نیکی به پدر و مادر

در قرآن کریم در چندین جا تعبیر «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» آمده است ولی از لفظ ابوین استفاده نشده است. بر اساس لفظ "والدین"، نقش و جایگاه مادر، بر پدر تقدم دارد؛ حقی که مادر و سپس پدر، بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء کردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل أدا کردن باشد به همین خاطر در روایات متعدّد داریم که چون نمی‌توانید حقوق والدین را اداء کنید به همین خاطر احسان و نیکی به والدین کنید.

مفهوم شناسی والدین

واژه «والدین»، تثنیه والد، که در بیشتر کاربردهای این واژه تثنیه، مادر مقدم بر پدر است. بر این اساس، ترجیح واژه «والدین» بر «ابوین»، با هدف توجه به بعد عاطفی موجود در کلمه «والدین» است.

پدر

پدر (أَب) به معنای مردی است که دیگرى از نطفه‌ او به وجود آید. کلمه «بابا» در عربی و ترکی و بربری و اردو نیز به معنای پدر است.

مادر

مادر به زنی که یک یا چند فرزند به دنیا آورده باشد، گفته می‌شود. معادل عربی آن «اُمّ» است که در اصل به معنای اصل و ریشه هر چیز و ستون آن است و مفهوم مادر در قرآن کریم به شکل‌های مختلفی، به صورت مفرد «اُمّ» و جمع «اُمهّات»،«والده» و جمع «والدات» به‌کار رفته است.

نیکی به والدین در قرآن

اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها به اندازه ای است که قرآن کریم در نه مورد از آن سخن گفته است. در سوره بقره احسان به پدر و مادر را پیمان خداوند با بنی اسرائیل بیان نموده و میفرماید:

• «وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ»؛ و [یاد کنید] زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکی کنید.

در این آیه، احسان به والدین پس از میثاق به توحید در عبادت خدا به عنوان دومین میثاقی آمده که خدا از بنی اسرائیل گرفته است. پیمان گرفتن بر رعایت احوال والدین که امر بر این کار را در تقدیر دارد عبارت تأکیدآمیزی است که بر اهمیت آن اشاره می کند.

احسان و نیکی به والدین در سه مورد زیر هم، در ردیف توحید قرار داده شده است

• «وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا»؛ و پروردگارت فرمان قاطع داده است که جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید.

عبارت «و قضی ربک» در این آیه به الزامی بودن احسان به والدین دلالت دارد. چنان که فعل نهی "الا تعبدوا" نیز مؤید این مطلب است. برخی از مفسران باتوجه به نکره بودن «احسانا» بر این باورند که فرزندان باید در همه امور در حق آنان مراعات احسان را بکنند و چیزی را فرونگذارند و نیز این حکم قرآنی اختصاص به مؤمنان ،نداشته همه انسانها را در بر می گیرد.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه مینویسد: «معلوم میشود مسئله احسان به پدر و مادر بعد از مسئله توحيد، واجب ترین واجبات است؛ همچنان که مسئله عقوق (نفرین) بعد از شرک ورزیدن به خدا، از بزرگترین گناهان کبیره است به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام اسم برده نه تنها در این آیات چنین کرده، بلکه در موارد متعددی از کلام خود همین ترتیب را به کار بسته است.»

• «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ»؛ و خدا را بپرستید، و چیزی را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه نزدیک و همسایه دور و همنشینان و همراهان و در راه ماندگان و بردگان نیکی کنید.

• «أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۖ وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ»؛ اینکه چیزی را شریک او قرار مدهید، و به پدر و مادر نیکی کنید، و فرزندانتان را از [ترسِ] تنگدستی نکشید.

• خداوند دز سوره احقاف، به بیان دلیل فطری نیکی به والدین پرداخته است:

«وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً»؛ و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم.

نیکی به پدر و مادر از اصول انسانی است و به صورت یک قانون تکوینی در نهاد همه انسان‌ها وجود دارد. و به ویژه تعبیر به «انسان» که این قانون مخصوص به مؤمنان نیست، بلکه هر کسی شایسته نام انسان است باید در برابر پدر و مادر حق‌شناس باشد.

• در سوره لقمان، شکرگذاری از والدین پس از شکر خدا آمده است:

«أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ»؛ برای من و پدر و مادرت سپاس گزاری کن.

