قطب الدین راوندی

قطب الدین ابوالحسین سعید بن عبد الله بن حسین بن هبة الله راوندی کاشانی (متوفای 573 هجری قمری) معروف به قطب راوندی محدث، مفسر، متکلم، فقیه، فیلسوف و مورخ بزرگ شیعه در قرن ششم هجری است. وی از شاگردان شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان و صاحب تألیفات بسیاری بوده که معروف ترین اثر وی کتاب الخرائج و الجرائح است. مدفن وی در حرم حضرت معصومه (س) در قم می باشد.

زادگاه و نیاكان

«راوند» كه در آن زمان روستایی در نزدیكی كاشان بود زادگاه عالمان بسیاری شناخته می‌شد. به گونه‌ای كه آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می‌كند.

«سعید» گلی از بوستان مكتب محمدی بود كه از آن دیار برخاست و قلب ‌الدین لقب یافت او فرزند «هبه الله بن حسین بن هبه الله بن حسن راوندی» بود. گرچه اطلاعات كافی از همه نیاكان او بدست نیامده، همین اندازه معلوم است كه پدر و جد قطب ‌الدین، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده‌اند. با تأسف تاریخچه و شرح حالی از تولد و دوران كودكی او نیز بدست نیامده است.

تحصیلات

فرزانه برومند راوند، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده كرده است. قطب الدین خوشه‌چین خرمن عالمانی است كه ثمره اندیشه‌شان قرن های متمادی مشام انسان ها را معطر ساخته است. افكار بزرگ شخصیت هایی چون شیخ صدوق، سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی، در اندیشه و تفكر او جای پیدا كرده و با نقل حدیث از شاگردان آنان، جوهره علمی و عملی او نضج یافته است.

بنابر آن چه در ریاض العلماء آمده است، قطب الدین روایاتی از بزرگان حدیث در شهرهای اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل كرده است. و از این روزنه می‌توان به مسافرت های علمی او به شهرهای مختلف پی برد. چنان كه قرار داشتن قبر شریف او در شهر قم، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است.

برخی از استادان او عبارت اند از:

1. ابوجعفر محمد بن علی بن محسن حلبی. او موفق به درك محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین راوندی از وی روایت نقل كرده است.
2. ابوالحسن محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری. او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.
3. سید ابوالبركات محمد بن اسماعیل مشهدی. وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتجب الدین (صاحب كتاب الفهرست) و امام ضیاء الدین از جمله شاگردانش بوده‌اند.
4. صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم. او از شاگردان شیخ طوسی و مؤلف كتاب تبصره العوام است.
5. شیخ الساده مجتبی بن داعی بن قاسم. ایشان نیز همچون برادرش از محدثان بزرگ بوده و قطب الدین از این دو برادر روایت نقل كرده است.
6. ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.
7. ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شیخ مفید است كه قطب‌الدین در كتاب قصص الانبیاء از او روایت نقل كرده است.
8. هبه الله بن دعویدار. از شاگردان شیخ صدوق بشمار آمده است.
9. ابوجعفر بن كمیح.
10. ابونصر الغاری.
11. ابوصمصام احمد بن سعید طوسی.
12. ابوالحسین احمد بن محمد بن علی مرشكی.
13. ابوسعید حسن بن علی لارآبادی.
14. ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.
15. ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی.

علاوه بر آن ها، نام هفت نفر از بزرگان و اندیشه‌وران آن عصر در شمار استادان قطب الدین قرار دارد.

شخصیت علمی‌ قطب راوندی

ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی، معروف به «امین الدین» از بزرگترین دانشمندان و مفسران شیعی در قرن ششم هجری است. شیخ طبرسی با خلق تفسیر بی‌نظیر از قرآن كریم به نام «مجمع البیان» جاودانگی نام و یاد خویش را موجب گشت.

گرچه او بیش از دهها اثر مفید همچون «اعلام الوری» از خود به جا گذاشت، تفسیر قرآن (مجمع البیان) برای شناساندن شخصیت علمی‌اش از همه ممتازتر است. قطب راوندی شاگر ممتاز شیخ طبرسی بوده است و این امتیاز و شایستگی شاگرد، به حدی رسیده كه قطب را با او و او را با قطب می‌شناسند.

قطب راوندی خود به قرآن عشق می‌ورزید و در راه نشر معارف آن پرتلاش بود اما تأثیر نفس قدسی استادش طبرسی بزرگ، در اندیشه و آثار گران سنگ او نقش بسزایی داشت و از این رو، آثار و تألیفات قطب راوندی، رنگ خدایی و بوی وحی به خود گرفت.

