تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب ابناء الأئمة الأطهار (کتاب)

کتاب «تحفة الأزهار و زلال الأنهار فی نسب آبناء الأئمة الأطهار علیهم صلوات الملک الغفار» از جمله آثار مربوط به علم انساب و تراجم است که توسط عالم قرن یازده هجرى ضامن بن شدقم حسینی مدنی به رشته تحریر در آمده است. در این اثر به‌طور خاص به انساب فرزندان امامان شیعه پرداخته شده است.

معرفی کتاب

عده‌اى از علماى مسلمان اعم از شیعه و سنى به دلیل علاقه به خاندان پیامبر، کتاب‌هایى به انساب اهل بیت و علویان و سادات اختصاص داده‌اند. این آثار علاوه بر شناساندن خاندان پیامبر(ص) و سلسله انساب و شرح حال آنان، راهى براى دستیابى به روایات و گزارش‌هاى تاریخى است و کتب انساب، خود از منابع مهم تاریخ اسلام و تشیع به شمار مى‌رود.

کتاب «تحفة الأزهار و زلال الأنهار»، علاوه بر شرح حال ائمه و فرزندان ایشان و امامان زیدیه، منبعى مهم درباره سادات معاصر مؤلف یعنى سده یازدهم هجرى است. گفته مى‌شود مؤلف چندان دستى در علم الانساب نداشته و اطلاعات خود را بیشتر از نیاکان و خاندان خود که نسب شناس بوده‌اند، آورده است. یکى از منابع وى شرح قصیده بسامه است که به شرح حال ائمه زیدیه مى‌پردازد. در این اثر که بر زندگى امام حسن و امام حسین(علیهم الاسلام) بیشتر تکیه مى‌کند، اطلاعاتى از دوران صفویه، عالمان شیعه هند و مدینه در قرن ۱۰ و ۱۱، خاندان مشعشعیان و موضوعاتى در این دوره وجود دارد.

محتوای کتاب

کتاب تحفة الأزهار شامل یک مقدمه تحقیقی و یازده باب است که مباحث هر باب در ضمن فصولی مطرح شده است.

نویسنده هر باب را به اعقاب یک امام اختصاص داده است. در ابتدا شرح‌حال مختصری از هنگام ولادت تا وفات آن امام را ذکر و سپس اصول که فرزندان بی‌واسطه او هستند و اعقاب دیگری که از آن اصول نشئت می‌گیرند را ذکر کرده است. در رابطه با هر اسم نیز، مواردی از مدح و ثنا یا قدح و تجریح نسبت به آن شخصیت را بدون جانب‌داری از مصادر مکتوب و مسموع ذکر کرده است.

تحفة الأزهار از مفصل‌ترین آثار در زمینه انساب علویان و دقیق‌ترین آن‌هاست. نویسنده آن علم انساب را از پدرانش به ارث برده است. سپس به تحقیقات میدانی وسیعی در کشورهایی چون ایران و عراق و هند دست زده است. زمان طولانی را در این کشورها توقف کرده و بر پیشینیان این علم و نوشته‌های آن‌ها اطلاع یافته است. پس‌ازآن اطلاعات بخشی را که به ذکر ائمه و اشراف از خاندان پیامبر(ص) و ذراری ایشان ممتاز گردیده را خلاصه نموده؛ البته اشاره به مهم‌ترین حوادث تاریخی و قبیله‌ای و ادبی را فراموش نکرده است.

از ویژگی‌های کتاب این است که مؤلف در شرح احوال امامان(ع) و امام‌زادگان مشهور و حتی امامان زیدی، به شرح احوال ایشان پرداخته و در این راستا از منابع متعدد حدیثی و تاریخی چون الارشاد شیخ مفید و الحدائق الوردیه محلی بهره گرفته است؛ گرچه در این زمینه گویا بیشتر متکی به زهر الریاض بوده است. به‌هرحال بر این نکته تأیید می‌کنیم که اهمیت این کتاب در اینجاست که با توجه به مشجرات موجود در عصر خود توانسته است که در مورد انساب سادات قرون متأخر، اطلاعات قابل‌توجهی عرضه کرده و نسب آنان را به گذشتگان ایشان متصل کند.

کتاب‌هایی مانند تحفة الأزهار به دلیل اشتمال بر برخی از سلاسل سادات حتی اگر در مواردی تأیید شده نیز نباشند، اهمیت بسیار می‌یابند، چراکه از محتوای شجره‌نامه‌های سادات در قرون متأخرتر خبر می‌دهند.

از ویژگی‌هایی که این اثر را از دیگر آثار متمایز می‌کند دقت و التزامی است که سبب شده نویسنده بین علویان تمام نواحی زمین ارتباط برقرار کند و تاریخ آن‌ها را نوشته و ریشه‌ها و انسابی که به دلایل مختلف در سرزمین‌های جدید پراکنده شده‌اند را وصل کند.

باب اول کتاب به امام حسن مجتبی(ع) اختصاص یافته است. نویسنده پس از مدح و ثنای آن امام همام و شهادت و مسموم شدن و سپس مدفن ایشان در بقیع، روایتی از ارشاد شیخ مفید نقل کرده که چگونگی ولادت با سعادت آن حضرت در نیمه رمضان اشاره شده است. سپس روایاتی در شباهت خُلقی و خَلقی امام به جدش رسول‌الله(ص) ذکر شده است.

در بین دیگر ابواب کتاب، باب دوم ویژگی دارد؛ چراکه نویسنده پیش از ذکر اولاد امام حسین(ع)، قریب به یک‌صد صفحه از کتاب را به ذکر مناقب و فضائل، حرکت آن حضرت به‌سوی کربلا، شهادت و دیگر موضوعات پیرامون حضرتش اختصاص داده است.

آخرین باب کتاب نیز به امام زمان(ع) اختصاص یافته و در دو فصل شرح‌حال مختصر والده آنحضرت و سپس مولد امام ذکر شده است.

تحفة الأزهار البته به همه علویان نپرداخته بلکه نویسنده همت خود را در نسب‌شناسی نسل امامین همامین حسنین(ع) قرار داده و در میان نسل امام حسین(ع) نیز تکیه خود را بر فرزندان و فرزندزادگان امامان دوازده‌گانه(ع) قرار داده است.

کتاب تحفة الأزهار مانند هر کتاب نسب دیگری، بخشی مهم و ارزشمند از تاریخ اسلامی ما را روشن می‌کند، چراکه علویان و طالبیان چنانکه می‌دانیم در سرنوشت سیاسی و اجتماعی و دینی و علمی مسلمانان نقش مهم و بسزایی داشته‌اند. از اطلاعات مهم این کتاب، اطلاعات بسیاری است که در باب علمای شیعه هند و مدینه در قرون دهم و یازدهم قمری به دست می‌دهد که حائز اهمیت بسیار است.

از دیگر اطلاعات بسیار ارزشمند این کتاب این موارد است‌: اطلاعات بسیار در باب دوره صفویه و عالمان و سادات و شیخ‌الاسلام‌های صفوی و... .

منابع

• ویکی نور