علی بن حسین بن بابویه قمی

علی‌ بن‌ حسین‌ بن‌ بابویه‌ قمی‌ (م، ۳۲۹ ق)، از محدثان بزرگ شیعه در قم‌، و از شاگردان سعد بن عبدالله اشعری و محمد بن حسن صفار است. وی یکی از فقهای نامدار و صاحب فتوی و اجتهاد در عصر خویش بود و شیعیان در امور دینی به او مراجعاتی داشته‌اند و فتوایش نزد همگان نافذ و محترم بوده است. شیخ صدوق و حسین بن علی بابویه، دو فرزند عالم او هستند که به دعای امام زمان (علیه‌السلام) به دنیا آمدند. کتاب «الإمامة والتبصرة من الحیرة» در موضوع امامت، از آثار منسوب به اوست.

نام کامل	علی‌ بن‌ حسین‌ بابویه‌ قمی‌
زادگاه	قم
وفات	۳۲۹ قمری
مدفن	قم
اساتید	سعد بن عبدالله اشعری، عبدالله بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم، محمد بن یحیی العطار، محمد بن حسن صفار،...
شاگردان	شیخ صدوق، حسین بن علی قمی، جعفر بن محمد بن قولویه قمی‌‌، احمد بن داوود بن علی قمی،...
آثار	الإمامة والتبصرة من الحیرة، الشرائع، الاملاء و النطق، التوحید، التفسیر، مناسک الحج، النساء والولدان،...

معرفی اجمالی

ابوالحسن‌ علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، پدر محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) است. علی بن حسین به «صدوق اول» نیز معروف است که هر جا «صدوقین» یا «ابنا بابویه» گفته شود او و فرزندش ابوجعفر محمد در نظر است و تصور این که شیخ صدوق و برادرش مراد باشد اشتباه است.

بابویه، نام جد بزرگ او یک نام کهن ایرانی است که در روزگار پس از ظهور اسلام نیز افرادی به این نام موسوم بوده‌اند. برخی این کلمه را منسوب به «بابُو» یعنی بابا، پدر، پیر و مرشد می‌‌دانند و در زبان عربی هم به ضم با و فتح واو و سکون یاء تلفظ می‌‌شود.

ابن بابویه قمی ‌‌در قم چشم به جهان گشود و به حیات پربار علمی ‌‌و معنوی خویش ادامه داد. گرچه تاریخ ولادتش معلوم نیست، ولی با توجه به نامه‌ای که از امام حسن عسکری علیه‌السلام دریافت کرد، می توان گفت در سال شهادت امام عسکری علیه‌السلام یعنی سال ۲۶۰ ق، حداقل بیست بهار از عمر خود را سپری کرده است و سالروز تولد وی ممکن است از سال ۲۳۵ ق، به بعد باشد.

منزلت دینی و اجتماعی

علی ابن بابویه قمی، در بین مردم قم از موقعیت خاصی برخوردار بود و تعبیر دو رجالی معروف شیعی نجاشی و علامه حلی از او به «شیخ القمیین فی عصره»، «متقدّمهم» و «فقیههم» آشکار می‌‌سازد که او منصب مرجعیت و پیشوایی شیعیان قم و اطراف آن را در روزگار خویش داشته است. به سبب همین مقام و منزلت دین و اجتماعی ارزشمند و بس خطیر این فقیه است که امام حسن عسکری علیه‌السلام از سامرا برای شخص ایشان پیام می‌‌فرستد و به او وصایایی دارد که در ابتدا خود عمل کند و آنگاه شیعیان و پیروان راستینش را بر انجام آن‌ها فرمان دهد و این حاکی از منزلت علمی‌‌ و فقهی این محدث بزرگ شیعی در عصر امامت امام یازدهم علیه‌السلام است.

نامه‌ای که یازدهمین پیشوای معصوم برای وی نگاشت جایگاه رفیع ابن بابویه قمی‌‌ را در بین دیگر دانشمندان و فقهای قم و نیز موقعیت خاص و احترامی‌‌ که در نزد ائمه معصومین علیهم‌السلام داشت آشکار می‌‌سازد.

امام عسکری علیه‌السلام پس از حمد و ثنای ربوبی و صلوات و سلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت طاهرینش خطاب به او می‌‌نویسد: «یا شیخی و معتمدی و فقیهی ابا الحسن علی بن الحسین القمی‌‌ وفّقک الله لمرضاته و جعل من صُلبک اولادا صالحین برحمته؛ ای فقیه بزرگوار و مورد اعتمادم ابوالحسن علی بن حسین قمی! خداوند تو را بر انجام افعال پسندیده حق توفیق دهد و از نسلت به رحمت و کرمش فرزندان شایسته‌ای به وجود آورد».

