شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (کتاب)

نویسنده	ابن ابی الحدید
موضوع	شرح نهج البلاغه
زبان	عربی
تعداد جلد	۲۰
متن شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید

«شرح نهج البلاغه» از ابن ابی الحدید معتزلی (م، ۶۵۶ ق) یکی از شروح معروف کتاب شریف نهج البلاغه است. برخورداری مؤلف از ذوق ادبی و آگاهی گسترده او از وقایع تاریخی عصر صدور خطبه ها و سخنان امام علی علیه السلام، از ویژگیهای بارز این شرح است. این شرح در بیست مجلد به چاپ رسیده است.

مؤلف

عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبه الله بن محمد بن حسین مدائنی، مشهور به ابن ابی الحدید دانشمند، شاعر، ادیب، فقیه، در سال ۵۸۶ هجری در شهر مدائن در خانواده ای اهل علم و دانش دیده به جهان گشود. جوانیش را در زادگاهش با تحصیل علوم سپری نمود و در جوانی به بغداد رفت و در‌ آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آنها شافعی مذهب بودند، به قرائت کتب و اندوختن دانش پرداخت.

او در این دوران به آراء معتزله بغداد و بصره گرایش پیدا نمود، تا جایی که در مذهب معتزله از اهل نظر شد. در ادبیات نیز از محضر اساتیدی چون ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی استفاده کرد. وی به دلیل نزدیکی عقیدتی با ابن علقمی (م، ۶۵۶ ق) وزیر ادیب و دانشمند مستعصم ـ آخرین خلیفه عباسی ـ در شمار کاتبان دیوان دارالخلافه درآمد.

او در مدتی که در دربار عباسی خدمت می کرد، چند منصب گرفت. تا این که به سرپرستی کتابخانه های بغداد منصوب شد. ابن ابی الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می گفت. ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. این ویژگی او از شرح نهج البلاغه اش نیز به خوبی پیداست. وی در اصول معتزلی و در فروع شافعی بود و گفته شده است که مشربی میان تسنن و تشیع برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد. ابن ابی الحدید آثار متعددی دارد که برخی از آثار وی عبارت است از: شرح نهج البلاغه، الفلک الدائر علی المثل السائر، المستنصریات (این کتاب مجموعه ای از اشعار است)، العبقری الحسان.

وی سرانجام پس از آن که به وساطت خواجه نصیرالدین طوسی از اسارت مغولان رهایی یافت، بر اساس آنچه ذهبی نقل می کند، در پنجم جمادی الثانی سال ۶۵۶ ه‍ـ.ق به دیار باقی شتافت.

مذهب ابن ابی الحدید:

ابن ابی الحدید، از جمله دانشمندانی است که هر یک از دو گروه شیعه و سنی او را به گروه دیگر منتسب می کنند و مایلند از زمره اندیشمندان گروه مقابل به شمار آید. به نظر می رسد نفی و طرد وی از سوی اهل سنت نخست از‌ آن رو باشد که امام علی علیه السلام را افضل بر دیگر خلفا دانسته و در فضیلت آن حضرت مطالب بسیار دارد و در مهمترین اثرش یعنی شرح نهج البلاغه نیز علیرغم وجود شواهد بسیار بر معتزلی بودنش، مطالبی را بیان می کند که بزرگان اهل سنت آن مطالب را برنمی تابند.

دلیل دیگری که برای طرد او از سوی اهل سنت وجود دارد این است که اگر از اهل سنت باشد، شرحش بر نهج البلاغه در واقع مهر تأییدی است از جانب اهل سنت بر کتاب شریف نهج البلاغه و تصدیق بر بسیاری از دعاوی شیعیان بر علیه خلفای راشدین. از این رو ابن کثیر او را شیعی غالی دانسته است و درباره او می گوید: عبدالحمید بن هبه الله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین ابوحامد بن ابی الحدید عزالدین المداینی، الکاتب الشاعر المطبق الشیعی الغالی، له شرح نهج البلاغه فی عشرین مجلد...

اما این که شیعه او را نفی کرده و از اهل سنت می داند به چند دلیل است: نخست آنکه تصریح عقاید او در آثارش به ویژه در شرح نهج البلاغه تردیدی بر معتزلی بودنش باقی نمی گذارد. او در آغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متاخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبکر نقل می کند و تصریح می نماید که از رسول خدا نصی بر آن بیعت وارد نشده است. بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیر اجماع، راه تعیین پیشوا شمرده شده موجب صحت آن است. اما ابن ابی الحدید به پیروی از مکتب معتزله بغداد، علی علیه السلام را افضل از خلفای سه گانه می داند و تصریح می کند که آن حضرت هم در کثرت ثواب و هم در فضیلت و خصال حمیده از دیگران افضل است. لیکن به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست ولذا در خطبه آغاز کتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را که مفضول را بر افضل مقدم داشت.

