آل بویه

«آل بویه» یکی از سلسله‌های ایرانی و شیعی است که از منطقه دیلمان گیلان پا گرفتند و از سال‌ ۳۲۲ تا ۴۴۸ق بر بخشهای وسیعی از ایران و عراق حکومت کردند. بنیانگذاران این سلسله سه برادر به نامهای علی، حسن و احمد بویه بودند. این سه برادر ابتدا در خدمت سپاه ماکان بن کاکی بودند و پس از آن در خدمت مرداویج زیاری قرار گرفتند. و پس از کسب قدرت نظامی در سپاه مرداویج زیاری از او جدا شده و با جلب جنگجویان گیل و دیلم توانستند شهرهای مهمی چون شیراز و اصفهان و ری و خوزستان را از دست کارگزاران خلافت عباسی بگیرند. تا اینکه سرانجام در سال ۳۳۴ ق وارد بغداد شدند و خلفای عباسی را تحت نفوذ خود گرفتند. نسب آل بویه به ابوشجاع بویه در دیلمان و نیز به بهرام گور، شاه ساسانیان، منسوب شده است.

تاریخ آل بویه

در ابتدا علی و برادر کوچکترش، حسن، به صف سپاهیان ماکان کاکی، فرمانده بلند پایه سپاه سامانی، پیوستند. اما چندی بعد، میان ما کان و مرداویج اختلاف و درگیری به وجود آمد و مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد و نیروی ماکان رو به ضعف نهاد؛ از این‌رو برادران بویهی برای رسیدن به قدرت به خدمت مرداویج درآمدند. مرداویج نیز برادران بویهی را به‌گرمی پذیرفت و امارت کرج ابی دلف (منطقه‌ای میان ساوه و همدان) را به برادر بزرگ آنان، ابوالحسن علی، واگذار کرد علی همراه برادرانش، حسن و احمد، و جمع اندکی از دیلمیان به کرج رسید و مالیات و خراج منطقه را به آسانی گرد آورد و با تصرف تعدادی از قلاع خرمدینان که در اطراف کرج بود اموال و غنایم قابل توجهی به دست آورد و چون قسمتی از آن اموال را با سخاوت و بخشندگی در میان یاران قدیم و جدید خود تقسیم کرد، آوازه سخاوتمندی وی در اطراف پیچید و موجب گردید جنگجویان گیل و دیلم گروه گروه به او بپیوندند.

گزارش توفیقات روزافزون علی نگرانی مرداویج را که از فرستادن وی به کرج شدید پشیمان شده بود بیفزود؛ بدین سبب در صدد برآمد تا او را از ادامه کار باز دارد و از سر راه دور کند و علی که به‌موقع از سوءظن و تصمیم خطرناک مرداویج آگاه گردید، به همراه یاران خویش به اصفهان رفت و سپاه مظفر بن یاقوت، حاکم اصفهان، را درهم شکست و پس از دو ماه، به دنبال هجوم سپاه وشمگیر، آن شهر را به قصد فارس رها کرد سپاه علی توانست بر سپاه یاقوت حاکم فارس از طرف خلیفه عباسی غلبه کند و او را از آن شهر بیرون رانده خود بر آنجا دست یابد. پس از آن، برای آنکه امارت استیلای خود را مشروعیت بخشد، خلیفه، الراضی بالله، را با وعده فرستادن سالانه هشت میلیون درهم خشنود ساخت و خلعت و لوای امارت فارس را در شوال ۳۲۲ ق. از وی دریافت کرد. در سال ۳۲۴ ق حسن بن بویه از طرف برادرش علی، با سپاهی بزرگ مأمور تصرف اصفهان گردید. حسن در اندک زمانی بدین کار توفیق یافت و نه تنها اصفهان، بلکه بسیاری از مناطق جبال را تسخیر کرد. بعلاوه، به سال ۳۲۴ ق. علی بن بویه برادر کوچک‌ترش، احمد، را با لشکری انبوه به تسخیر کرمان فرستاد.