امام علیه‌السلام در ادامه این پیام که منشور عبادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی برای یک زندگانی شرافتمندانه انسانی است، چنین وصیت می‌‌کند: «تو را وصیت می‌‌کنم به تقوای الهی، به پا داشتن نماز و پرداخت زکات زیرا نماز کسانی که زکات نمی‌‌دهند پذیرفته نمی‌‌شود، و تو را وصیت می‌‌کنم به گذشت از گناه دیگران، فرو بردن خشم، صله رحم، همدردی با برادران و کوشش در انجام نیازمندی‌های آنان در هنگامه کارها، هم‌پیمانی با قرآن، خوش خلقی و امر به معروف و نهی از منکر، چرا که خداوند متعال می‌‌فرماید: "لاخیر فی کثیر من نجویهم الاّ من أمر بصدقة أو معروف أو اصلاح بین النّاس".»

علی بن بابویه مورد عنایت خاصه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) نیز واقع شده است و نامه ای از سوی آن بزرگوار توسط حسین بن روح نوبختی به او رسیده که متن آن در رجال نجاشی این گونه آمده است: «ابوالحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی، شیخ بزرگ و پیشوای قمی ها در روزگار خویش، فقیه و مورد وثوق آنان، به عراق آمد و با ابوالقاسم حسین بن روح ملاقات نمود و از او مسائلی را پرسید. سپس با او مکاتبه نمود و این مکاتبات توسط علی بن جعفر بن اسود انجام می پذیرفت. در یکی از این مکاتبات از او می طلبد که نامه ای را به محضر صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه برساند که در آن نامه درخواست دعائی درباره فرزند صورت گرفته بود، پس در پاسخ او چنین آمد که "ما از خداوند متعال درخواست نمودیم که فرزندانی به تو عنایت فرماید و بزودی دو فرزند نیکوکار و خیر نصیب تو خواهد شد". پس از آن مکاتبه بود که ابوجعفر و ابوعبدالله از یک همسر ام ولدی متولد گردیدند...».

همچنین در بیان عظمت علمی و تقوای علی بن بابویه، گفته شده: فقهای ما در مواردی که حدیثی از اهل بیت علیهم السلام نرسیده باشد، و از ابن بابویه فتوایی در آن زمینه وجود داشته باشد، فتاوای او را به علت نزدیک بودن به عهد امامت و عصر معصوم علیه السلام، به منزله حدیث تلقی می کردند و فتوای او را نشانی از وجود حدیث در آن زمینه قلمداد می نمودند. چنان که شهید اول در کتاب ذکری با این تعبیر بیان فرموده اند: اصحاب ما، دستورالعمل خود را از رساله علی بن بابویه می گرفتند، هنگامی که دسترسی به نص روایت نداشتند، چون اعتماد و اطمینان کاملی به او داشتند.

ابن ندیم، کتابشناس و مورخ معروف در فهرست خود می نویسد: ابن بابویه علی بن موسی قمی، یکی از فقها و موثقین شیعه می باشد... .

علی ابن بابویه قمی علاوه بر مسئولیت بزرگ دینی که پاسخگوی مسائل شرعی مؤمنان بود و پرچم هدایت و ارشاد شیعیان را بر دوش داشت، به کار تجارت نیز مشغول بود. از آغاز تحصیل که در شهر قم فقه می‌‌آموخت دارای مغازه‌ای بود و در آنجا به تجارت اشتغال داشت. صاحب ثروت و مال بود و از این راه زندگی روزمره‌اش را می‌‌گذراند. آن طور که فرزندش ابوعبدالله حسین نقل کرده است، این شغل را تا اواخر عمر پربارش و نیز در زمان تصدی مرجعیت داشته است. گرچه از چگونگی شغل شریفش اطلاعی در دست نیست ولی این کار را برای این که در بیت المال تصرف نکند انتخاب کرد تا با امکانات بیشتر و دست بازتری به نیازمندی‌های شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم‌السلام اهتمام ورزد.

استادان حدیث

علی ابن بابویه قمی، در جوار بارگاه ملکوتی فاطمه معصومه سلام الله علیها از فقها و محدثان به نام قم بهره برد. وی بیشترین حدیث را از این محدثان و راویان شیعی نقل کرده که عبارتند از:

1. سعد بن عبدالله اشعری قمی (متوفی ۳۰۱ ق)؛
2. عبدالله بن جعفر حمیری؛
3. علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (۳۰۷ ق)
4. احمد بن ادریس قمی؛
5. محمد بن یحیی العطار؛
6. محمد بن حسن صفار قمی (متوفی ۲۹۰ ق)
7. محمد بن ابی‌القاسم ماجیلویه؛
8. علی بن موسی بن جعفر کمندانی؛
9. حسین بن احمد مالکی؛
10. عبدالله بن حسن مؤدب؛
11. حسین بن محمد بن عامر؛
12. علی بن محمد بن قتیبه؛
13. علی بن حسن بن علی کوفی؛
14. علی بن حسین سعدآبادی.