شاگردان

راوندی دانشمند بزرگ و وارسته قرن ششم از چهره‌های درخشانی است كه فرزانگان بسیاری از محضر نورانی‌اش به فیض رسیده و دانش اندوخته و خود نیز شمع فروزان محافل علمی گردیده‌اند.

از میان انبوه جویندگان علم كه از خرمن فضل راوندی خوشه ‌چینی كرده‌اند نام فرزندان وی درخششی ویژه دارد. او نه تنها در مسجد و منزل و مكتب بلكه در سفر و حضر، به نورافشانی پرداخته و شاگردان بسیاری را به جامعه اسلامی آن روز ارائه داده است. شاگردان قطب الدین چهره‌های برجسته‌ای هستند كه از وی به نقل روایت پرداخته‌اند.

برخی از آنان عبارت‌اند از:

1. احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی. او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می‌پرداخت.
2. حسین بن سعید بن هبه الله. وی فرزند دانشور قطب‌الدین بوده و از او به عنوان شهید یاد شده است.
3. علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.
4. علی بن محمد المدائنی.
5. محمد بن الحسن البغدادی.
6. محمد بن سعید بن هبه الله. او فرزند دیگر قطب راوندی است كه به ظهیرالدین معروف بود.

محمد بن علی معروف به «ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان تشیع و برجسته‌ترین شاگردان قطب بود. «ابن شهر آشوب» در كتاب خویش «معالم العلماء» با یادی از قطب الدین به عنوان استاد خویش نام چند كتاب وی را ثبت كرده است.

دانش و آثار

مردان خدا الگوهای روشنی هستند كه به رغم مشكلات و كمبودهای عصر خویش، همه تلاش و همتشان خدمت به اسلام عزیز و احیای مجد و عظمت آن بوده است. آنان با عشق به قرآن مجید و اهل بیت علیهم السلام به نشر و پخش آثار ایشان پرداخته، همواره از سرچشمه زلال ابدیت سیراب می‌شوند.

قطب الدین راوندی در زمره مردان بزرگی است كه با دانش فراوان خود پس از بهره‌مندی از علوم مختلف و تبحر در آن ها، حلقه زرینی در سلسله حافظان و راویان معارف اسلامی گردید و در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی تبحر و تخصص خود را به نمایش گذارد كه می‌توان به آثار زیر اشاره نمود:

1. «ام القرآن».
2. «تفسیر القرآن» در دو جلد.
3. «خلاصه التفاسیر» در ده جلد.
4. «شرح آیات المشكله فی التنزیه».
5. «اللباب فی فضل آیه الكرسی».
6. «الناسخ والمنسوخ من القرآن».
7. «الخرایج والجرایح». این كتاب كه معروفترین آثار قطب بشمار می‌آید در بیان مسائل كلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت كتاب پیرامون مسأله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
8. «ام المعجزات». نام كتابی است كه راوندی پس از چندی به عنوان «تتمه الخرایج» به نگارش درآورد.
9. «الاختلافات». این كتاب در برگیرنده اختلاف های كلامی بین شیخ مفید و سید مرتضی (علم الهدی) بوده و 95 مسأله اختلافی در آن بررسی شده است.
10. «تهافت الفلاسفه». این كتاب كه نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حكمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است.
11. «جواهر الكلام فی شرح مقدمه الكلام». شرحی بر كتاب «مقدمه الكلام» شیخ طوسی در علم كلام است.
12. «آیات الاحكام». این كتاب آیاتی از قرآن كریم را كه مربوط به مسائل فقهی و احكام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است.
13. «احكام الاحكام».
14. «الانجاز». شرحی است بر كتاب «الایجاز فی الفرائض» شیخ طوسی.
15. «حل المعقود فی الجمل والعقود».
16. «الشافیه فی الغسله الثانیه».
17. «الخمس».
18. «من حضره الاداء و علیه القضاء».
19. «رساله الفقهاء».
20. «مشكلات النهایه».
21. «المنتهی فی شرح النهایه». این كتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است.
22. «الرائع فی الشرایع».
23. «النیات فی جمیع العبادات».
24. «نهیه النهایه».
25. «فقه القرآن». این كتاب گرانسنگ با تلاش و كوششی ستودنی به دست توانمند قطب راوندی نوشته شده است. او در كتاب فوق تمام آیات قرآنی را كه به احكام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابواب فقه دسته‌بندی كرده و در دو جلد به یادگار نهاده است.
26. «تحفه العلیل». در موضوع دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
27. «رساله فی صحه احادیث اصحابنا». موضوع آن بیان صحت احادیثی است كه علمای شیعه نقل كرده‌اند.
28. «شرح الكلمات المائه». شامل شرح صد كلمه از سخنان حضرت امام علی علیه السلام.
29. «ضیاء الشهاب». شرحی بر كتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری.
30. «لباب الاخبار».
31. «لب اللباب». اخبار و احادیثی در موضوع اخلاق.
32. «مزار». كتابی بزرگ در موضوع زیارتنامه‌ها.
33. «المجالس فی الحدیث».
34. «دعوات» معروف به سلوه الحزین. موضوع این كتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تأثیر آن ها است كه در چهار باب تدوین گشته است.
35. «جنی الجنتین». در تاریخ اولاد امام هادی علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام.
36. «قصص الانبیاء». در این كتاب تاریخ و شرح زندگی پیامبران از زبان روایات بیان شده است.
37. «المستقصی». نام كتابی از راوندی در علم اصول فقه است. این كتاب شرحی بر «الذریعه» سید مرتضی در علم اصول می‌باشد.
38. «التغریب فی التعریب».
39. «الاغراب فی الاعراب».
40. «شرح العوامل المأئه». شامل صد عامل در علم نحو.
41. «غریب النهایه». در شرح لغت های مشكل فقهی كتاب نهایه شیخ طوسی.
42. «نفثه المصدور». این كتاب دیوان اشعار قطب راوندی است.