نیکی به پدر و مادر در روایات

رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: برّ الوالدين أفضل من الصلاة و الصوم و الحجّ و العمرة و الجهاد في سبيل اللّه؛ نيكى به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است و فرمود: من أصبح مرضيّا لابويه، أصبح له بابان مفتوحان إلى الجنّة. هر كه روز آغازد و پدر و مادرش از او راضى باشند، دو در از بهشت بر او گشوده باشد.

و از حضرت امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود: انّ رجلا اتى النّبىّ صلى اللّه عليه و آله و سلّم فقال: يا رسول اللّه أوصنى. فقال: لاتشرك باللّه شيئا وان حرّقت بالنّار و عذّبت إلا و قلبك مطمئنّ بالايمان و والديك فأطعهما و برّهما حيّين كانا أو ميّتين و ان امراك ان تخرج من اهلك و مالك فافعل، فانّ ذلك من الايمان.

مردى نزد پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلّم آمد و عرض كرد: يا رسول اللّه مرا سفارشى كن، فرمود: چيزى را شريك خدا مگير، هر چند به آتش سوخته شوى و شكنجه بينی كه دل تو بايد به ايمان مطمئن باشد و پدر و مادر خود را فرمان بر و با آنها نيكى كن زنده باشند يا مرده و اگر تو را فرمان دادند كه دست از اهل و مال خود بردار چنان كن كه اين عمل نشانه ايمان است.

و نيز از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: مردى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد و از نيكى به پدر و مادر پرسيد. سه بار فرمود: با مادر خود نيكوئى كن و سه بار فرمود: با پدر خود نيكوئى كن و مادر را قبل از پدر ذكر كرد.

و نيز از آن حضرت است: مردى خدمت پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله آمد و عرض كرد: به كه احسان كنم؟ فرمود: به مادرت. گفت: سپس به كه؟ فرمود: به مادرت، پرسيد: سپس به كه؟ فرمود: به مادرت. عرض كرد: سپس به كه؟ فرمود: به پدرت.

و مرد ديگرى خدمت آن حضرت صلى اللّه عليه و آله و سلّم آمد و عرض كرد: من مردى جوان هستم و جهاد را دوست دارم و مادرى دارم كه از آن اكراه دارد. فرمود: برگرد و با مادر خود باش، به خدائى كه مرا به حق برانگيخته است آرام گرفتن مادر تو به تو در يك شب بهتر است از يك سال جهاد در راه خدا.

و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: خواهر رضاعى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلّم نزد آن حضرت آمد، چون او را ديد شاد شد و روپوش خود را براى او گسترد و او را روى آن نشانيد، سپس به او رو كرد و با تبسم با او سخن گفت تا برخاست و رفت و برادرش آمد، حضرت رفتارى كه درباره خواهش كرد نسبت به او نكرد، گفتند: يا رسول اللّه با خواهرش رفتارى كردى كه نسبت به او با آن كه مرد است نكردى، فرمود: زيرا آن خواهر با پدر و مادر خود نيكوكارتر بود.

از امام صادق عليه السلام سؤال شد: اىّ الاعمال افضل؟ قال: الصلاة لوقتها، و برّ الوالدين، والجهاد في سبيل اللّه؛ چه اعمالى بهتر است؟ فرمود: نماز در وقت و نيكوئى با پدر و مادر و جهاد در راه خدا.

مردى به آن حضرت عرض كرد: انّ أبي قد كبر جدّا وضعف، فنحن نحمله اذا اراد الحاجة. فقال: ان استطعت أن تلى ذلك منه فافعل، ولقّمه بيدك، فإنّه جنّة لك غدا؛ پدرم بسيار پير شده و ضعف چنان بر او غالب گشته كه براى قضاى حاجت او را برمى داريم، فرمود: اگر توانى خودت چنان كن و بدست خود لقمه به دهان او گذار كه فردا سپر تو خواهد بود.

مردى به آن حضرت گفت: انّ لي ابوين مخالفين. فقال: برّهما كما تبرّ المسلمين ممّن يتولانا؛ پدر و مادرى دارم كه در مذهب مخالف من هستند. فرمود: با آنان نيكوئى كن همچنان كه با مسلمانهاى دوست و اهل ولاء ما نيكى مى كنى.

