عشره مبشره

«عَشرة مُبَشَّرة»، اصطلاحی در تاریخ و حدیث اهل سنت است که بر طبق آن، پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به ‌ده‌ نفر از صحابه خود بشارت بهشت داده است. عالمان شیعه از گذشته تا کنون به دلایل متعددی بر جعلی بودن این حدیث تأکید داشته و اسناد و محتوای آن را مخدوش دانسته‌اند. نزاع و درگیری در میان برخی از عشره مبشّره، عملکرد ناروا و فقدان شاخصه‌های بهشتی‌بودن در اکثریت آنان و اضطراب در متن حدیث، از جمله این دلایل است.

حدیث عشره مبشّره

با این که این روایت در میان اهل ‌سنت معروف است و در کتاب های مختلف از طرق گوناگون نقل شده، ولی در مهمترین کتب حدیثی ایشان یعنی در «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» نقل نشده است؛ و احتمالا مؤلفین آنها، اعتمادی به این حدیث نداشته ‌اند و گرنه این حدیث را ضمن مناقب یکی از آن ده نفر نقل می ‌نمودند؛ زیرا آنان احادیثی را در فضیلت بعضی از آنان نقل کرده‌ اند که اهمیتش بسیار کمتر از بشارت به بهشت است، که در این حدیث وجود دارد.

حدیث عشره مبشره، چندین سند دارد که در این جا به ذکر دو سند مشهور اکتفا می‌شود: ۱) طریق اول، حمید بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ عوف از پدرش عبدالرحمن نقل می‌کند؛ ۲) طریق دوم، عبدالله‌ بن‌ ظالم از سعید بن‌ زید نقل کرده است.

ترمذی در کتاب «السنن» خود این حدیث را چنین نقل کرده است: «حدّثنا قتیبة اخبرنا عبدالعزیز بن محمد عن عبدالرحمن بن حمید عن ابیه عن عبدالرحمن بن عوف قال: قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله): «ابوبکر فی الجنة، و عمر فی الجنة، و عثمان فی الجنة، و علی فی الجنة، و طلحة فی الجنة، و الزبیر فی الجنة، و عبد الرحمن بن عوف فی الجنة، و سعد بن ابی وقاص فی الجنة، و سعید بن زید فی الجنة، و ابو عبیدة بن الجراح فی الجنة».

همچنین در «مسند حمیدی» ذیل احادیث سعید بن زید، از زبان خود او از پیامبر (ص) روایت می کند که آن حضرت فرمود: «ده نفر از قریش در بهشت اند؛ من در بهشتم و ابوبکر در بهشت است و عمر در بهشت است و عثمان و علی (علیه‌السلام) و زبیر و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص در بهشتند.» سپس سکوت می کند؛ پس می پرسند دهمی کیست؟ سعید می گوید: منم.

بررسی سندی و متنی حدیث

الف) حدیث از نظر سند اشکالاتی دارد، از جمله این که:

در کتاب «سنن ترمذی» و در «مسند احمد بن حنبل» تحت عنوان «حدیث عبدالرحمن بن عوف»، این حدیث از قول حمید بن عبدالرحمن نقل شده که گوید: «من این حدیث را از پدرم شنیدم و او از پیامبر اکرم(ص) نقل کرد»؛ با اینکه حمید بن عبدالرحمن متولد سال ۳۲ هجری است و پدرش در همان سال یا سال ۳۳ هجری از دنیا رفته است. بنابراین، او هنگام فوت پدرش، یک سال بیشتر نداشت و نمی توانسته از پدرش حدیث نقل کرده باشد؛ پس سندش متّصل نیست. علاوه بر این، یکی از راویان این حدیث به نام عبدالعزیز بن محمد دراوردی، از نظر برخی علمای حدیث شناس اهل ‌سنّت، قابل اعتماد نیست؛ از جمله ابوحاتم می ‌گوید: به حدیث او نمی‌ شود استدلال کرد، که گاه از حفظ، حدیث نقل می‌ کرد و اشتباه می‌ نمود.

در مورد سعید‌ بن‌ زید نیز باید گفت، او روایت «عشره مبشّره» را در کوفه در عصر خلافت معاویه نقل کرده است، و در عصر قبل از معاویه نقل ننموده، و همین مطلب بیانگر دست‌های مرموز عصر معاویه است که در جعل این حدیث به کار افتاده است.

