الشواهد الربوبیه (کتاب)
 | |
| نویسنده | ملاصدرا |
| موضوع | فلسفه اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
«الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة» از جمله آثار فلسفی صدرالدین محمد شیرازى (م، ۱۰۵۰ ق) است. عمده مطالب این کتاب در حکمت نظرى است و در پایان کتاب، بخش نسبتاً مختصرى نیز به برخى مباحث حکمت عملى و مطالب مرتبط با آن اختصاص یافته است. کتاب «الشواهد الربوبیة» را می‌توان خلاصه کتاب «المبداء و المعاد» مؤلف دانست.
مؤلف
محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازى (۹۷۹-۱۰۵۰ ق)، معروف به صدرالمتألهین و ملاصدرا، فیلسوف بزرگ شیعه و صاحب مکتب فلسفى «حکمت متعالیه» است.
از اساتید بزرگ ایشان، شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی می باشند و فیض کاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی از معروف‌ترین شاگردان او هستند.
علاوه بر الشواهد الربوبیه، برخی دیگر از آثار او عبارت است از: تفسیر القرآن الکریم، اسفار اربعه، اللمعات المشرقیه، المبداء و المعاد و العرشیه.
معرفی کتاب
بنا به تصریح خود مؤلف در مقدمه این کتاب، نام آن عبارت است از «الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة»؛ البته ملاصدرا کتابى دیگر با نام شواهد الربوبیة دارد که با کتاب مورد بحث ما فرق دارد.
مؤلف انگیزه تألیف کتاب را امتثال فرمان آمر غیبى مى‌داند، او در مقدمه اظهار مى‌دارد که در اثر ریاضت به مطالبى دست یافته که کمتر کسى به آن دست یافته است و بلکه او در برخى موارد منفرد و تک است. سپس مى‌گوید: «لما ورد علی أمر آمر قلبی و وقعت إلی إشارة مشیر غیبی بإظهار طائفة منها... فامتثلتُ سمعاً و طاعة و المأمور معذور...».
کتاب الشواهد الربوبیة احتمالاً بعد از شرح هدایه و اسفار و المبداء و المعاد به رشته تحریر درآمده است و به طور تقریبى می‌توان تاریخ تألیف کتاب شواهد را سال ۱۰۲۲ هـ.ق دانست.
محتوای کتاب
کتاب «الشواهد الربوبیة» شامل پنج «مشهد» و هر مشهدى شامل چند شاهد و هر شاهدى داراى اشراقاتى است:
- الف. مشهد اول داراى پنج شاهد:
- شاهد اول در وجود است و اشراقات آن اجمالاً عبارتند از:
- اصالت وجود
- ادراک الوجود
- انبساط و تشکیک وجود
- عینیت وجود با کمالات
- ملازمت ماهیت با وجود
- عدم اندراج وجود تحت جوهر و عرض
- تخصص وجود
- اتصاف ماهیت بوجود
- دفع اشکالات اصالت وجود
- موضوع بودن وجود براى فلسفه
- امور عامه
- مقولات
- شاهد دوم در مباحث وجود ذهنى و حل شبهات آن و شامل ده اشراق است.
- شاهد سوم در مباحث واجب و صفاتش، اشراقات آن عبارتند از:
- اثبات واجب
- وحدانیت واجب
- صفات واجب
- قدرت واجب
- علم واجب
- اسماء حسنى
- نفى حد و برهان از واجب
- فرق اسم و صفت
- طرق اثبات واجب
- قاعده بسیط الحقیقة
- وحدت وجود
- نوادر حکمى
- شاهد چهارم در بقیه مباحث امور عامه است، اشراقات آن عبارتند از:
- تقدم و تأخر
- وحدت و کثرت
- تقابل
- علت و معلول
- علل اربع
- الهاماتى در احوال علل
- امکان و وجوب، قوه و فعل، حرکت جوهرى، موت طبیعى، حدوث عالم، دنیا و آخرت
- حرکت و سکون، اثبات حرکت جوهرى
- محرک غیرمتحرک
- حرکت مستدیره
- شاهد پنجم در احوال ماهیت، اشراقات آن عبارتند از:
- ماهیت
- کلى و جزئى، تشخص
- تکثر نوع واحد
- جنس و ماده
- فصل و جنس
- حقیقت فصل
- تشکیک در ماهیات
- شاهد اول در وجود است و اشراقات آن اجمالاً عبارتند از:
- ب. مشهد دوم شامل دو شاهد است:
- شاهد اول در صنع و ابداع، اشراقات آن عبارتند از:
- غناى واجب
- صفات اشیاء از شؤون صفات واجب‌اند.
