حسن بن زین الدین عاملی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

حسن بن زین الدین فرزند شهید ثانی (م، ۱۰۱۱ هـ.ق)، معروف به «صاحب معالم»، از علمای بزرگ شیعه لبنان و دارای تألیفات ارزشمندی در زمینه علوم اسلامی است.

ولادت و خاندان

ابومنصور حسن بن زین الدین، فرزند شهید ثانی در سال (۹۵۹ هـ.ق) در روستای جباع از توابع جبل عامل لبنان به دنیا آمد. پدرش می پنداشت این فرزند زنده نمی ماند؛ زیرا پیش از این چند فرزند خود را از دست داده بود.

ابومنصور در مورد تولد خود می نویسد: «مولد بنده نیازمند به عفو خدای بی نیاز و بخشنده، حسن بن زین الدین بن علی بن احمد بن جمال الدین بن تقی الدین در دهه آخر از ماه مبارک رمضان سال (۵۹۵ هـ.ق) اتفاق افتاده است.

میرزا عبدالله افندی اصفهانی در مورد تولد ایشان می نویسد: «...صاحب معالم به خط خود می نویسد: پدرم پس از تواریخ منوط به برادرانم چنین نوشته: برادر او ابومنصور حسن ملقب به جمال الدین در آغاز شب جمعه، هفدهم ماه مبارک رمضان سال ۹۵۹ هجری در حالی متولد شد که خورشید در سوم درجه میزان و برج طالع آن عقرب بوده است».

شهید ثانی به شاگردش سید علی صائغ علاقه زیادی داشته و پیوسته آرزومند بوده است که خداوند به او فرزندی کرامت فرماید تا تحت نظر او تربیت شود. آرزوی شهید برآورده شد و شیخ حسن تحت تربیت ایشان قرار گرفت.

نسب پدر صاحب معالم (شیخ زین الدین) معروف به شهید ثانی و اجداد بزرگوارش که همگی از دانشوران بوده اند تا «شرف النحاریری» بدین شرح است: «علی بن احمد بن محمد بن علی بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح بن شرف النحاریری الجباعی الشامی».

صاحب معالم دو فرزند داشت که هر دو از معظم له اجازه اجتهاد داشتند. آن دو بزرگوار یکی ابوجعفر محمد، پدر شیخ علی و دیگری شیخ زین الدین اند که هر دو از دانشمندان معروف این سلسله اند.

استادان

شیخ حسن به مدت چهار سال و به قولی هفت سال تحت تربیت عالمانه پدر بزرگوارش قرار گرفت. پس از شهادت پدر چند سالی نیز در زادگاه خود بسر برد و از محضر عالمان فرهیخته آن دیار استفاده کرد.

استادان او در لبنان عبارتند از:

1. سید علی صائغ
2. سید نورالدین علی موسوی
3. شیخ احمد بن سلیمان نباطی عاملی
4. شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی
5. ملا عبدالله یزدی

استادان او در نجف عبارتند از:

1. ملا عبدالله یزدی
2. مقدس اردبیلی

شاگردان

شیخ بعد از رسیدن به کمالات علمی وقتی به زادگاه خویش برگشت شاگردان زیادی تربیت نمود که بسیاری از آن ها عالمان بزرگی بودند. به نام بعضی از آن ها اشاره می شود:

1. نجیب الدین علی بن محمد بن مکی عاملی جبیلی
2. سید نورالدین علی موسوی، معروف به نورالدین صغیر
3. شیخ محمد، پسرش
4. شیخ علی، پسر دیگرش
5. سید نجم الدین بن محمد حسینی عاملی سکیکی
6. سید علی حسینی عاملی
7. شیخ عبدالسلام حر عاملی مشغری
8. شیخ محمد حر عالمی مشغری
9. سید محمد حسینی عاملی
10. علی بن محمد حر عاملی مشغری

آثار و تألیفات

صاحب معالم دارای آثار زیادی بوده که به برخی از آن ها اشاره می شود:

۱. منتقی الجمان فی احادیث الصحاح والحسان در حدیث؛

وی در منتقی الجمان از میان انواع حدیث، به حدیث صحیح و حسن اکتفا نموده و این کتاب را به سبک «الدرر المرجان» علامه حلی تألیف کرده است. ایشان در این کتاب، مخصوصاً درباره اخبار، روش دشواری را انتخاب کرده که با توجه بدان، حداکثر اخبار امامیه از اعتبار می افتند. از بین ابواب فقهیه این کتاب که دو جلد، به غیر از عباداتش تدوین نشده است.

