ابن شاذان قمی

ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن شاذان ابن شاذان قمٌی فقیه و دانشمند بزرگ شیعی که در حوزه شناخت مقام و شأن امامان شیعه آثار گرانقدری تألیف کرد.

تولد ابن شاذان

در این باره که محدث بزرگ شیعه، ابوالحسن محمد ابن شاذان قمی در چه سالی دیده به جهان گشود، اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما برخی از شواهد نشان می دهد که این دانشور قمی در اواسط سده چهارم هجری پا به عرصه وجود نهاد. از جمله این شواهد می توان به کتاب گرانسنگ او «مناقب امیرالمومنین علیه‌السلام» اشاره کرد که در دو مورد، جعفر بن محمد بن قولویه قمی (صاحب کتاب کامل الزیارات) را به عنوان دائی خود نام می برد و از وی حدیث نقل می کند و ما می دانیم که مؤلف کامل الزیارات در سال 369 یا 368 چشم از جهان فروبست.

همچنین ابن شاذان در سال 374 ه.ق ‌ در مسجد کوفه، از استادش «ابن سَخْتَوَیْه» روایت شنیده است و استاد دیگرش «محمد بن حسن بن ولید» است که در سال 343 از دنیا رفته و یکی دیگر از استادان او «هارون بن موسی» معروف به «تلعبکری» است که در سال 385 ه.ق ‌ وفات یافت.

گرچه از این قرائن نمی توان تاریخ ولادت او را به طور قطعی مشخص کرد، ولی به صورت تقریبی می توان گفت که این محدث بزرگوار شیعه در نیمه اول سده چهارم ه.ق پا به عرصه گیتی نهاده است.

خاندان ابن شاذان قمی

خاندان ابن شاذان قمی، از اشخاص صاحب نام و اصیل قم بودند و چندین دانشمند و فقیه از بین آنان ظهور کرد که هر یک همانند مشعلی فروزان به اطراف خویش روشنی بخشیدند. احمد، پدر ابن شاذان که یکی از فقیهان و محدثان شیعی است و نامش در کتاب های رجال شناسی معروف است، خود از استادان فرزندش ابن شاذان بود.

نجاشی درباره او می گوید:«احمد بن علی بن حسن بن شاذان، ابوالعباس، قمی، فقیه و دانشمند بزرگ شیعی که در حوزه شناخت مقام و شأن امامان شیعه، منزلت بلندی داشت، دو کتاب زادالمسافر والامالی را تألیف کرد و کتاب دیگری از او به یادگار نماند. من کتاب هایش را از فرزندش ابوالحسن نقل می کنم. خداوند هر دو را مشمول عنایت و رحمت خود قرار دهد».

علامه ممقانی، بعد از نقل سخن نجاشی، می گوید:«پدر بزرگوار ابن شاذان در نهایت درجه خوبی و نیکی است».

استادان ابن شاذان قمی

ابن شاذان قمی دانش خویش را مرهون استادانی دانشمند از دانشوران شیعی و سنی بود. تعداد این استادان را هفتاد نفر ذکر کرده اند و نام همه آنان در کتاب معروف او ذکر شده است. در این نوشتار تنها به نام چهره های شاخص و برجسته آن‌ها بسنده می شود.

• 1. پدر بزرگوارش احمد بن علی بن حسن بن شاذان؛

• 2. جعفر بن محمد بن قولویه (متوفی 368 ه.ق‌)؛

• 3. حسین بن هارون قاضی القضاه؛

• 4. محمد بن الحسن بن ولید قمی (متوفی 347 ه.ق‌)؛

• 5. هارون بن موسی تلعکبری (متوفی 385 ه.ق‌)؛

• 6. شیخ صدوق محمد بن علی بن الحسین (متوفی 381 ه.ق‌)؛

• 7. محمد بن عثمان بن عبدالله نصیبی؛

• 8. محمد بن سعید معروف به دهقان؛

• 9. محمد بن محمد مُرّه.