بویهیان در ادامه توانستند خوزستان و بعدا ری را هم به تصرف خود درآورند. این پیروزی ها بر قدرت بویهیان افزود و از سوی دیگر دستگاه خلافت عباسی نیز رو به ضعف نهاده بود. در چنین شرایطی احمد با استفاده از این اوضاع از سال ۳۲۸ تا ۳۳۳ ق. بارها به عراق هجوم برد و هر بار موقعیت بهتری به دست آورد.تا اینکه در جمادی الاولی سال ۳۳۴ ق. ، تقریباً بدون مانع مهمی و ظاهراً با توافق یا درخواست مخفیانه خلیفه، وارد بغداد شد. خلیفه، مستکفی، و ابن شیرزاد و دیگر سرداران ترک، پیش از ورود احمد از بغداد گریختند و چون به موصل رسیدند، ناگهان خلیفه از یاران خود جدا شد و به دارالخلافه بازگشت و بیعت احمد را با علاقه و خرسندی پذیرفت و او را به امیرالامرایی برگزید و به او لقب معزالدوله داد؛ همچنین برادر بزرگ او، علی، را عمادالدوله و برادر دیگرش، حسن، را رکن الدوله لقب داد و القاب آنان را بر سکه‌ها ضرب کرد و خلعت و لوای فرماندهی برای آنها ارسال کرد. بدین ترتیب، برای نخستین بار، یکی از سلسله‌های اسلامی که از ایران سر بر آورده بود توانست عراق و دارالخلافه عباسی را زیر سلطه خود بگیرد و بیش از یک قرن تعیین کننده سیاست‌های دستگاه خلافت عباسی باشد.

معزالدوله چندی پس از ورود به بغداد، به سبب سوءظنی که در حق مستکفی یافت، او را مخلوع و کور کرد و خلیفه‌ای دیگر را که فرمانبردار او بود با لقب المطیع لله به خلافت نشاند.

سلطه بویهیان بر بغداد و دستگاه خلافت نه تنها موجب گسترش قلمرو آنان گردید، بلکه موقعیت آنها را در فارس و جبال استحکام بیشتر بخشید؛ زیرا حمایت و پشتیبانی ظاهری خلیفه عباسی، به اقتدار بویهیان مشروعیت داد و قدرت نظامی بلامنازع آنان را دو چندان کرد. از آنجا که هر کدام از امیران بویهی و جانشینان آنان به حکومت در منطقه‌ای که خود تصرف کرده بود ادامه دادند، بویهیان به سه شاخه بزرگ و چند شاخه کوچک تقسیم شدند..

جدول امیران بویه در فارس

1. علی عمادالدوله (۳۲۲-۳۳۸ق)
2. فناخسرو عضدالدوله (۳۳۸-۳۷۲ق)
3. شیرذیل شرف الدوله (۳۷۲-۳۸۰ق)
4. مرزبان شمس الدوله (۳۸۰-۳۸۸ق)
5. فیروزبهاءالدوله (۳۸۸-۴۰۳ق)
6. سلطان الدوله (۴۰۳-۴۱۲ق)
7. مشرف الدوله (۴۱۲-۴۱۵ق)
8. مرزبان عمادالدوله (۴۱۵-۴۴۰ق)
9. خسرو فیروزالملک الرحیم (۴۴۰-۴۴۷ق)

مذهب آل بویه

در تشیع آل بویه تردیدى نیست و این را منابع تاریخى نشان مى دهد. اما در دو مسأله تردید هست؛ یکى آن که تا چه اندازه مذهب در تصمیم گیری‌هاى سیاسى ایشان مؤثر بود. دوم آن که تشیع آن‌ها از چه نوعى بوده است؟

درباره مسأله نخست باید گفت: اصولاً آن‌ها در برابر اکثریت سنّى تحت سلطه خود نمى توانستند موضع (خصمانه) صریحى داشته باشند، بسیار محتاط عمل مى کردند و نتیجه این برخورد علاوه بر حفظ حکومت‌شان، گسترش اندیشه هاى شیعى در عراق و ایران بود.