مردى به حضرت امام رضا عليه السّلام عرض كرد: أدعو لوالدىّ اذا كانا لا يعرفان الحقّ؟ قال: ادع لهما و تصدّق عنهما، وان كانا حيّين لايعرفان الحقّ فدارهما، فانّ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلّم قال: انّ اللّه بعثنى بالرّحمة لابالعقوق؛ هرگاه پدر و مادرم مذهب حق را نشناسند دعاشان كنم؟ فرمود: به ايشان دعا كن و براى آنها صدقه بده و اگر زنده باشند و مذهب حق را نشناسند با آنها مدارا كن كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خدا مرا براى رحمت فرستاد نه براى نافرمانى و بى مهرى.

و اخبار ديگرى نيز در امر به نيكى و احسان به پدر و مادر با آن كه برخلاف حق باشند، رسيده است.

امام صادق عليه السّلام فرمود: ما يمنع الرّجل منكم أن يتبرّ والديه حيّين و ميّتين و يصلّى عنهما و يتصدّق عنهما و يحجّ عنهما و يصوم عنهما فيكون الّذى صنع لهما وله مثل ذلك، فيزيده اللّه عزّوجلّ ببرّه و صلاته (صلته) خيرا كثيرا؛ مردى از شما را چه باز مى دارد كه به پدر و مادر خود نيكى كند، زنده باشند يا مرده كه از جانب ايشان نماز كند و صدقه دهد و حج بجا آورد و روزه بگيرد تا ثواب آنچه كرده از ايشان باشد و مانند آن هم براى خود او باشد و خداى عزوجل به سبب احسان و نماز (يا صله) او خير بسيار براى او بيفزايد.

و روايت است: مردى از يمن نزد رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم آمد كه در خدمت آن حضرت جهاد كند، حضرت فرمود: برگرد و از پدر و مادر خود اجازه بخواه، اگر اجازه دادند جهاد كن وگرنه تا توانى به آنها نيكى كن كه اين بعد از توحيد از همه آنچه نسبت به آن تكليف مقرر شده است بهتر است.

و ديگرى براى جهاد نزد آن حضرت آمد، فرمود: آيا مادر دارى؟ گفت: آرى. فرمود: ملازم او باش، كه بهشت زير پاى اوست.

و ديگرى آمد كه براى جهاد بيعت كند و گفت: به خدمت شما نيامدم مگر اين كه پدر و مادرم را به گريه آوردم. فرمود: برگرد نزد ايشان و آنها را چنان كه گريانيدى بخندان.

حضرت امام زين العابدين عليه السّلام در اين باره مي فرمايد: اى خداى من! آن مدت طولانى كه والدين مشغول پرورش من بودند! و آن خستگى‌هاى شديدى كه در نگاهدارى من متحمل شدند كجا! و آن تنگدستى‌هائى كه ايشان براى توسعه دادن به زندگى من پذيرفتند كجا! هيهات! كه ايشان بتوانند حق خود را از من استيفاء نمايند و من بتوانم آن حق واجبى را كه بگردنم دارند درك كنم و آن خدمتى كه وظيفه من است براى آنان انجام دهم!!

آثار نيكي به والدين

نيكي و احترام به پدر و مادر و راضي و خشنود نمودن آنان، آثار و فوايد بسيار مهم و ارزنده و سعادت دنيوي و اخروي را در پي خواهد داشت . در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

خشنودي خداوند و غفران الهي

خشنودي خداوند يكي از مهم ترين نتايج نيكي و احترام به والدين است چنان كه امام صادق علیه السلام مي فرمايد: «حسن سلوك و نيكي به والدين از حسن شناخت و معرفت عبد به خداوند تعالي است، زيرا هيچ عبادتي انسان را به سرعت نيكي به پدر و مادر به خشنودي خداوند تعالي نمي رساند آن هم احساني كه محض تحصيل رضاي پروردگار باشد.» بدين جهت خداوند در سوره اسراء بعد از آنكه انسان را به نيكي كردن و احترام به پدر و مادر دستور مي دهد، مي فرمايد: «پروردگارتان به آنچه در درون شماست، آگاه تر [از خودتان]است. اگر صالح باشيد، قطعاً او آمرزنده توبه كنندگان است.»(اسراء/25) بنا بر اين از آنجا كه گاهي در باره حفظ حقوق پدر و مادر و احترام آنها و تواضعي كه بر فرزند لازم است ممكن است لغزش هايي پيش بيايد كه انسان آگاهانه يا ناآگاه به سوي آن كشيده شود . چنانچه بلافاصله پشيمان شود و در مقام جبران برآيد، مسلماً مشمول عفو خدا خواهد شد.