ب) اختلاف در متن حدیث:

متن حدیثی که سعید بن زید نقل کرده نیز دقیقاً مشخص نیست و مضطرب است؛ در یکی از نقل‌ها ابوعبیده، جزو ده تن است، ولی‌ در روایتی که حاکم نیشابوری در «مستدرک» نقل کرده، به جای وی نام ابن مسعود آمده است.

در روایتی که در سنن ابی داود و سنن ابن ماجه نقل شده، نه نامی از ابوعبیده است و نه نامی از ابن مسعود، بلکه به جای آنان نام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) عنوان شده است. همچنین در یکی از روایات ابوداود، یکی از آن ده تن، سعد بن ابی وقاص است؛ اما در روایات دیگری که ابوداود ناقل آن است، به جای سعد وقاص، سعد بن‌ مالک ذکر شده است.

ج) مخالفت با قرآن:

اگر قرار باشد که عشره مبشره با وجود هر گونه گناه، صد در صد بهشتی باشند، پس باید پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) هم به طریق اولی این‌چنین باشد؛ در حالی که قرآن کریم خلاف آن را می‌گوید. خداوند در قرآن خطاب به پیامبر اکرم می‌فرماید: «و لولا أن ثبّتناک لقد کِدتَ تَرکن الیهم شیئا قلیلا * اذا لأذقناک ضِعف الحیاة وضِعف الممات ثمّ لا تجد لک علینا نصیراً»؛ و اگر ما تو را ثابت قدم نمی‌گرداندیم، نزدیک بود که به مشرکین ‌اندک تمایل و اعتمادی بکنی. که در این صورت، کیفر این عمل تو را به تو می‌چشاندیم و عذاب تو را در دنیا و آخرت مضاعف می‌کردیم، آن‌گاه از قهر و خشم ما هیچ یاوری بر خود نمی‌یافتی. خداوند در قرآن کریم چنان حمایتی از پیامبرش کرده که از احدی نکرده است؛ اما با این‌حال، به او می‌گوید که اگر کمی از راه حق منحرف شوی و به مشرکین تمایل پیدا کنی، تو را عذاب خواهم کرد! با این وضعیت، چگونه ممکن است به اصحاب او آن چنان آزادی داده شود که با وجود هر گناهی بازهم به بهشت برین راه یابند؟!

برسی عملکرد نادرست اکثریت قریب به اتفاق افراد مذکور در این حدیث، نشان می دهد به غیر از امام علی علیه السلام، اعمال آنها نه تنها سنخیتی با خصوصیات اهل بهشت ندارد، بلکه کاملا برعکس آن است. برخی از آنان در مقابل نص قرآن اجتهاد کردند و احکام الهی را طبق میل خودشان تفسیر و تغییر دادند، تا جایی که مورد لعن پییامبر (ص) قرار گرفتند.

د) مخالفت با عقل:

این حدیث متضمن اضداد است؛ توضیح این که خط فکری و عقیدتی امام علی (علیه‌السّلام) با ابوبکر و عمر فرق داشت؛ به همین دلیل در روز شورای خلافت شرط پیروی از سیره شیخین را نپذیرفت. همچنین خط مشی و روش حضرت علی (علیه‌السّلام) با طلحه و زبیر نیز فرق می‌کرد و لذا در جنگ جمل هر یک ریختن خون دیگری را مباح می‌دانست.

نکته دیگری که باعث تضعیف این حدیث می‌شود، آن‌که نام عبدالرحمن‌ بن‌ عوف و سعید بن‌ زید جزء افراد بشارت داده شده به بهشت است؛ این در حالی است که آنان خود این حدیث را نقل کرده‌اند و این موجب شک و تردید است. از طرفی، چرا این حدیث به وسیله هشت نفر دیگر از آن ده نفر، نقل نشده است؟! و اینکه چرا در هیچ جایی نقل شده که شخصی از آن ده نفر برای اثبات مطلبی و یا دفاع از خود به آن استدلال کرده باشد؟!

منابع

• "عشیره مبشره"، نفیسه شکور، سایت پژوهه.
• "عشره مبشره"، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه.
• "تحلیل آسیب‌شناسی حدیث عشره مبشره"، محمدجواد اسکندرلو، پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، شماره۱۴، بهار۱۴۰۰.