی به سزا داشته اند و در این راه، هر گونه رنجی را به جان خریده اند. یکی از آنان، که برای گسترش علوم اهل بیت (ع) سر از پای نمی شناخت، مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمد علی حایری قمی است، که در این مقاله به اجمال، زندگی اش را بررسی می کنیم.

ولادت و تحصیلات

آیة اللّه حایری قمی، در سال ۱۲۹۱ ق. در قم زاده شد. در ایام نوجوانی خواندن و نوشتن و قرآن مجید را در مکتب خانه فرا گرفت و سپس آموختن علوم دینی از جمله: ادبیات و سطوح فقه، اصول و حدیث را در محضر علمای بزرگ قم، به خوبی فراگرفت.

اساتید

اساتید وی در قم، عبارتند از آیات عظام: .۱ حاج میرزا محمد ارباب قمی (۱۲۷۳-۱۳۴۱ ق)، صاحب «اربعین الحسینیة» و «تشیید البنیان». .۲ حاج سید صادق قمی (۱۲۵۳ - ۱۳۳۸ ق)، صاحب «کتاب الزکاة». .۳ شیخ محمد حسن نادی قمی (م: ۱۳۱۷ ق). .۴ شیخ محمد حسن وزوایی قمی (م: ۱۳۱۰ ق). .۵ شیخ محمد حسین پایین شهری قمی (معروف به متکلم). .۶ میرزا ابو القاسم طباطبایی قمی (م: ۱۳۳۳ ق)، برادر آیة اللّه العظمی حاج آقا حسین قمی. .۷ ملا علی اکبر قمی (م: حدود ۱۳۱۴ ق).

شوق آموختن و ترک وطن

او برای کسب علم به شهرهاي تهران، نجف، سامرّا و كربلا هجرت كرد و از اساتید معروف و آن سامان بهره گرفت.

تدریس

برنامه مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمد علی حایری قمی از همان اوان ورود به قم، این بود که شب ها به اقامه نماز در مدرسه فیضیه و پس از نماز به تدریس خارج فقه و اصول می پرداخت. در این زمینه سید علی رضا ریحان یزدی می نویسد: «... معظم له از علمای نجف اشرفند و به تازگی به وطن اصلی خود مراجعت کرده اند. شب ها بعد از نماز، در مدرسه فیضیه، مجلس درسشان منعقد می شود و تخصّص جناب ایشان، در علم اصول است.» علامه تهرانی هم می فرماید: «... وی شأن و جایگاهی بلند در حوزه داشت و طلّاب به وی، علاقه فراوان و به درس و بحثش، شوق بسیار داشتند...».نقباء البشر، ج ۴، ص ۱۳۶۹. مرحوم ناصر الشریعه هم می نویسد: «... وی از بزرگان علما و مدرسین این سرزمین بود.... جماعتی زیاد به درس و نماز او حاضر می شدند...»تاریخ قم، ص ۲۸۳.

شاگردان

برخی از شاگردان آن فقیه بزرگ، که در «آینه دانشوران» آمده است، عبارتند از حضرات آیات: .۱ شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی. .۲ شیخ مرتضی انصاری قمی (۱۳۲۲-۱۳۹۱ ق). .۳ حاج سید سجاد علوی گرگانی (۱۳۲۲-۱۴۰۷ ق). .۴ شیخ محمد فکور یزدی. .۵ شیخ محمد باقر شریعتی اصفهانی. .۶ سید مرتضی علوی فریدنی. .۷ سید مهدی هاشمی شاهرودی. .۸ شیخ عباس صفایی حایری قمی، فرزند معظم له،(۱۳۳۲ - ۱۳۹۹ ق). .۹ میرزا عباس مستقیم قمی. .۱۰ شیخ یحیی فاضل همدانی. .۱۱ میرزا علی اصغر شفیعی همدانی. .۱۲ میرزا محسن ضیایی همدانی. .۱۳ شیخ محمد باقر سعیدی رانکوهی. .۱۴ شیخ عبد الرحیم تنکابنی. .۱۵ شیخ ابو القاسم فروغی شاهرودی. .۱۶ شیخ محمد رفیعی طالقانی. .۱۷ سید حسین بحرینی. .۱۸ سید محمد ابو هاشم رشتی. .۱۹ سید شفیع واحدی رشتی. .۲۰ شیخ محمد تقی لنگرودی املشی. .۲۱ آقا محمد کاجی همدانی. .۲۲ سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (۱۳۳۲-۱۴۱۸ ق)