طول عمر

يكي ديگر از آثار احترام به والدين، طولاني شدن عمر انسان است .پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله در اين باره مي فرمايد: « اي فرزند آدم! به پدر و مادرت نيكي كن و صله رحم داشته باش تا خداوند، كارت را آسان و عمرت را طولاني بگرداند. پروردگارت را فرمان ببر تا خردمند به شمار آيي و از او نافرماني نكن كه نادان شمرده مي شوي.» همچنين مي فرمايد:«در آنچه خداي متعال در «الواح» به موسي سلام الله داد، از جمله چنين بود:... مرا و پدر و مادرت را سپاسگزاري كن، تا تو را از نابود شدن ها حفاظت كنم و اجلت را به تأخير بيندازم و به تو زندگي اي پاك ببخشم و تو را از اين زندگي به سوي بهتر از آن، ببرم.» امام باقر علیه السلام نيز با تحسين كساني كه والدين خود را مورد احترام و نيكي قرار مي دهند مي فرمايد: «خوشا به حال كسي كه به پدر و مادر خود نيكي كند، زيرا خداوند بر عمر او مي افزايد»

فراواني روزي

خداوند متعال «رزاق» است؛ تمامي موجودات بر سفره لطف و احسان او حضور دارند و از نعمت هاي او چه مادي و چه معنوي بهره مند مي شوند. وظيفه ما در قبال اين همه نعمتي كه خداوند به ما عطا كرده اين است كه هميشه و در همه حال سپاسگزار او باشيم. در حقيقت شكر نعمت عامل بسيار مؤثري در افزايش نعمت ها و الطاف الهي است كه خداوند با صراحت بدان اشاره فرموده است: « و پروردگارتان اعلام كرد كه اگر مرا سپاس گوييد، بر نعمت شما مي افزايم و اگر كفران كنيد، بدانيد كه عذاب من سخت است.» پدر و مادر نيز از جمله بزرگترين نعمت هايي هستند كه خداوند به بندگانش ارزاني داشته است و بايد خدا را به خاطر وجود اين نعمت هاي گرانقدر شاكر بود . در آيه 14 سوره لقمان، شكر والدين هم رديف شكر خدا آمده است:«أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ؛ [به انسان توصيه كرديم]كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش!» امام رضا علیه السلام در اين باره مي فرمايد:«خدا امر فرموده به شكرگذاري از خودش و براي والدين، پس اگر كسي والدين را شكر نكند، خدا را هم شكر نمي كند.

اجابت دعاي والدين در حق فرزندان

انسان موجودي است كه هميشه به خداوند محتاج است و همواره در تمام كارها بايد به او متوسل شود و از او كمك بخواهد . دعا بهترين وسيله ارتباط بين خدا و انسان است . خداوند بزرگ بندگان خود را به دعا كردن سفارش نموده و وعده استجابت به آنان داده است. چنانكه درسوره بقره مي فرمايد: «دعاي دعا كننده را، به هنگامي كه مرا مي خواند، پاسخ مي گويم.» البته خداوند متعال براي دعا و استجابت آن و همچنين براي درخواست كنندگان آن شرايطي قرار داده است كه بايد به آن شرايط عمل نمود. در اين خصوص پدر و مادر از جمله كساني هستند كه دعايشان در حق فرزندان خوش رفتار مستجاب مي شود . در اهميت دعا براي فرزندان همين بس كه حضرت امام سجاد علیه السلام در صحيفه سجاديه، دعاي 25 را به فرزندان خود اختصاص مي دهد و از خداوند نيك بختي آ نها را مي خواهد. امام صادق علیه السلام در اهميت دعاي والدين در حق فرزندان مي فرمايد: «خداوند دعاي سه كس را رد نخواهد كرد: دعاي پدر در حق فرزند در هنگام نيكي به او، دعاي پدر بر ضد فرزند(نفرين) هنگامي كه مورد عاق او واقع شود و دعاي مظلوم بر ظالم.»