قطب راوندی از نگاه بزرگان و عالمان

علامه امینی درباره وی می نویسد: راوندى یکى از پیشوایان علماى شیعه، برگزیده این طایفه و یکی از اساتید فقه و حدیث و از نوابغ و رجال علم و ادب است. هیچ گونه عیبى در اثار فراوانش و هیچ غباری در فضایل و تلاش ها و خدمات دینى و اعمال نیکو و کتب ارزنده اش وجود ندارد.

صاحب روضات الجنات مفصلا به تجلیل وی پرداخته است. در ابتدای معرفی قطب راوندی می گوید: فقیه، فردی شاخص و موثق که دارای تصنیفات متعدد است.

میرزا عبدالله افندی اصفهانی درباره وی این گونه گفته است: شیخ، امام فقیه، قطب الدین راوندی، شخصى فاضل، عالم، متبحر، فقیه، محدث، متکلم، آشناى به اخبار و احادیث و شاعر بوده است.

شیخ عباس قمی درباره وی می نویسد: وی عالم، متبحر،‌ فقیه، محدث، مفسر، محقق ... و از بزرگ ترین محدثان شیعه است.

ابن حجر عسقلانی از بزرگان اهل سنت درباره وی می گوید: او بر مذهب شیعه و در جمیع علوم فاضل است و در همه انواع، صاحب تصنیف است.

وفات

چهاردم شوال 573 ق. آسمان شهر قم رنگی دیگر به خود گرفته بود و عالمان و اندیشمندان و دوستداران اهل بیت ‌علیهم السلام در خانه قطب راوندی، بر بالین یكی از بزرگمردان گرد آمده بودند. نزدیكی های اذان ظهر بود كه نسیم عطرآگین بهشت مشام راوندی را نوازش داد و شبنم اشك از دیدگان زنان و كودكان سرازیر گشت و جهان اسلام در عزای یكی از فرهیختگان مكتب اهل بیت علیهم السلام به سوگ نشست.

پس از مراسم تشییع پیكر پاك آن فرزانه در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه علیهماالسلام به خاك سپرده شد و روح «سعید» محدثان با زمزمه «عاش سعیدا و مات سعیدا» به ملكوت اعلی پر كشید.

از آن پس جسم مطهرش با كتاب ها و نوشته‌هایش جاودانه شد و روزی كه پس از هشت قرن تعمیرگران صحن مطهر حضرت معصومه علیهماالسلام با پیكر سالم و سیمای نورانیش روبرو شدند چیزی جز این منزلت را برای او تصور نكردند كه باید جسم مطهرش چون روح شاهد و ناظرش بر حوزه فقاهت اهل بیت علیهم السلام تا قیام قیامت سالم بماند.

حضرت آیه الله مرعشی نجفی رحمه الله به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فرازش به یادگار نهاد تا زائران حرم فاطمه معصومه علیهماالسلام در ابتدای ورود و خروج از صحن مباركش چشمانشان به قبر این فرزانه بزرگ روشن شود.

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 1، زندگی نامه "سعيد بن هبه الله راوندى" از عبدالوحيد وفايي

• ویکی شیعه، بازیابی: 20 بهمن 1392.

پیوندها

• زندگينامه (عربی)

• زندگينامه

• کتاب الدعوات

• کتاب ألقاب الرسول وعترته

• کتاب الخرائج والجرائح

• کتاب قصص الانبياء