قاآنی شیرازی
«میرزا حبیب الله شیرازی» متخلص به «قاآنی» (۱۲۷۰-۱۲۲۳ ق)، از شعرای نامدار ایرانی در عهد قاجار است. قاآنی شاعری مدیحه سرا بوده و در انواع شعر خصوصا ترکیب بند و مسمط مهارت داشت.
زندگینامه
میرزا حبیب الله شیرازی فرزند محمدعلی گلشن، در ۲۹ شعبان سال ۱۲۲۳ قمری (1187 ش) در شیراز متولد شد و تحصیلات مقدماتی را در همان شیراز گذراند.
قاآنی یازده ساله بود که پدرش را از دست داد و با خانواده خود به فقر و تنگدستی افتاد. اما در عین فقر، از ادامه تحصیل باز نایستاد و چندی در اصفهان به تحصیل ریاضی و معارف اسلامی گذراند و بعد به شیراز بازگشت و به تدریس عروض و شرح دیوان خاقانی و انوری پرداخت. تا آنکه در سال ۱۲۳۹ شاهزاده حسنعلی میرزا، شجاع السلطنه، فرزند فتحعلی شاه به شیراز آمد و او را مورد لطف و مهربانی قرار داد. چون شاهزاده از طرف پدر فرمانروای خراسان شد، قاآنی را نیز به همراه خود به خراسان برد و شاعر در مشهد تحت حمایت و تربیت شاهزاده به تحصیل ریاضی و حساب مشغول شد و بنا به میل و پیشنهاد او تخلص خود را که تا آن زمان «حبیب» بود به «قاآنی» - به مناسبت نام فرزند شاهزاده، اوکتای قاآن - تبدیل نمود.
پس از مدتی شاهزاده به حکومت یزد و کرمان منصوب شد و ظاهرا قاآنی هم با او بدانجا رفت و سپس به رشت و گیلان و مازندران و آذربایجان دیدن کرد و پس از فراگرفتن علوم رایج به دربار فتحعلی شاه معرفی شد و شعری در مدح شاه سرود و صله و مستمری یافت.
قاآنی در ریاضیات، کلام و منطق استادی مسلم به شمار می‌رفت. او با زبانهای فرانسه و انگلیسی نیز تا حد زیادی آشنایی داشت. همچنین در ادبیات عرب و فارسی مهارت کافی یافت و به حکمت نیز علاقه سرشاری داشت و می‌توان گفت شهرت شاعری او لطمه به شهرت او به عنوان یک حکیم دانشمند زده‌است. از این رو فتحعلی‌شاه او را «مجتهدالشعراء» لقب داد. و هنگامی که محمدشاه قاجار بر تخت نشست، قاآنی به حلقه شاعران دربار پیوست و از شاه لقب «حُسام العجم» گرفت.
قاآنی در سال ۱۲۱۹ ش (۱۲۵۹ ق) همسری اختیار کرد و به قصد اقامت دائم به شیراز بازگشت و چندی بعد به تهران آمد و باز به شیراز رفت و در این مسافرت ها همشهریان او ابتدا مقدمش را گرامی داشتند اما رفته رفته جمعی از ادبای شیراز به آزارش پرداختند. تا اینکه در سال ۱۲۲۵ ش (۱۲۶۲ ق) به تهران بازگشت و به دربار ناصرالدین شاه پیوست و شاعر رسمی دربار گشت و از آن پس به طور دایم در تهران رحل اقامت افکند و خانواده خود را نیز به تهران آورد.
قاآنی در پایان عمر به بیماری مالیخولیا و پریشان گویی مبتلا گشت و سرانجام در ۱۳ اردیبهشت ۱۲۳۳ ش (۵ شعبان ۱۲۷۰ ق) از دنیا رفت و در شهر ری در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در جوار مزار شیخ ابوالفتوح رازی به خاک سپرده شد.
شعر قاآنی
قاآنی شاعری مدیحه سراست و به خاطر سیم و زر، قریحه و استعداد خود را به خدمت ستایش این و آن می گماشت. او هرکس را به امید صله مدح می کرد و در این کار به منعمان و ممدوحان خود وفادار نمی ماند. قدرت او در سرودن هجویه ها کم از مدایح او نیست. این هجویه های درباری که به صورت حمله و اعتراض به اشخاص ساخته شده، گاه چنان لحن ننگین و شرم آوری دارند که هنر شعری او را تا حد ابتذال پایین می آورد. وی چه در تغزل و چه در هزل و هجا از به کاربردن الفاظ خشن و گاهی رکیک ابایی ندارد. وقایع خلاف عفت و اخلاق و مجالس میگساری و بدمستی را بی پرده نمایش می دهد.
قاآنی در انواع شعر خصوصا ترکیب بند و مسمط مهارت داشت. هنر بزرگ او در پرداختن مسمطهای روان و زیباست. او در قالب مسمطهای منوچهری مضامین دلپذیری ریخته که غالبا بکر و ناشنیده است. قصاید مطنطن او که در مدح محمد شاه و پسرش ناصرالدین شاه و بزرگان آن عهد است، از نظر ادبی شایسته بررسی زیادی نیست، اما تشبیت و تغزل هایی که در صدر قصاید او آمده رنگ هنری خاصی دارد و غالبا مناظر بدیع و شگرفی را که مستقیما از زندگانی گرفته شده است، با قلمی قادر تصویر و رنگ آمیزی می کند. هرچند در غزل، او بیشتر به غزلیات سعدی نظر دارد و گاه ابیاتی از شیخ را تضمین می کند ولی هرگز غزل های او به پای دیگر اشعارش نمی رسد.
وی در سرودن قطعات و به کاربردن زبان عامیانه به ویژه در قطعه کوتاه هزل آمیزی که پیر مرد و طفلی الکن با هم گفتگو می کنند، مسلما به انوری نظر داشته است.
با اینکه قاآنی از متقدمین تقلید می کرد، نمی توان او را از لحاظ سبک در طبقه سروش اصفهانی و صبای کاشانی و فتح الله خان شیبانی، قرار داد. بلکه خود سبک مخصوصی داشت که پس از وی سالها مورد تقلید بعضی شاعران بود. خصوصیت عمومی و نظرگیر سبک قاآنی بازی با کلمات و قدرت در نوعی لفاظی و ایراد کلمات مطنطن است، اما از نظر معنی در شعر او چندان تازگی و ابداعی دیده نمی شود.
گذشته از دیوان اشعار وی که حدود 17 هزار بیت است، کتابی به نام «پریشان» به سبک «گلستان سعدی» در نثر از او به یادگار مانده است؛ در این کتاب، علاوه بر تحمیدیه‌ها، هزلیات و حکایاتی پندآموز و تمثیل‌وار، بعضا واژه‌های زشت و ناپسند نیز وجود دارد.
منابع
- "زندگینامه میرزا حبیب‌الله شیرازی متخلص به قاآنی"، سایت مردان پارس.
- سایت گنجور، بازیابی: 30 اردیبهشت 1392.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