شاگردان ابن شاذان قمی

در کتاب تراجم شاگردان چندانی برای ابن شاذان نمی توان یافت؛ البته چند نفر از فرهیختگان شیعی و اهل سنت که از بزرگترین دانشمندان اسلامی بوده اند، از محضر وی بهره برده اند که برخی از آنان عبارتند از:

• 1- کراجکی (مؤلف کتاب کنزالفوائد) نام وی محمد، کنیه اش ابوالفتح و شهرتش کراجکی است و بدون تردید او یکی از فرزانه ترین عالمان شیعی است و نامش در تمام کتاب های کلامی، روایی و فقهی مورد توجه عالمان شیعه قرار گرفته است. از جمله شهید اول در کتاب هایش از او به عنوان علامه یاد می کند.

کتاب مشهور او «کنزالفوائد» از معتبرترین کتاب هایی است که در زمینه علم کلام و حدیث نوشته شده است؛ به قول علامه مجلسی «هر کس که در حوزه علم و کلام قدم نهاد، از این کتاب بهره برد و کتاب های دیگر او نیز در نهایت اعتبار است».

از مطالعه این کتاب بدست می آید که مؤلف بزرگوارش در راه جمع‌آوری اخبار و روایات، مسافرت های فراوانی داشته و به کشورهای متعددی رفت و آمد داشته است، البته بیشتر اقامتش در مصر به ویژه شهر قاهره بود.

«یافعی» از بزرگان اهل سنت می گوید:«کراجکی در روزگار خویش رئیس مذهب شیعه بود و در سال 449 ه.ق به دیدار حق شتافت و در جوار قرب او آرمید».

• 2- نجاشی، (صاحب کتاب رجال) دانشمند بزرگوار؛ نامش احمد، معروف به نجاشی، در نیمه سده چهارم هجری سال 372 ه.ق ‌ چشم به این جهان گشود و کم کم آثار هوش فراوان در چهره اش نمایان شد و آنچه استعداد این بزرگمرد را شکوفا کرد، برخورداری از استادانی مانند شیخ مفید و سید مرتضی بود که هر دو از مفاخر و نخبگان مذهب شیعه هستند؛ او از پرمایه ترین دانشوران شیعی است به ویژه در دانش رجال شناسی و معرفتِ یاران امامان معصوم علیهم‌السلام که سخنش حجت و سند است و از روزگار رحلتش تا عصر ما، تمام دانشمندان و فقیهان شیعه در این علم، وامدار تحقیقات و پژوهش های آن بزرگوارند و کتاب رجال او همانند چشمه ای جوشان و گوارا، کام تشنگان دانش رجال را سیراب می کند.

نجاشی سرانجام بعد از کوشش پیگیر و خستگی ناپذیر، برای شناساندن روایتگران امامان شیعه، در نیمه سده پنجم در سال 450 ه.ق در سن 78 سالگی زندگی دنیا را بدورد گفت و جان عاریت خویش را به حضرت دوست تسلیم کرد.

• 3- ابوطالب زینبی، حسین بن محمد بن علی (متوفی:512 ه.ق‌)

• 4- احمد بن محمد بکری حنفی معروف به اخطب خوارزم. (متوفی:528 ه.ق)

این دو شخصیت از زمره دانشمندان اهل سنت شمرده می شوند.

ابن شاذان از منظر بزرگان

یکی از نشانه های فرهیختگی دانشوران، ستایشی است که بزرگان تراجم و اصحاب اندیشه، از آنان به عمل می آوردند و چون ابن شاذان قمی در جایگاه بلند دانش و فضل قرار داشت، همگان او را ستوده اند. تعدادی از این تمجیدها را می خوانیم:

شیخ حر عاملی، نویسنده وسائل الشیعه:«محمد بن احمد بن شاذان دانشمندی بلندمرتبه بود که از شیخ صدوق روایت می کند».

محمدباقر خونساری، نویسنده روضات الجنات:«دانشمند بزرگوار و استوانه نیرومند و باشخصیت شیعه، محمد بن احمد بن شاذان قمی (است )».

