المبسوط فی فقه الامامیه (کتاب)
 | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۸ |
| م‍ص‍ح‍ح | م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ک‍ش‍ف‍ی |
|
| |
کتاب «المبسوط فی فقه الإمامیة» تألیف شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)، شامل نهایى‌ترین نظریات فقهی مؤلف است. این کتاب از نخستین و مهمترین منابع فقه استنباطی و استدلالی شیعه می‌باشد. شیخ طوسی این کتاب را در مقام رد توهمات مخالفان شیعه مبنی بر عدم توانایی فقه شیعه امامیه در پاسخگویی به مسائل گوناگون تألیف کرده است.
مؤلف
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، فقیه اصولی، محدث رجالی، مفسر و متکلم بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، ابن جنید اسکافی و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
عظمت شیخ الطائفه در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد و فقه شیعه از حالت پویایی خود خارج شد.
شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. برخی دیگر از آثار مهم او عبارتند از: کتاب الغیبة، التبیان فی تفسیر القرآن، الرجال، عدة الاصول، مصباح المجتهد، تمهید الاصول، النهایه، المبسوط.
معرفى کتاب
کتاب «المبسوط» یکى از بزرگترین و مهمترین آثار فقهى قدماء شیعه است که همواره در طول تاریخ فقه مورد توجه و استفادۀ فقها واقع شده و در کتب استدلالى مفصل از آن نقل قول شده و به آن استناد نموده‌اند. این کتاب که شامل نهایى‌ترین نظریات فقهی شیخ طوسى است، مجموعه‌اى گران‌بها از نظریات فقهاى زمان وى و ابداعات او مى‌باشد.
او پس از کتاب «النهایة» که الفاظ مسائل مطرح شده در آن بر اساس متن روایات و نصوص معتبر مى‌باشد، کتاب «الجمل و العقود» در عبادات را تألیف نموده که به صورت مختصر و موجز مسائل فقهى را مطرح نموده است و در آن کتاب وعده داده است که کتابى را که فقط شامل فروعات فقهى است بنویسد تا در کنار کتاب «النهایة» تمام مباحث فقهى را در بربگیرد. اما از آنجا که این کار را براى خوانندگان دشوار دانسته، زیرا که فروعات فقهى فقط وقتى در کنار اصول فقهى باشند قابل فهم هستند، از تصمیمش صرف نظر نموده و تصمیم به نوشتن کتاب «المبسوط» گرفته است. امّا قبل از آن، کتاب «الخلاف» را بر اساس فقه مقارنه‌اى تألیف نموده و در آن به ذکر مفصل اسامى و ادلۀ فقهاى سایر مذاهب اسلامى پرداخته است. نگارش کتاب «الخلاف» در محتواى کتاب «المبسوط» تأثیر گذاشته و این کتاب مجموعه‌اى از فقه منصوص، فقه مقارنه‌اى و فقه استدلالى یا تفریعى را در خود جاى داده است.
شیخ طوسى که در سبک هاى مختلف فقهى کتبی را تألیف نموده بود، در ادامۀ راه فقهاى بزرگ قبل از خود، با تألیف کتاب «المبسوط»، فقه استدلالى را وارد مرحلۀ جدیدى از رشد خود نمود. شاید تعبیر کامل‌تر از سبک فقهى کتاب «المبسوط»، فقه استدلالى مقارنه‌اى باشد، زیرا مؤلف در سراسر کتاب به بررسى و طرح نظریات علماى عامه پرداخته و فقط سلسله سند آنان را ذکر نکرده است. وی در این کتاب مسائلی را بیان کرده است که حتی در فقه اهل سنت نیز وجود ندارد؛ تا گستردگی و پویایی فقه شیعه را به نمایش بگذارد. از این رو نام آن را «المبسوط» گذاشت.
انگیزه تألیف
از آنجایى که بعضى از فرق اسلامى به علت ناآشنایى با فقه امامیه، آن را به کمى تفریعات فقهى منتسب و آن را تحقیر نموده و فقهاى شیعه را اهل حاشیه و ناقض نظریات سایر مذاهب دانسته‌اند، شیخ طوسى تصمیم به نوشتن کتاب «المبسوط» گرفته است.
