حشر

«حشر» از لغاتی است که بارها در قرآن کریم تکرار شده و به معنای برانگیختن، زنده کردن، گرد آوردن و نیز یکی از اسامی روز قیامت آمده است.

حشر در لغت

در کتاب‌ «أقرب‌ الموارد» آمده‌ است‌ که‌: حشر به‌ معنای‌ جمع‌ است‌: «وَ یوْمُ الْحَشْرِ یوْمُ الْبَعْثِ وَ الْمَعادِ وَ هُوَ مَأْخوذٌ مِنْ حَشَرَ الْقَوْمَ إذا جَمَعَهُمْ»؛ روز حشر یعنی‌ روز بعث‌ و بازگشت است‌‌؛ و از «حَشَرَ الْقَوْم‌» گرفته‌ شده‌، یعنی‌ آنها را جمع‌ کرد.

و در «صِحاحُ اللغة‌» گفته‌ است‌: «حَشَرْتُ النّاسَ أحْشِرُهُمْ وَ أحْشُرُهُمْ حَشْرًا: جَمَعْتُهُمْ؛ وَ مِنْهُ یوْمُ الْحَشْرِ»؛ حشر یعنی‌ جمع‌کردن‌، و به‌ همین‌ مناسبت‌ روز قیامت‌ را «یوم‌ الحشر» گویند.

و صاحب «لسان العرب‌» پس‌ از نقل‌ کلام «صِحاح‌ اللغة»، گفته‌ است‌: «وَ الْحَشْرُ جَمْعُ النّاسِ یوْمَ الْقِیمَةِ»؛ حشر به‌ معنای‌ جمع‌ کردن‌ مردم‌ در روز قیامت‌ است‌.

علامه شعرانی در نثر طوبی می گوید: «(حشر) برانگیختن، زنده کردن، گرد آوردن، راندن. روز قیام را یوم الحشر گویند چون همه موجودات زنده می شوند.»

حشر در قرآن

حشر به معنای لغوی

• «أَرْسِلْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ» (سوره اعراف، ۱۱۱) بفرست در شهر گرد آورندگان یعنی کسانی که جادوگران را از شهرها نزد فرعون آورند.
• «هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ مِنْ دِیارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ» (سوره حشر، ۲) در این آیه به معنی راندن و بیرون کردن است. این آیه در باره بنی نضیر آمده و آنان گروهی بودند از یهودیان که چون پیغمبر صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت فرمود با او عهد بستند دشمن را بر خلاف او یاری نکنند، اما بعدا پیمان را به هیچ نگرفتند و با کفار قریش پس از جنگ احد عهد بستند که در مخالفت پیغمبر صلی الله علیه و آله یاری آنان کنند. قرآن، راندن بنی نضیر را «اول الحشر» خواند که نخستین بار بود که پیغمبر صلی الله علیه و آله یهودیان پیمان شکن را از نواحی مدینه بیرون کرد و بار دوم فتح بنی قریظه بود، دو سال پس از بنی نضیر و وجوه دیگری نیز گفته شده است. سهیلی در روض الانف گوید عمر بن الخطاب به حدیثی از پیغمبر تمسک جست که دو دین در بلاد عرب نباشد و همه یهود خیبر و غیر آن را از حجاز به شام فرستاد و این حشر دوم بود، پس از حشر اول که بنی النضیر را بیرون راندند.

حشر به معنای زنده‌کردن مردگان

در قرآن کریم «حشر» به معنی زنده کردن مردگان در قیامت بسیار است:

• «وَنَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمَىٰ» (سوره طه، ۱۲۴) خداوند می فرماید آن که در این جهان به آیات الهی نظر نکرد و نشان قدرت حق را در موجودات ندید او را در قیامت کور محشور می کنیم. او گوید خداوندا چرا مرا کور محشور کردی با آن که بینا بودم؟ خداوند می فرماید آیات ما بر تو نموده می شد و تو از آن غفلت می کردی و نادیده می گرفتی، اکنون غافل و نابینائی چنانکه آن وقت بودی. و در روایت آمده است که مردم در صورتهائی محشور می شوند که بوزینه و خوک پیش آنها زیبا رویند، و دندان کافر مانند کوه احد باشد.
• «وَنَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یوْمَئِذٍ زُرْقًا» (سوره طه، ۱۰۲) بعضی گویند کبودی چشم کنایه از کوری است و بعضی گویند همین رنگ معروف است.
• «وَنَحْشُرُهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ عَلَىٰ وُجُوهِهِمْ عُمْیا وَبُکمًا وَصُمًّا» (سوره اسراء، ۹۷) حشر نسبت به همه موجودات است، هم انس و هم جن.
• «فَوَرَبِّک لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّیاطِینَ» (سوره مریم، ۶۸) سوگند به پروردگار تو که آنان را با شیاطین زنده می کنیم.
• معبودان کفار را هم زنده می کنند: «وَیوْمَ یحْشُرُهُمْ وَمَا یعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» (سوره فرقان، ۱۷).
• حیوانات را هم زنده می کنند: «وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» (سوره تکویر، ۵) این تفسیر در اخبار آمده است. در تفسیر مجمع البیان گوید حیوانات محشور می شوند در قیامت تا حیوان بی شاخ از شاخدار قصاص گیرد و چون عوض بدانها رسید گروهی گویند عوض باید دائم باشد پس از زنده شدن پیوسته می ماند و در نعمتند، و گروهی دیگر گفتند دوام عوض لازم نیست خداوند آنها را تفضلا زنده نگاه می دارد و گروه سوم گفتند خداوند عوض دردها که مستحقند به آنها می رساند و پس از وصول عوض آنها را نابود می کند و بعضی مفسران گویند حشر وحوش مردن آنها است و حشر انسان و جن به زنده کردن.
• اجسام جامد نیز در قیامت محشور می شوند و سخن می گویند و گواهی می دهند: «یوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا» (سوره زلزال، ۴)، پول و طلا و نقره را نیز محشور می کنند برای داغ کردن پشت و پهلو و پیشانی آنها که زکات نمی دهند.
• حشر همه چیز به سوی خداست: «وَاعْلَمُوا أَنَّکمْ إِلَیهِ تُحْشَرُونَ» (سوره بقره، ۲۰۳) این معنی در بیش از ده آیه مکرر آمده است.
• «وَیوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یکذِّبُ بِآیاتِنَا» (سوره نمل/ ۸۳). روزی که زنده می کنیم از هر امت گروهی از آن کسان که آیات ما را تکذیب کردند. علمای ما گویند آیه دلالت بر رجعت می کند، یعنی زنده شدن جماعتی از مردگان پیش از قیامت چون در روز قیامت همه امم زنده می شوند، نه از هر امتی گروهی، چرا که خداوند تعالی می فرماید: «وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا» (سوره کهف، ۴۷) در قیامت هیچ کس را فرو نگذارند.

منابع

• نثر طوبی، علامه شعرانی، تهران: انتشارات اسلامیه.
• لغت نامه دهخدا، ذیل واژه حشر، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۲.
• معاد شناسی، جلد ۶، در دسترس در: پرتال جامع اینترنتی متقین.