۲. التحریر الطاووسی در رجال؛

صاحب معالم «التحریر الطاووسی در رجال» را از کتاب «حل الاشکال فی معرفه الرجال» نوشته سید جمال الدین احمد بن موسی بن طاووسی الحسنی استخراج کرده است. سید بن طاووس کتابی در رجال تألیف کرد و اسم آن را «حل الاشکال فی معرفه الرجال» گذاشت و آن چه در کتاب های پنج گانه رجالی (رجال نجاشی، فهرست الطوسی و رجال او، الضعفا ابن غضائری، اختیار از کتاب کشی) بود در این کتاب جمع کرد. صاحب معالم وقتی به این کتاب دست یافت و آن را مشرف به تلف شدن دید تصمیم به ترمیم و بازنویسی آن گرفت و مطالب و حواشی که حاوی فوائد زیادی بود بر آن اضافه کرد. نسخه ای از این کتاب به خط شاگردش، شیخ موسی بن علی الجبعی در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

۳. جواب المسائل المدنیات؛

این کتاب پاسخ سه سوال سید محمد بن جوبیر از صاحب معالم است. در سوال اول آمده: آیا خمس در زمان غیبت حلال است؟ آیا پرداخت آن واجب نیست و مطالبی که مربوط به این مسئله است. در سوال دوم آمده: آیه غیبت کردن از مخالفان جایز است و مطالب مربوط به مسئله غیبت. سوال سوم در اصل کتاب نیامده است.

۴. مناسک حج؛

ظاهراً صاحب معالم این کتاب را در راه مکه نوشته است و آن را با آداب سفر شروع کرده و سپس آداب مدینه منوره را آورده است. این کار وی خلاف عادت متعارف بوده؛ چون عالمان دیگر، اعمال مدینه را در آخر ذکر می کرده اند و او در این باره معذور بوده چون مدینه را قبل از مکه مکرمه زیارت کرده بود. روش او این طور بوده که اول حکم را متذکر شده، سپس دلیل آن را از اخبار صحیحه یا حسنه می آوردند. همان طوری که سید محسن امین گفته ـ نسخه ای از این کتاب پیش من است ـ به این کتاب در جبل عامل می توان دست یافت. ظاهراً این کتاب دچار آتش سوزی شده و صفحاتی از اول و آخر آن سوخته است.

۵. حاشیه بر مختلف؛

حاشیه مبسوطی است بر کتاب «مختلف» علامه حلی که در یک جلد قرار گرفته است. نسخه ای از آن به خط مؤلف در نزد صاحب «تکمله أمل الآمل» سید حسن صدر موجود است.

۶. مشکات القول السدید در اجتهاد و تقلید؛

این کتاب در معنی اجتهاد و تقلید است.

۷. دیوان اشعار؛

این دیوان را شاگردش شیخ نجیب الدین علی بن محمد بن مکی عاملی جمع آوری کرده است.

۸. کتاب معالم الدین و ملاذ المجتهدین؛

کتاب معالم از مشهورترین تصانیف شیخ حسن است که بدین وسیله صاحب معالم شناخته شد و در تاریخ ماندگار گشت. معالم از یک مقدمه و دو قسمت مهم اصول و فقه تشکیل شده بود که به مرور زمان قسمت فقه آن جدا شده و قسمت اصولش مورد توجه دانشوران در تدریس قرار گرفته است. مقدمه این کتاب دارای یک خطبه بسیار ارزشمند است و شامل دو مقصد و یک خاتمه نیز هست. مقصد اول در فضل علم و عالمان و آن چه که بر آن ها واجب است نوشته شده، به ضمیمه سی و نه حدیث و نصوص قرآنی. مقصد دوم درباره نه مطلب اصولی است که نویسنده آرای خاص خودش را ضمیمه آن ها کرده به اضافه مجموعه ای از آرای باارزش دانشوران دیگر. و اما خاتمه کتاب در مورد تعادل و تراجیح است.

صاحب معالم تاریخ فراغت از این اثر مهم را چنین ضبط کرده است: «شب یکشنبه، ربیع الثانی، سال ۹۹۴ هجری». حاشیه ها و شروح زیادی بر معالم نوشته شده است که برخی از آن ها عربی و برخی فارسی، برخی مبسوط و برخی مختصر، برخی مستقل و برخی هامش، برخی لفظی و برخی استدلالی، برخی خطی است و تعدادی هم چاپ شده است. از مهمترین این حاشیه ها می توان به حاشیه پسرش شیخ محمد، سلطان العلما، شیخ صالح مازندرانی، شیخ مدقق شیروانی، شیخ محمدتقی اصفهانی، شیخ محمد طه نجف، سید بحرالعلوم، شیخ مصطفی اعتمادی و... اشاره کرد.