- وحدانى بودن فیض اول
- توسط فیض اول
- عدد ملائکه عقلى
- تنزیه واجب
- محبت واجب
- سریان حیاة
- حکمت شرور
- تعدد نشئات هر شى‌ء
- طاعت ملائکه
- وحدت عالم عقل
- جامعیت عقل
- شاهد دوم در مثل افلاطونى، اشراقات آن عبارتند از:
- غرض افلاطون در نظریه مثل
- تأویلات حکما در مثل
- اثبات مثل
- رفع اشکال مثل
- ادله مثل در نزد شیخ اشراق
- مثل در کلمات ارسطو
- شاهد اول در صنع و ابداع، اشراقات آن عبارتند از:
- ج. مشهد سوم در معاد است و شامل سه شاهد:
- شاهد اول در مقدمات نشأه معاد و اشراقات آن عبارتند از:
- قوابل تکوین
- اجسام اسطقسیه
- قبول عناصر نسبت تکوین
- تکون نبات
- تکون حیوان
- قواى ادراکى حیوان
- ادراکات باطنى
- تکون انسان
- اولین مرتبه عقل نظرى
- عقل بالملکه
- عقل بالفعل
- عقل مستفاد
- مراتب قوه عملیه
- شاهد دوم درباره نفس است و اشراقات آن عبارتند از:
- اثبات قوه عاقله
- جوهریت نفس
- تجرد نفس
- اقناعیاتى در تجرد نفس
- شواهد نقلى بر تجرد نفس
- حدوث نفس
- بقاء نفس بعد از مرگ
- وحدت نفس
- تناسخ
- نفس فلکى
- شاهد سوم در تجرد، اشراقات آن عبارتند از:
- عقل بالفعل
- اتحاد عقل با معقول
- حصول عقل فعال در نفس
- مراتب استکمال انسان
- بسطات و جامعیت انسان عقلى
- سعادت حقیقى
- شقاوت حقیقى
- درجات شقاوت
- سعادت و شقاوت ناقصان
- شاهد اول در مقدمات نشأه معاد و اشراقات آن عبارتند از:
- د. مشهد چهارم در حشر جسمانى است و شامل سه شاهد:
- شاهد اول در اثبات حشر جسمانى و اشراقات آن عبارتند از:
- اصول هفتگانه براى اثبات معاد جسمانى
- نتیجه اصول هفتگانه
- فرق دنیا و آخرت در وجود جسمانى
- بیان مذاهب در معاد
- دفع شبهات معاد جسمانى
- مقدار باقى از بدن همراه نفس بعد از مرگ
- بعث
- اختلاف مردم در کیفیت معاد
- شاهد دوم در احوال آخرت، اشراقات آن عبارتند از:
- شاهد سوم در عوالم سه‌گانه دار دنیا، دار حساب و جزاء و دار قرار و اشراقات آن عبارتند از:
- شاهد اول در اثبات حشر جسمانى و اشراقات آن عبارتند از:
- ه. مشهد پنجم در نبوت و ولایت، شامل دو شاهد:
- شاهد اول در اوصاف نبى و اشراقات آن عبارتند از:
- شاهد دوم در نبوت و اشراقات آن عبارتند از:
روش تألیف
شیوه‌اى که مؤلف در نگارش کتاب الشواهد الربوبیة بکار برده داراى مشخصه‌‌هاى زیر است:
- ۱. مؤلف بنا را بر اختصار نهاده، یعنى کمتر متعرض آرا و نظرات دیگران مى‌گردد و نیز اصل مدعا را در هر مسأله‌اى مطرح مى‌کند و براى آن دلیل روشنى ذکر مى‌کند، اما به نقض و ابرام در آن نمى‌پردازد، چنان که خود در مقدمه کتاب مى‌گوید: «و ترد علىّ أمر آمر قلبی... بإظهار طائفة منها... مع إشعار ببراهینها الجلیة من غیر تطویل فی دفع النقوض والأسئلة...».