او همچنین درباره شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها دعاوی شیعیان را -بدون توجه مدارک آن در کتب اهل سنت- به شدت انکار کرده و آن را از ساخته های شیعیان می داند. و نیز در خصوص ایمان ابوطالب، ضمن بیان این که هر دو قول مبنی بر ایمان و کفر ابوطالب مستند بوده و برای آن مدارکی وجود دارد، قایل به توقف شده و هیچیک از دو نظر را انتخاب نمی کند.

دلیل دیگر طرد او از سوی شیعه، آن است که به همان دلیل که سنی دانستن ابن ابی الحدید برای آن فرقه مشکل آفرین است، برای شیعه سودمند است؛ زیرا اگر ابن ابی الحدید سنی مذهب باشد، که البته هست، شرحش منحصر به فرد شده و از اهمیت بالایی برخوردار می شود، چرا که در آن صورت تأیید نهج البلاغه بدست مخالفان صورت گرفته و دلیل محکمی بر اعتبار آن به شمار خواهد رفت.

نگارش شرح نهج البلاغه

ابن علقمی یکی از ادیبان روزگار ابن ابی الحدید بود. او شیعه ای امامی و وزیر دانشمند آخرین خلیفه دستگاه عباسیان ـ «مستعصم» عباسی ـ بود. از آنجا که ابن ابی الحدید بیش از همه به ادبیات علاقه مند بود، ابن علقمی نیز به او علاقه زیادی داشت و به او توجه زیادی می کرد. از این رو او را به نوشتن شرحی بر نهج البلاغه تشویق کرد. ابن ابی الحدید هم این کتاب را به همراه مجموعه ای از اشعارش به نام سبع العلویات که موضوع آن فتح خیبر و مدح پیامبر و علی بود به همراه مرثیه ای بر امام حسین علیه السلام به ابن علقمی تقدیم نمود و از او صله زیادی دریافت کرد.

مرتبه والای نهج البلاغه از نظر ادبی باعث شده که ابن ابی الحدید پس از آشنایی با نهج البلاغه شیفته آن شود و در نتیجه نسبت به امیرمومنان ارادت خاصی پیدا کند. این علاقه و ارادت او را بر آن داشت تا با وجود این که سنی مذهب بود، نسبت به شرح نهج البلاغه اهتمام ورزد و نتیجه اهتمام و تلاشش کتابی است که به «شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید» مشهور شده است.

ابن ابی الحدید اثر جاودانه خود را در ۲۰ جزء به نام ابن علقمی وزیر تألیف کرد. شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است. کتابی که مشتمل بر مجموعه عظیمی از ادب، تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است، بر اساس گفته خودش این شرح را در اول رجب ۶۴۴ ق آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ ق پایان رسانید. از نکات تعجب برانگیز تدوین این اثر چنانکه خود او در‌ آخر کتابش می نویسد، تدوین آن در ۴ سال و ۸ ماه است. این مدت با مدت خلافت امام علی علیه السلام مطابقت دارد.

یکی دیگر از نکاتی که درباره شرح او قابل توجه است این است که او شرح خود را در زمانی شروع کرد که قریب به پنجاه و هشت سال داشت. یعنی در زمانی که از کمال عقل و دانش و تجربه برخوردار شده و سرد و گرم روزگار را کشیده بود. بنابراین شرح او نیز به عنوان یکی از کاملترین آثار او به شمار خواهد رفت و از‌ آنجا که او تعصب زیادی را در شرح خود بر نهج البلاغه و استفاده از منابع بکار نبرده است، می توان اثر او را از اهمیت بالایی برخوردار دانست. اگر چه همین امر باعث شده است، اندیشمندان متعصب اهل سنت کار او را بی ارزش قلمداد کرده و سعی در به فراموشی سپردن آن داشته باشند.

ویژگی‌های شرح ابن ابی الحدید

• ۱. استفاده از منابع فراوان، مهم و در برخی موارد متروک؛ احمد ربیعی در کتاب خود العذیق النضید، مصادر شرح ابن ابی الحدید را ۲۲۲ کتاب دانسته است.

• ۲. استفاده از منابع گروه های مختلف شیعی و سنی؛ از دیگر ویژگی های این کتاب استفاده مؤلف از منابع تاریخی و کلامی گروه های مختلف شیعی و سنی است. برای مثال او، هم از کتاب قاضی عبدالجبار معتزلی بهره ها برده، هم از کتاب الشافی سید مرتضی علم الهدی. او همچنین از ذکر آراء شافعی، ابوحنفیه، شیخ مفید و شیخ طوسی نیز فروگذار نکرده.

• ۳. چند بعدی بودن؛ این شرح را می توان دائرة المعارفی از علوم ادبی، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانست؛ زیرا او در هر فصلی کارها و وقایع تاریخی مربوط به آن را شرح داده و اشاره هایی نیز در علم توحید و عدل آورده است و در جایی که نیاز بوده از مثلها و نکات استفاده کرده است. همچنین مسائل فقهی نهج البلاغه را توضیح داده و بالاخره اشاره ها و رموزی که امام علی علیه السلام بیان فرموده است را نیز توضیحاتی داده است، اگر چه کتاب وی را از جنبه ادبی، تاریخی، اجتماعی و کلامی نسبت به دیگر موضوعات برتری دارد.