میرزا حسین نوری:«عالم برجسته و فرزانه شیعی محمد بن احمد بن شاذان، پسر خواهر جعفر بن محمد بن قولویه قمی است».

محدث قمی:«ابن شاذان قمی یکی از برازنده ترین فقیهان شیعه و دانشمند موجه و موثق روزگار خویش بود».

علامه ممقانی:«بدون شک ابن شاذان یک فقیه توانا و دانشمند مشهور است».

سید محسن امین:«ابن شاذان از استادان شیخ طوسی، فقیهی بزرگ، صاحب تألیفات و یکی از بزرگان اجازه است».

آقا بزرگ تهرانی مؤلف الذریعه:«کتاب مناقب از ابوالحسن محمد بن احمد بن شاذان قمی است. او استاد حدیث کراجکی (مؤلف کنزالفوائد) است».

شاید بتوان گفت دقیق ترین ستایش از این استادِ فرزانه توسط شاگرد برجسته اش کراجکی، اظهار شده است. او در سه قسمت از کتاب گرانقدر خود از ابن شاذان به عنوان استاد فقیه یاد می کند. که خود نشانه ای دیگر از برجستگی ابن شاذان در فقاهت و دانش حدیث است.

آثار ابن شاذان قمی

ابن شاذان قمی تألیفات گرانسنگی از خود به یادگار گذاشت که حتی در روزگار ما بخشی از آن آثار در دسترس محققان اسلامی است.

• 1- کتاب معروف او، کتابی است به نام «مأة منقبه» یا «مناقب امیرالمؤمنین و فرزندان گرامی او علیهم‌السلام».

شاگرد او کراجکی در کنزالفوائد می نویسد:«من این کتاب را از استادم، در سال 412 ه.ق در مسجدالحرام روایت می کنم و او برای من کتابش را قرائت کرد».

این کتاب یکی از مدارک کتاب بزرگ بحارالانوار علامه مجلسی است. علامه در بحارالانوار می نویسد:«روایت می کنم از کتاب مناقب، تألیف دانشمند بزرگ، ابن شاذان قمی».

صاحب وسائل الشیعه، هنگامی که نام این اثر را می برد، می نویسد:«این کتاب صد منقبت از مناقب و فضائل حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام را دربر دارد و هم اینک نزد من موجود است».

علت تألیف کتاب مناقب

از مقدمه ای که مؤلف بزرگوار بر کتابش نوشته است، چنین بدست می آید که گویا بعضی از دوستداران حضرت امیر علیه‌السلام از او درخواست کردند کتابی در فضائل و مناقب حضرت علی بن ابیطالب علیه‌السلام بنویسد؛ لذا ابن شاذان در پاسخ او می نویسد:«ای برادر! از من درخواست کردی کتابی در مقام و شأن و فضائل امیرمؤمنان علیه‌السلام به رشته تحریر درآورم، من به این نیاز شما پاسخ می دهم و این کتاب را که شامل صد فضیلت از دریای بی‌پایان فضائل علی علیه‌السلام است، با استناد به دانشمندان اهل سنت روایت می کنم. به این کتاب چنگ بزن و آن را حفظ کن. خداوند ما را به راه صواب و سداد رهنمون شود».

• 1. ایضاح دفائن النواصب؛

• 2. بستان الکرام؛

• 3. ردالشمس علی امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛

• 4. کتابی در صحت خبر بالا رفتن امیرالمؤمنین بر دوش مبارک پیامبر اسلام برای شکستن بت های خانه کعبه.

گلچینی از بوستان فضائل علی علیه‌السلام

1- علی آفتاب تابان:

باواسطه از ابوهریره نقل می کند:«نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم. ناگهان دیدم علی از دور نمایان شد و به سوی ما آمد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:ابوهریره! می دانی این شخص کیست؟ گفتم:او علی بن ابی‌طالب است. پیامبر فرمود:او دریای مواج و خورشید تابان است. دستان او از رود فرات سخاوتمندتر و قلب او از تمام جهان وسیع تر است. هر کس که دشمن او باشد، از رحمت خدا دور باد».