درباره مسأله دوم باید گفت: گرچه خاستگاه تشیع آنان طبرستان بود که به طور اصولى در اختیار علویان زیدى قرار داشت، بسیارى از مورخین، ایشان را شیعه امامی دانسته اند. همچون: عبدالجلیل رازى، مستوفى و از محققان جدید آرى بدى و فراى، مونتگرى و امت، اشیولر و دکتر کامل شیبى.

در کتاب تاریخ الشیعه مى خوانیم: ایام آل بویه، همه اش روزگار تلاش و ترویج مذهب اهل بیت علیهم‌السلام بود و هر راهى را براى نصرت این مذهب و اعلاء مقام و مرتبت عترت پیامبر صلی الله علیه وآله مى پیمودند. بویهیان روز غدیر را آشکارا تقدیس مى کردند و چنان عید مى گرفتند که در هیچ عید دیگرى چنین نمى کردند و روز عاشورا را روز حزن و ماتم قرار مى دادند. تا جایى که در سال ۳۵۲ ق. از طرف معزالدوله، شیعیان در بغداد چنان مراسم عزادارى برگزار نمودند که به علت فراوانى جمعیت شیعه در آن دوره و شرکت آنان در این مراسم اهل سنت نتوانست در برابر آن بایستند.

«عضدالدوله بویهى با لشکریان در مشهد علوى (نجف) یک سال اقامت گزید و بارگاهى باعظمت براى آن قبر مطهر بنا نهاد. ایشان براى ضرایع کریمه، ابنیه استوار و گنبدهاى رفیع برپا داشته اند. آل بویه تا زنده بودند پیوسته به زیارت مشاهد مشرفه مى شتافتند و پس از مرگ، پیکرهایشان را به آن جا منتقل مى کردند. ایشان شیعیان را در مشاهد مشرفه اسکان دادند و مستمرى ها و عطایایى برایشان قرار دادند». کتیبه اى که از سال ۳۶۳ از وى بر تخت جمشید مانده، مشتمل برنامه دوازده امام علیهم‌السلام است.

آورده اند: مرجع تقلید رکن الدوله ابن جنید اسکافی از فقهاى امامیه بوده است. وجود علماى بزرگى چون شیخ صدوق (م ۳۸۱)، شیخ مفید (۴۱۳-۳۳۸)، سید مرتضى (۴۳۶-۳۵۵)، شیخ طوسى (۴۶۰-۳۸۵) و شریف رضى (۴۰۶-۳۵۹) که از ستون‌هاى عالم تشیع بودند در این قرن، خود گواه گسترش فوق‌العاده تشیع امامى در عهد آل‌ بویه است. البته وجود این افتخارات به معناى عدالت کامل ایشان در حکمرانى نیست.

اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ آل بویه

دورۀ آل بویه دورۀ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و کلامی شیعه در ایران و عراق ایفا کردند و به تحکیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متکلمین، محدثین، فقیهان و مفسرین بزرگی چون شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ مفید، سید رضی و.... تربیت یافتند و با تشکیل جلسات مناظره به شبهات کلامی و فقهی پاسخ دادند.

آل بویه به تأسیس مراکز علمی و کتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند.

در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد کاظمین، کربلا و نجف را بازسازی کردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند.

منابع

• ابراهیمی، علی، مقاله "آل بویه" در دانشنامه پژوهه، بازیابی:۱۳ مرداد ۱۴۰۴.
• حرزاده، محمدمهدى، مقاله "ابن عمید" در مجموعه ستارگان حرم (جلد ۳).
• خضری، سید احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، سمت، تهران، 1384 ش.