شاگردان و راویان

جمعی از محدثان و استادان اندیشمند نیز از ابن بابویه قمی ‌‌حدیث نقل کرده‌اند، از جمله:

1. فرزندش ابوجعفر محمد، معروف به شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ق) که بیشترین روایت را در کتاب‌هایش از پدرش دارد.
2. فرزند دیگرش ابوعبدالله حسین بن علی قمی (متوفی ۳۸۱ به بعد).
3. جعفر بن محمد بن قولویه قمی‌‌ (متوفی ۳۶۸ ق) که در کامل الزیارات این محدث بزرگوار احادیث زیادی را از این استادش نقل کرده است.
4. احمد بن داوود بن علی قمی.
5. ابوعبدالله حسین بن حسن بن محمد (فرزند خواهرش).
6. هارون بن موسی تلعکبری.
7. محمد بن حسن بن بندار قمی.
8. ابوالحسن عباس بن عمر بن عباس کلوذاتی، که خود می‌‌گوید: زمانی که علی بن حسین (ابن بابویه قمی) وارد بغداد شد به من اجازه تمام کتاب‌هایش را داد.

آثار و تألیفات

ابن بابویه قمی ‌‌را در زمره پرکارترین محدثان در فرهنگ تشیع شمرده‌اند و فقهای بزرگ برای نظریات اجتهادی و فقهی او ارزش زیادی قائلند. او در فقه، حدیث و دیگر علوم اسلامی ‌‌آثار بسیاری از خویش به یادگار گذارد که ابن ندیم چنین اعتراف می‌‌کند: من به خط ابوجعفر محمد بن علی (شیخ صدوق) پسر ابن بابویه قمی، بر پشت کتابی خواندم که نوشته بود: به فلانی اجازه کتاب‌های پدرم علی بن حسین را که دویست کتاب و نیز کتاب‌های خود را که هیجده اثر است، دادم.

گرچه در نقل این سخن ممکن است اشتباهی رخ داده و جابجا شده است، زیرا نجاشی وقتی آثار علمی ‌‌ابن بابویه قمی ‌‌را یادآور می‌‌شود تنها هیجده اثر از آثار او را نام می‌‌برد، ولی جایگاه رفیع و دست به قلم بودن این دانشور را آشکار می‌‌سازد.

یکی از آثار ارزشمندش «الشرائع» همان رساله معروفی است که برای فرزندش نوشته و شیخ صدوق در کتاب‌هایش از آن بهره زیادی برده است. دانشمندان و فرهیختگان حوزه علوم اسلامی، شیوه ابن بابویه قمی ‌‌را در رساله الشرائع ستوده‌اند چرا که وی اولین شخصیتی است که در این رساله مبتکر جمع روایات شبیه به هم بود و اصل حدیث را با قرائن آن یادآور گردید.

از دیگر آثاری که برای او برشمرده اند عبارت است از: الإمامة والتبصرة من الحیره، الاملاء و النطق، الأخوان، التسلیم، التوحید، التفسیر، الجنائز، الصلاة، الطب، قرب الاسناد، المعراج، مناسک الحج، المنطق، المواریث، النکاح، النساء والولدان، الوضوء، النوادر.

وفات

علی بن بابویه در سال ۳۲۹ ه.ق در همان سال رحلت ثقةالاسلام محمد بن یعقوب کلینی درگذشت، و در قم، نزدیک صحن مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها مدفون گردید و مزارش معروف، و هم اکنون مورد زیارت و عنایت مردم می باشد.

نجاشی از عده ای از اصحاب خود نقل کرده است که از مجمعی از اصحاب شنیده اند که: پیش ابوالحسن علی بن محمد سمری، یکی از نواب چهارگانه امام عصر (عجل الله تعالی فرجه) بودیم که گفت: خداوند رحمت کند علی بن الحسین بن بابویه را. به او گفته شده است که او زنده است؛ در پاسخ گفت: نه، او امروز به رحمت ایزدی پیوست؛ تاریخ آن را یادداشت کردند و خبر رسید که او همان روز از دنیا رفته است.

منابع

• محمدحسن امانی، ستارگان حرم، شماره ۲، صفحه ۲۶-۴۶.
• محمد ابن‌ بابویه‌، الامالی‌، به‌ کوشش‌ حسین‌ اعلمی‌، بیروت‌، ۱۴۰۰ ق‌.
• فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، صفحه ۳۱.