ویژگی های صاحب معالم

• بی اعتنایی به دنیا: نقل شده است که صاحب معالم آذوقه بیش از یک هفته خود را جمع نمی کرد، تا بدین وسیله با بینوایان همدردی کرده و خود را شبیه ثروت اندوزان نکرده باشد.
• عشق به حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف: سالی که صاحب معالم به مکه مکرمه مشرف شد به همراهان خود گفت: امیدوارم امسال به زیارت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی و فرجه الشریف نائل شوم، زیرا آن حضرت هر سال به مکه مشرف می شود. در عرفات از یارانش خواست که او را در خیمه تنها بگذارند تا به دعا و امور مربوط به آن روز بپردازد. او در حالی که به راز و نیاز با خدای خود مشغول بود مرد ناشناسی وارد خیمه شد و سلام کرد و نشست. صاحب معالم از دیدار آن بزرگوار چنان مبهوت شد که نتوانست سخنی بگوید. حضرت سخنانی بر او فرموده بود که او فراموش کرده بود. وقتی حضرت از خیمه خارج شد او با تنی لرزان و شگفت زده بیرون آمد و برای دوستانش تعریف کرد: «... وی به گمانم همان آیت حق و همان نهایت آروزی من بود. از خیمه به دنبال او خارج شدم ولی متأسفانه کسی را ندیدم».
• شیخ حسن علاوه بر مراتب علمی و اخلاقی صاحب برخی ویژگی های هنری نیز بود. میرزا عبدالله افندی اصفهانی می نویسد: خط او در کمال خوبی و ارزندگی بوده است. وی شعر را در کمال زیبایی و سلاست می گفت. اشعار زیر نمونه ای از سروده های اوست:

عجبت لیمت العلم یترک ضایعا و یجهل ما بین البریه قدره

و قد وجبت احکامه مثل میتهم وجوبا کفائیا محقق امره

فذا میت حتم علی الناس ستره و ذا میت فرض علی الناس نشره

تعجب من از این است که چرا دانش مانند مرده ای در میان مردم نابود گردیده و کسی پی به ارزش آن نمی برد. با آن که توجه به چنین میتی مانند مرده های دیگران واجب کفایی است و همچنان که بر مردم لازم است مرده ای را که می بینند بزودی دفنش کنند؛ علم هم که حکم مرده را پیدا کرده بر مردم لازم است نشرش دهند.

از نگاه دانشوران

• صاحب أمل الآمل: معظم له عالمی فاضل و عاملی کامل و متبحری محقق و ثقه ای فقیه و موجهی نبیه و محدثی جامع فنون و ادیبی شاعر و پارسایی عابد و جلیل القدر و کثیر المحاسن و یکتای دهر و از دیگران به فقه و حدیث و رجال داناتر بوده است.
• سید علی خان کبیر: صاحب معالم یکی از اجلای مشایخ است که ریاست ملت و مذهب شیعه را به عهده داشته و او را روشن کننده راه و بیان کننده واجبات و سنن و دریای دانشی بوده که به دیگران به فیض می رسانده و جامع فضایل بی پایان بوده که کم و کاست نداشته است. او محققی است که قلم، تاب نوشتن مراتب او را ندارد و مدققی است که آوازه دقت او همه جا را فراگرفته است. او به همه فنون متفنن بوده و پدران و فرزندان به وجود او می بالیده اند. در استوار ساختن قواعد شریعت جایگزین پدرش بشمار می آمده و با آثار خویش سینه ها را از علوم گشادگی داده، حله هایی از نور دانش برای نشر آن بدست با برکت خود بافته و نقاب از چهره آن برداشته و گوش های تیز شنو را به گوهر های غلطان کمالات خود، شنوایی و زینت بخشیده و طالبان علم را از جوایز گرانبهای دانش خود بهره ور فرموده است. در فن ادب بوستانی سبز و خرم بوده و زمام سجع و قافیه را با کمال شهامت در اختیار گرفته و گوهرهای غلطان کلمات را به رشته نظم درآورده و نیک را از بد و زیبا را از نازیبا جدا ساخته است.

وفات

صاحب معالم پس از سال ها تلاش و کوشش خستگی ناپذیر در راه اسلام سرانجام در اول محرم سال (۱۰۱۱ هـ.ق) در ۵۲ سالگی در زادگاه خود به رحمت ایزدی پیوست. افندی صاحب «ریاض» می نویسد: به خط شیخ علی سال ارتحال او را به جوار رحمت خدا چنین یافتم. صاحب معالم سال (۱۰۱۱) هجری به جوار رحمت یافت.

منبع

تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 5، زندگی نامه "صاحب معالم" از مجيد محبوبی.

پيوندها

• زندگینامه صاحب معالم