• ۴. تعصب نداشتن؛ یکی از ویژگی های ابن ابی الحدید متعصب نبودن وی است. ابن ابی الحدید علیرغم اعتقاد به خلافت خلفای راشدین، در مورد علی علیه السلام تا اندازه بسیاری انصاف را رعایت کرده و حق را به جانب آن حضرت دانسته است. همین امر باعث شده است تا اهل سنت به راحتی او را از خود طرد کنند و وی را منتسب به شیعه بدانند. ابن ابی الحدید در شرح خود از تعصب بی جا دوری گزیده و سعی کرده است تا آراء گوناگون را عرضه کند. به همین سبب از این نظر در بین دیگر شروح نهج البلاغه از برجستگی ویژه ای برخوردار است.

• ۵. ذکر حوادث معاصر مؤلف؛ یکی دیگر از برجستگی های شرح ابن ابی الحدید وجود گزارش های تاریخی مبسوط از ابتدای خروج مغولان و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد در آن است. بنابراین کتاب او را می توان به عنوان یکی از منابع مهم تاریخ در این موضوع به شمار آورد.

• ۶. ذکر وقایع صدر اسلام متناسب با کلام امام علی علیه السلام؛ ابن ابی الحدید سعی کرده است تا با بیان وقایع اتفاق افتاده معنا و مفهوم سخن امام را بهتر برای خواننده روشن سازد. به تحقیق، یکی از علل طولانی شدن شرح نهج البلاغه پرداختن به وقایع تاریخی مرتبط با خطبه های امام بوده است و شاید بتوان کتاب او را در زمره منابع تاریخ عصر علی بن ابی طالب علیه السلام قلمداد کرد.

• ۷. توجه ویژه به فصاحت و بلاغت سخنان امام علیه السلام؛ با توجه به علاقه ابن ابی الحدید به ادبیات عرب از مهمترین ویژگی های شرح نهج البلاغه وی توجه به جنبه های ادبی نهج البلاغه است. شرح او از نظر ادبی شرحی بسیار منحصر به فرد است. ابن ابی الحدید شیفتگی اش را به فصاحت و بلاغت بیانات و نگاشته های علی علیه السلام در جای جای شرحش ابراز می کند. یکی از معروفترین اعترافهای او وقتی است که نامه امام به عبدالله بن عباس را شرح می کند؛ نامه ای که امام پس از تصرف مصر بدست سپاهیان معاویه به ابن عباس نوشته است. او در آنجا می نویسد: «انظر! الی الفصاحة کیف تعطی هذا الرجل قیادها و تملکه زمامها... فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را بدست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن. یکی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند. مانند چشمه ای که خود به خود و بدون زحمت از زمین می جوشد. سبحان الله! جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است. اما سخنانش در حکمت نظری بالا دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. در میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است؛ زیرا مردم مکه تاجر پیشه بودند و اهل جنگ نبودند. اما شجاعترین بشری از کار درآمد که روی زمین راه رفته است. از خلیل بن احمد پرسیدند: علی علیه السلام شجاعتر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد؛ علی مافوق افراد بشر است. این مرد فصیح تر از سحبان بن وائل و قیس بن ساعده از کار درآمد و حال آن که قریش که قبیله او بودند، افصح عرب نبودند. افصح عرب (جرهم) است هر چند زیرکی زیادی ندارند.»

• ۸. برخورداری از شواهد شعری فراوان؛ مؤلف در شرح خود حدود هشت هزار بیت شعر در موضوعات مختلف صرفی و نحوی و لغوی و تاریخی و بیان عقاید و رسوم عامه اخلاق عرب مورد استفاده قرار داده و به آن استشهاد کرده است.

• ۹. ترجمه لغات مشکل؛ روش ابن ابی الحدید در شرح عبارات نهج البلاغه این است که در صورت وجود کلمات دشوار در خطبه یا سخن و نامه امام، ابتدا معنا و مفهوم آن واژه ها را توضیح می دهد و سپس به شرح می پردازد.
• ۱۰. شرح ابن ابى الحدید بر نهج البلاغه که از لحاظ کیفیت، دائرة المعارفى از علوم، ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب است، از لحاظ کمیت هم از کتاب‌هاى بسیار بزرگ است. چاپ جدید این کتاب که به اهتمام استاد محمد ابوالفضل ابراهیم بر طبق تقسیم بندى خود ابن ابى الحدید در بیست جلد، چاپ شده است شش هزار و چهارصد و شصت صفحه است.

منابع

• محمدتقی سبحانی نیا، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، دوفصلنامه حدیث اندیشه، شماره ۶ در دسترس در راسخون، بازیابی: ۵ دی ۱۳۹۲.
• جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، محمود مهدوی دامغانی، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مقدمه مترجم.

متن کتاب

شرح نهج البلاغه ابن‌ ابی‌ الحديد