وقعة الجمل (کتاب)
کتاب «وقعة الجمل» تألیف ضامن بن شدقم (متوفای قرن یازدهم هجری)، دربردارنده گزارش‌هاى پیرامون «جنگ جمل» است. اين كتاب در عين اختصار، حاوى مستندات مهم تاريخى و از معدود كتاب‌هاى بجامانده و مفيدى است كه درباره جنگ جمل نوشته شده است.
 | |
| نویسنده | ضامن بن شدقم |
| موضوع | جنگ جمل |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| تحقیق | تحسين آل‌شبيب الموسوى |
|
| |
محتویات
مؤلف
سید ضامن بن شدقم حسینی مدنى، عالم نسب‌شناس و کاتب شیعه در قرن یازدهم هجری است. نسب او با 27 واسطه به امام سجاد (علیه السلام) می‌رسد.
سید عبدالرضا بن عبدالشمس و سید محمد بن جویبر حسینی از اساتید او هستند. سید محسن امین در «اعيان الشيعه» احتمال داده است که شیخ بهایی و میرداماد نیز از مشایخ او بوده باشند.
تاریخ ولادت ابن شدقم دانسته نیست و خود او هم اشاره‌ای به آن ندارد، بلکه بیشتر به شرح سفرهایش برای علم‌آموزی و یادگیری انساب پرداخته است. وی در آخرین سفرش به سال 1092 ق، حدود 70 سال از عمرش می‌گذشته است.
برخی از آثار علمی او عبارتند از: تحفة الأزهار وزلال الأنهار فی نسب أولاد الأئمة الأطهار، زلال الأنهار في نسب السادة الأبرار، زهرة الأنوار في نسب الأئمة الأطهار، وقعة الجمل، دیوان شعر.
معرفی کتاب
كتاب حاضر گرچه به لحاظ تاريخ نگارش چندان قديمى نمى‌نمايد، از آن دسته آثار تاريخى اسلامى به شمار مى‌رود كه بنا به دلايلى در موضوع خود حايز اهميّت است. نخست اين كه از معدود كتاب‌هايى است كه در زمينه تاريخ جنگ جمل نوشته شده و از خطر نابودى رسته است و ديگر اين كه عليرغم اختصار و حجم كم، در بردارنده نكاتى سودمند و حقايقى روشنگر است كه خواننده را در شناخت هر چه بهتر اين واقعه و دوره تاريخى كه در آن واقع شده، يارى مى‌دهد.
به نظر مى‌رسد كه مؤلف قصد نداشته تاريخ واقعه جمل را با همه جزئياتش بنگارد، بلكه مقصود او فقط اشاره به قضاياى مهم و حساسى بوده كه توجه به آنها، علل و عوامل پديد آمدن اين واقعه اسفناك و انگيزه‌هاى بر پا دارندگان آن را آشكار مى‌سازد. از اين رو مشاهده مى‌كنيم كه مؤلف اخبارى را به صورت گزينشى نقل كرده است كه گاه به جهت زمانى قرابتى با هم ندارند.
كتاب «وقعة الجمل» توسط حسن شانه‌چى با عنوان «نبرد جمل» به فارسی ترجمه شده است.
محتوای کتاب
كتاب «وقعة الجمل»، مشتمل است بر يک مقدمه از محقق و چهار عنوان كلى با نام‌های «ابتداء الفتنة»، «الخروج الى البصرة»، «الوقائع حين الحرب» و «الوقائع بعد الحرب».
نويسنده در فصل اول كتاب، به اسباب و علل جنگ جمل مى‌پردازد؛ جنگى كه بلا فاصله بعد از به خلافت رسيدن امام على(ع)، به وقوع پيوست. مؤلف در اين فصل، به مهم‌ترين عوامل شعله‌ور نمودن آتش جنگ اشاره مى‌نمايد كه موارد ذيل، از جمله اين علل مى‌باشد: مساوى قرار دادن مواجب عرب و غير عرب از بيت المال؛ برترى ندادن مهاجرين و انصار در حقوق اجتماعى، بر ساير مردمى كه در دوران‌هاى بعد اسلام آوردند؛ بغض و كينه امويان و دیگران نسبت به امام؛ عدم مشورت حضرت امير(ع) با طلحه و زبير در رتق و فتق امور؛ و... .
ابن شدقم، در فصل ديگر كتاب، به ملحق شدن جبهه نفاق (بيعت‌شكنان) به معاويه و نامه‌نگارى‌هاى صورت گرفته بين آنان اشاره مى‌نمايد؛ به عنوان مثال، وقتى كه حضرت امير(ع)، بعد از بيعت مردم مدينه، به معاويه نامه‌اى نوشتند و در آن، ماجراى بيعت مردم مدينه و مهاجر و انصار را با خويش خاطرنشان كردند و خواستار بيعت وى و اهل شام شدند، معاويه بدون اينكه پاسخ نامه امام(ع) را بدهد، نامه‌اى را به زبير بن عوام نوشت و در آن ادعا كرد كه از اهل شام براى حكومت او (زبير) بيعت گرفته است، پس از وى خواست كه به سمت كوفه و بصره حركت نموده و مردم را به خون‌خواهى عثمان تحريك نمايد و در پايان اين نامه نيز يادآور شد كه بعد از او، طلحه، امير خواهد و بيعت براى او را نيز از اهل شام گرفته است.
نامه‌نگارى‌هاى معاويه، به اين‌جا ختم نشد، بلكه او با تهييج احساسات بنى اميه و ترساندن آنها از حكمرانى امام على(ع)، آنها را براى نبرد با آن حضرت مهيا كرد. نامه‌هاى معاویه، به مروان بن حكم، سعيد بن العاص، عبدالله بن عمر، يعلى بن امية، وليد بن عقبة بن ابى معيط و پاسخ اين افراد به او، در اين كتاب آمده است.
خطبه‌هاى آتشين حضرت علی مرتضى(ع) و بيان نمودن فسق و فجور طلحه و زبير و پيمان‌شكنان (ناکثین)، بخش ديگر اين كتاب را تشكيل مى‌دهد. نويسنده، در اين قسمت، به خروج عايشه بر امام بر حق و واجب الاطاعة اشاره مى‌نمايد و اينكه چگونه اين زن، مخالف آيه صريح قرآن كه در حق زنان پيامبر(ص) مبنى بر اينكه بايد در خانه‌هاى خود باشند و در فتنه‌هايى كه بين مسلمانان اتفاق مى‌افتد، شركت نكنند اشاره مى‌كند: «و قَرنَ فى بيوتكنّ و لاتبرّجن تبرّجَ الجاهلية الأولى...» (سوره احزاب، 33).
منابع
- نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- نبرد جمل (ترجمه وقعة الجمل)، سید ضامن بن شدقم، ترجمه حسن شانه‌چی، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1381.
