ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواة (کتاب)


نویسنده	علامه حلی
موضوع	محدثان شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقيق	محمد الحسّون

إيضاح الاشتباه

«إیضاح الاشتباه فی أسماء الرواة»، از جمله آثار گرانقدر و سودمند رجالی علامه حلی (م، ۷۲۶ ق) است. «إیضاح الاشتباه» رساله متوسطى درباره اسماء محدثین و رجال اسانید و ضبط آنها و اسماء پدران و انساب و القاب آنها می‌باشد.

مؤلف

حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلى (۶۴۷-۷۲۶ ق)، مشهور به «علامه حلى»، فقیه، محدث و متکلم بزرگ شیعى قرن ۷ هجری، در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ ق، در شهر حله عراق به دنیا آمد. از اساتید وی می توان به محقق حلى (دایى علامه) و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.

علامه حلی ریاست و مرجعیت شیعه در قرن هفتم هجری را به عهده داشت. او صاحب آثاری در فقه، اصول، کلام و رجال و غیره است.

برخی از آثار ایشان عبارتند از: منهاج الکرامه فی معرفة الامامه، قواعد الاحکام، تحریر الأحکام، تهذیب الوصول الی علم الاصول، نهج الحق و کشف الصدق، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال.

مرحوم علامه حلی در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ق، وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نجف اشرف مدفون گردید.

معرفی کتاب

تحقیق در باره نام‌ها، القاب و کنیه‌های راویان و ضبط دقیق آنها بخش بزرگی از راوی شناسی و دانش رجال است. چه بسیار دیده می‌شود که یک راوی ضعیف در اثر ابهام نام درست او، به جای یک راوی موثق تلقی می‌شد و به عکس و گاهی همنامی در میان راویان باعث این گونه مسائل می‌گردید؛ ازاین روی عالمان و محققان از دیرباز در این راه به چاره جویی پرداخته و آثار مختلفی در این زمینه پدید آورده‌اند که در مجموعه آثاری از این دست با عناوین «المؤتلف و المختلف» و «المتفق و المفترق» مشهورند. از این گونه مسائل، عالمان دانش رجال، در سده‌های بعد به مشتبهات و مشترکات تعبیر کردند و در این زمینه آثاری نگاشتند؛ از جمله آثار سودمند و کارآمد این فن، همین کتابی است که به قلم فقیه فیلسوف متکلم و رجالی بزرگ شیعه علامه حلی نگاشته شده است.

اسامی متعددی برای این کتاب ذکر شده است، از قبیل: «ایضاح الاشتباه فی ضبط الفاظ اسامی الرجال و نسبهم»، «ایضاح الاشتباه فی احوال الرجال»، «ایضاح الاشتباه فی اسامی الرواة» و «ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال»، ولی صحیح همان است که در عنوان مقاله ذکر شد.

علامه حلی تألیف این رساله را در نوزدهم ذى القعده ۷۰۷ هجری به پایان رسانیده است.

عالمانی نیز به ترتیب و تنظیم دقیق این کتاب پرداخته‌اند، از جمله: مرحوم سید ابوالقاسم جعفر خوانساری جد صاحب «روضات الجنات» با عنوان «تتمیم الافصاح فی ترتیب الایضاح» و مرحوم علم الهدی فرزند فیض کاشانی که افزون بر ترتیب و تنظیم به تکمیل آن نیز همت گماشته‌اند با عنوان «نضد الایضاح فی ترتیب ایضاح الاشتباه».

محتوای کتاب

کتاب «إیضاح الاشتباه» شامل مقدمه محقق و خطبه‌ای از مؤلف و دو بخش تحت عنوان باب اسماء و باب کنایات است.

این رساله بر حسب ترتیب حروف اوّل اسامى و نام پدران و نسبت راویان حدیث به شهرها تنظیم شده و مؤلف، ضبط صحیح اسامى و حرکات حروف آنها را بیان نموده است.

علامه حلی گاهی برخی از نام‌ها را تکرار کرده و یا در ضبط اسماء برخلاف آنچه در «الخلاصة» نگاشته، ضبط کرده است و یا در همین کتاب یک نام را دو گونه ضبط کرده است. این موارد، شناسایی شده و ضمن اشاره به چگونگی آنها در پایان کتاب در ضمن فهرست‌ها همه موارد آمده است.

محقق، کتاب را بر اساس سه نسخه، تصحیح و تحقیق کرده و در جریان پژوهش خود، رجال را به اختصار شناسانده و منابع شرح حال آنها را یاد کرده است. اختلاف کتاب را در ضبط نام‌ها با دیگر منابع رجالی مشخص کرده و تکرارها و اختلاف ضبط اسماء را در این کتاب با دیگر آثار علامه نشان داده است.