شیخ طوسی در بیان دلیل و ضرورت تألیف کتابش پرداخته و این گونه توضیح داده است: عدّه ای از مخالفان کوته اندیش تشیع پنداشته اند که شیعیان به دلیل باطل دانستن «قیاس» و «استحسان» در فقه و استنباط احکام شرعی، فاقد یک فقه پاسخگو می باشند و بدون اینکه از فروع فقهی مذهب شیعه اطلاع کافی داشته باشند، آن را به ضعف فقهی متّهم ساخته اند. در حالی که هر دانشمند اهل تحقیقی می تواند با بررسی مسائل وارد شده از اهل بیت (علیهم السلام) واهی بودن این اتهام را روشن سازد؛ زیرا شاکله اصلی همه مسائل شرعی و راهکارهای صحیح استنباط و اجتهاد، در کلمات آن بزرگواران آمده است که فقهای بزرگ شیعه با بهره گیری از چنین اصولی به استخراج احکام الهی می پردازند. از این رو، بر آن شدم تا یک دوره کامل فقه بر اساس روایات معتبر تنظیم کنم، تا پویایی فقه شیعه بر همگان نمایان شود.
محتوای کتاب
در کتاب «المبسوط» سعى شده جمیع ابواب فقهى به طور مختصر بیان شوند و به ذکر مسائل فقهى اکتفا گردد و از این رو از ادعیه و آداب ذکرى به میان نیامده است. در مواردى که مؤلف ادعیه و آداب عبادات را حذف نموده، به کتاب مصباح المتهجد خود ارجاع داده است. علاوه بر نظریات علماى شیعه، نظریات سایر مذاهب را نیز بدون ذکر اسامى آنان ذکر شده است و در نهایت آنچه اقتضاء مذهب شیعه بوده بیان شده است. مؤلف در بسیارى از موارد، به ذکر نظریات فقهاى عامه مى‌پردازد و آنها را بررسى و نقد مى‌کند.
فروعاتى را که واضح بوده‌اند فقط به بیان فتواى آن پرداخته، اما فروعات مشکل و یا نامأنوس را با ذکر دلیل بیان نموده است. در صورت ترجیح نظریه‌اى، با ذکر دلیل، قول قوى را انتخاب نموده و در صورت نبودن مرجّح توقف نموده و حکم به تخییر کرده است. هدف مؤلف از بیان دلائل و فتاوا، آموزش اجتهاد و دور کردن خوانندگان از تقلید صرف مى‌باشد.
مؤلف در طرح فروعات فقهى به ذکر فروعات و در کنار آن اقوال و نظریات فقها با عبارت أصحابنا یا أکثر أصحابنا، پرداخته است، اما از ذکر روایات و مباحث استدلالى و نظائر آن کمتر مطلبى دیده مى‌شود. از طرف دیگر، مؤلف بیشتر به روایات پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌وآله استدلال کرده و کمتر به روایات ائمۀ معصومین علیهم‌السلام استناد نموده است.
مباحث کتاب موجود در ۸ مجلد به شرح زیر تنظیم شده است:
- جلد اول: کتاب‌هاى طهارت، صلاة، زکاة، صوم، اعتکاف، حج، ضحایا و عقیقه.
- جلد دوم: کتاب‌هاى جهاد، جزایا و احکام آن، قسمت فىء و غنائم، بیوع سلم، رهن، مفلس، حجر، صلح، حواله، ضمان، شرکت، وکالت.
- جلد سوم: کتاب‌هاى اقرار، عاریه، غصب، شفقه، قراض و مضاربه، مساقاة، اجارات، مزارعه، احیاء موات، وقوف و صدقات، هبات، لقطة.
- جلد چهارم: کتاب‌هاى وصایا، فرائض و مواریث، ودیعه، نکاح، صداق، قسم، خلع و مبارات.
- جلد پنجم: کتاب‌هاى طلاق، رجعت، ایلاء، ظهار، لعان، عدد، رضاع.
- جلد ششم: کتاب‌هاى نفقات، عتق، مکاتب، تدبیر، امهات اولاد، نذور، صید و ذبائح، اطعمه، سبق و رمایه.
- جلد هفتم: کتاب‌هاى جراح (قصاص)، دیات، قسامه، کفارۀ قتل، قتال اهل؟، مرتد.
- جلد هشتم: کتاب‌هاى حدود، قطاع الطریق، اشربه، اهل ردة، دفع عن النفس، وصول البهمة و الفحل، آداب قضاء، شهادات، دعاوى و بینات.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "معرفی کتاب المبسوط"، آیین رحمت - دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