تألیفات

آن فقیه بزرگ، به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول است که عبارتند از: .۱ «مختارات الاصول» یک دوره اصول به سبک جدید است و در دو جلد به چاپ رسیده است. .۲ «حاشیه برکفایه» (دو جلد و مطبوع سال ۱۳۴۴ ق). این حاشیه بر آمده از درس اصول میرزای شیرازی و آخوند خراسانی است. .۳ «ردّ بر وهّابیت» (چاپ شده).نقباء البشر، ج ۴، ص ۱۳۶۸. .۴ «تقریرات درس اصول آخوند خراسانی» (اصول عملیه). .۵ «اجتهاد و تقلید» این کتاب همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است. .۶ «تعادل و تراجیح» که همراه با«مختارات الاصول» به چاپ رسیده است. .۷ «رساله در بطلان ترتّب». .۸ «کتاب الطهارة». .۹ «کتاب الصلاة». .۱۰ «کتاب الزکاة». .۱۱ «کتاب الخمس». .۱۲ «شرح استدلالی تبصرة المتعلمین»؛ که ظاهراً همان کتاب های فقهی بالا باشد. .۱۳ «رسالة فی الرضاع» که اتمام آن، در سامرا، در سال ۱۳۲۶ ق. بوده است. .۱۴ «رسالة فی العدالة». .۱۵ «رسالة فی الوقف». .۱۶ «رسالة فی العصمة»: این نوشتار، پیرامون عصمت امامان بوده و آن را در ۱۳۴۳ ق، تالیف کرده است. این قبیل کتاب ها باعث شد تا آن مرحوم، پس از وفات آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حایری از سوی برخی، به عنوان مجتهد اعلم مورد توجه و عنایت قرار گیرد و چشم های حوزه علمیه برای زعامت حوزه و مرجعیت شیعه، به سوی وی متوجه شود؛ اما افسوس که اجل بدو مهلت نداد و چندی پس از درگذشت آیة اللّه حایری، او هم بدرود زندگی گفت. از مرحوم آیة اللّه حایری قمی، به جز تألیفات و شاگردان فراوان، آثار دیگری هم بر جای مانده است؛ از جمله: «مسجد نو» در مقابل قبرستان شیخان کبیر قم. این مسجد که اخیراً به صورت زیبایی تجدید بنا شده است، در یکی از نقاط پر رفت و آمد، نزدیک حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) قرار گرفته و هماره آکنده از نمازگزاران مقیم و مسافر است. ویژگی های شخصی معظم له، عالمی عامل بود و مصداق کامل توقیع شریف «و اما مَن کان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدینه مخالفاً لهواه مطیعاً لأمر مولاه فللعوام ان یقلّدوه» به شمار می آمد. از حیث مقام علم و دانش، زهد و تقوا در مرتبه ای بلند قرار داشت و از ریاست و مرجعیت دوری می جست. لذا از حاشیه بر کتاب های فتوایی خودداری کرد و با این که گروهی بسیار به او روی آوردند، اما خود را در معرض تقلید مردم قرار نداد. او به فرزندش می فرمود: فرزندم! آیه ای در قرآن است که کمرشکن است و آن، آیه مبارکه (تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوّاً فی الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقین» می باشد که خداوند متعال، آخرت را برای کسانی قرار داده که فکر و خیال ریاست و بزرگی را در سر نداشته باشند. وفات آیة اللّه حاج شیخ محمد علی حایری قمی، پس از درگذشت زعیم حوزه علمیه آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم، بیش از سه سال زنده نماند و در این مدت هم، مبتلا به کسالت قلبی و بیماری استسقاء بود تا این که در ۶۷ سالگی، در دوشنبه، ۲۲ ربیع الثانی ۱۳۵۸ ق (برابر با۱۳۱۸ ش) دار فانی را بدرود گفت. به دنبال اعلام خبر وفاتش، تمام شهر و حوزه علمیه تعطیل شد و پیکر او به صورت باشکوهی تشییع شد. جسد مطهر آن فقیه ربانی، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س)، در جانب بالای سر آیة اللّه حایری، به خاک سپرده شد. مجالس بزرگداشت وی، نخست از سوی آیة اللّه حجت و سپس از طرف آیة اللّه صدر و سومین روز، از جانب آیة اللّه سید محمد تقی خوانساری برگزار شد و آن گاه طبقات و اصناف دیگر ختم های متعدد گرفتند. همان گونه که زندگی آن مرد بزرگ موجب برکت برای حوزه علمیه بود، وفاتش نیز برکاتی را فراهم آورد؛ زیرا قرار بود در همان ایام وفات ایشان از سوی رژیم طاغوتی رضاخان، از طلّاب حوزه علمیه قم، امتحان گرفته شود تا به بهانه امتحان، حوزه علمیه از میان برداشته شود؛ امّا با درگذشت آن مرحوم، امتحان دولت در آن سال به تأخیر افتاد و در سال های بعد هم، به کلّی بساط امتحان برچیده شد.

منابع

1. آثار الحجة یا تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم، محمد شریف رازی، قم، کتابفروشی برقعی، ۱۳۳۲ ش، ج ۱، ص ۱۱۵ و ۱۱۶.
2. آینه دانشوران، سید علیرضا ریحان یزدی، پاورقی و اضافات: ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ۱۳۷۲ ش، ص ۷۸ و ۷۹.
3. الاجازة الکبیرة، آیت اللّه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، تدوین: محمد سمامی حایری، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ص ۲۰۶.
4. تاریخ قم، محمد حسین ناصر الشریعة، پاورقی و اضافات: علی دوانی، قم، دارالفکر، ۱۳۴۲ ش، ص ۲۸۲
5. الذریعه الی تصانیف الشیعة، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق. (مجلدات مختلف)
6. رجال قم، سید محمد مقدس زاده، تهران، چاپخانه مهر ایران،۱۳۳۵ ش، ص ۱۵۳.
7. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ ش، ج ۱، ص ۳۳۵.
8. مع علماء النجف، سید محمد غروی، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۲۰ ق، ج ۲، ص ۴۳۷.
9. معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام. محمد هادی امینی نجفی، ج ۳، ص ۱۰۱۴.
10. معجم المؤلّفین العراقیین، کودکیس عواد، ج ۳، ص ۲۱۷.
11. معجم المطبوعات النجفیة، محمد هادی امینی نجفی، ص ۱۴۵ و ۲۸۶
12. نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ ق، ج ۴، ص ۱۳۶۸.

...........................................................

به نقل از اختران فضیلت و علمای قم- هر دو از ناصرالدین انصاری قمی

منبع مقاله

سایت دبیرخانه کنگره بزرگداشت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، تاریخ بازیابی: 6 مهر 1398.