- ۲. مؤلف در شواهد مثل اغلب کتاب‌هاى دیگرش از نظر محتوایى، نزدیک به مسلک عرفان سلوک مى‌کند و از جهت دست‌یابى به براهین مسائل، شیوه او اشراقى است زیرا او چنان که در «مبدأ و معاد» خود ص ۹۳ تصریح مى‌کند، معتقد است براى فهم مسائل عالیه حکمت نیاز به فطرت دوم بلکه سوم هست و باید از عالم حس و خیال عبور کرد تا بتوان به حقایق عقلیه چنان که هست دسترسى یافت. او در مقدمه کتاب به شیوه خود اشاره مى‌کند و مى‌گوید: «إنی بفضل الله و تأییده لما کثرت مراجعتی إلى عالم المعانی والأسرار و ملازمتی باب حکمة الله...، قد اطلعت على مشاهد شریفة إلهیة و شواهد لطیفة قرآنیة و قواعد محکمة ربانیة و مسائل نقیة عرفانیة... هی لعمری أنوار ملکوتیة یتلألأ فی سماء القدس والولایة..».
- ۳. در مقام مقایسه با اسفار، این کتاب را مى‌توان خلاصه ۷ جلد از ۹ جلد اسفار دانست، یعنى به جز بحث‌هاى جلد ۴ و ۵ اسفار که تقریباً بحث قابل توجهى در شواهد آورده نشده، بقیه مباحث اسفار به صورت خلاصه و موجز در شواهد آورده شده است. به بیان دیگر، کتاب شواهد را بهتر است ملخص کتاب مبدأ و معاد دانست زیرا تقریباً عموم مباحث مبدأ و معاد به طور خلاصه و احیاناً بعضى جاها مفصل در شواهد آورده شده است و این نکته با توجه به این که شواهد بعد از مبدأ و معاد نگارش یافته، قابل قبول‌تر است.
- ۴. مؤلف، بسیارى از مباحث خود در این کتاب را با تعبیر «حکمة عرشیة» و نیز «حکمة مشرقیة» عنوان گذارى کرده است. آنچه از قرائن مى‌توان حدس زد این است که مؤلف، هر دو تعبیر را در مورد مطالبى بکار مى‌برد که آنها را به کمک نوعى شهود عرفانى بدست آورده است، با این تفاوت که مطالبى که براى شهود حقایق آنها به لطافت بیشتر نفس و تجرد قوى‌تر آن نیاز بوده از آنها با کلمه عرشى تعبیر مى‌کند و مطالبى که سهل الوصول‌تر بوده و به تجرد و لطافت کمترى نیاز بوده از آنها با کلمه مشرقى تعبیر مى‌کند.
حواشی و تعلیقات
سه نفر از بزرگان بر «الشواهد الربوبیة» تعلیقه دارند که عبارتند از:
- حکیم متأله حاج ملا هادی سبزوارى
- عارف محقق آقا محمدرضا قمشه‌اى
- فیلسوف مؤسس آقا على مدرس
از سه تعلیقه مذکور تعلیقه حکیم سبزوارى کامل و بر تمام ابواب شواهد است، این تعلیقه بیشتر توضیحى است، در مواردى هم مثل بحث وحدت وجود، حاجى سبزواری مطالب را با تحقیقات شخصى خود تحکیم مى‌کند و در مواردى نیز مثل کیفیت خلود، نظرى مخالف مؤلف ارائه مى‌دهد.
منابع
- "الشواهد الربوبیة"، ویکی نور.