2- شأن علی علیه‌السلام:

باواسطه از سلمان نقل می کند:«از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:شما را به علی بن ابی‌طالب توصیه می کنم. به دامن او چنگ بزنید، او مولای شما است. او را دوست بدارید، بزرگ شما است. از او پیروی کنید، دانشمند شما است. او را احترام کنید، پیشوای شما به سوی بهشت است. او را بزرگ شمارید. هر زمان که شما را به کاری فراخواند، دعوت او را لبیک بگویید. اگر به شما فرمان داد، از او فرمان برید. او را دوست بدارید و احترامش کنید و آنچه درباره علی گفتم، همه را خدایم دستور داده است تا به شما امت برسانم».(26)

3- دوستی با علی علیه‌السلام:

باواسطه نقل می کند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:«هر کس علی را دوست بدارد، خداوند نمازها و عبادات او را قبول می کند و دعای او را به اجابت می رساند. هر کس علی را دوست بدارد، خداوند به تعداد هر رگی که در بدن دارد، به او بهشت عطا خواهد کرد. هر کس آل محمد صلی الله علیه و آله را دوست بدارد، از حساب میزان و صراط در امان است و آن که با آل محمد صلی الله علیه و آله دشمنی ورزد، روز قیامت که به صحنه محشر حاضر می شود، بر پیشانی او نوشته شده است:آیس، من رحمة اللّه؛ مأیوس از رحمت خدا».

4- اسم های علی علیه‌السلام در قیامت:

باواسطه از رسول الله صلی الله علیه و آله روایت می کند که حضرت فرمود:«وقتی که روز قیامت شود، علی بن ابی‌طالب را با هفت نام صدا می زنند؛ یا صدیق، یا دالّ، یا عابد، یا هادی، یا مهدی، یا فتی، یا علّی! تو و پیروانت بدون حساب داخل بهشت شوید».

5- وزیر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله:

در مناقب از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت چنین دعا فرمود:«خداوندا! برای من یک وزیر از اهل آسمان و یک وزیر از اهل زمین قرار بده!» و خداوند به حضرت وحی کرده که:«وزیر تو از آسمانیان جبرئیل و از اهل زمین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است».

6- پنج گروه جهنمی:

باواسطه از حضرت امام رضا علیه‌السلام روایت می کند که آن بزرگوار از پدران خود از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل فرمود:«پنج گروه هستند که در جهنم شعله های آتش آنان خاموش نمی شود:

• 1- آن کس که به خدا شرک ورزد.

• 2- مردی که پدر و مادر خود را آزار دهد و آنان را از خود برنجاند.

• 3- آن کس که نزد ستمگری بر ضد برادر دینی خود بدگویی کند که این کار موجب کشته شدن آن مسلمان به دست آن ستمگر شود.

• 4- مردی که انسان بی گناهی را بکشد.

• 5- آن کس که مرتکب گناه شود و گناهان خود را از ناحیه خدا بداند».

وفات ابن شاذان قمی

همان طور که از سخن کراجکی بدست می آید، ابن شاذان تا سال 412 ه.ق ‌ زنده بود، ولی این که دقیقاً در چه سالی و در کجا وفات یافت، برای ما روشن نیست. در هر صورت این فقیه وارسته و محدث بزرگ پس از یک عمر تلاش مخلصانه در راه نشر آرمان امامان معصوم علیهم‌السلام و ترویج فضائل امیرمؤمنان علیه‌السلام وفات یافت. روحش شاد و یادش جاوید باد.

منابع

• ابوالحسن ربانی صالح‌آبادی،ستارگان حرم، جلد 8.
• ابوالحسن محمد بن احمد بن علی بن شاذان ابن شاذان قمٌی ،[۱] ،سایت ویستا]