موجب نيكي فرزندان

والدين از نظر اخلاقي و تربيتي بر فرزندان خود تأثير زيادي دارند. پدر و مادر اولين كساني هستند كه فرزندان در تمام مراحل زندگي،آنها را به عنوان الگوي خود قرار مي دهند. بنا بر اين كسي كه انتظار ادب و معرفت و حق شناسي از فرزندانش دارد، بايد همين حالت را نسبت به پدر و مادر خودش و بزرگترها نشان دهد، تا كوچكترها هم از او بياموزند.اگر كسي پدر و مادرش را احترام كرد نتيجه آن را در احترام فرزندانش به خود خواهد ديد. اگر فرزند ببيند كه پدر و مادرشان نيكي به والدين را سرلوحه زندگي خود قرار داده اند و به آن اهتمام مي ورزند، او هم نسبت به آنان چنين خواهد كرد. امام صادق(ع) مي فرمايد: «به پدرانتان نيكي كنيد تا فرزندانتان به شما نيكي كنند.» (بحارالانوار/ج71/ص65)

آسان شدن مرگ

مرگ يك رخداد طبيعي در زندگي انسان است و در روايتي از امام رضا علیه السلام به عنوان يكي از وحشتناك ترين مراحل زندگي انسان معرفي شده است. در حالي كه مرگ براي انسان مؤمن و صالح آسان و بنا به سخن امام علي(ع) ارزشمندترين هديه براي او مي باشد آن جا كه فرمود: «أفضل تحفة المومن الموت» خداوند در قرآن كريم در وصف مرگ پرهيزگاران مي فرمايد: «همانها كه فرشتگان [مرگ]روحشان را مي گيرند در حالي كه پاك و پاكيزه اند به آنها مي گويند: «سلام بر شما! وارد بهشت شويد به خاطر اعمالي كه انجام مي داديد!»(نحل/32) امام صادق علیه السلام راحتي در هنگام مرگ و آسان شدن سكرات موت را از ديگر آثار احترام و نيكي به والدين برشمرده و مي فرمايد: «كسي كه دوست دارد خداي متعال سختي هاي مرگ را بر او آسان سازد، نسبت به خويشان و نزديكان و پدر و مادرش نيكوكار باشد و اگر چنين كند خداي متعال سختي هاي مرگ را بر او آسان مي كند»

ورود به بهشت و برخورداري از درجات بالاي بهشتي

از جمله آثار اخروي كه در نتيجه احترام به پدر و مادر براي انسان حاصل مي شود ،رسيدن به بهشت و بهره مندي از نعمتهاي فراوان آن است. خداوند در قرآن سعادت و شقاوت انسان را بسته به اعمال او مي داند و براي هر يك از اعمال انسان درجه و مرتبه اي قرار داده است: «براي هر يك برابر اعمالي كه انجام داده اند درجاتي است، كه پروردگار تو از آنچه مي كنند غافل نيست.»(انعام/132) اگر احترام به پدر و مادر در نزد خدا در مرتبه اي بسيار بالا قرار دارد، پس چه پاداشي بهتر و ارزشمندتر از بهره مندي از بهشت و درجات بالاي آن براي انسان مي تواند وجود داشته باشد؟ امام باقر علیه السلام در مورد مؤمنان برخوردار از جايگاه والاي بهشتي مي فرمايد: «اگر مؤمني چهار ويژگي در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترين و شريف ترين جايگاه قرار خواهد داد: كسي كه يتيمي را پناه داده و بر او پدرانه نظر افكند، كسي كه ضعيفي را مورد ترحم قرار دهد و در حد كفايت به او كمك كند، كسي كه به والدين خود انفاق و با آنان مدارا كند، و[آن كه]به ايشان نيكي كرده واز نگران ساختن آنها اجتناب نمايد.»

همنشيني با نيكان

يكي از پيامدهاي نيك احترام به والدين، همنشيني با نيكان در آخرت است. بزرگترين آرزو و خواسته اهل ايمان، همنشيني با «ابرار» چه در دنيا و چه در آخرت است . آنان از خدا مي خواهند كه با نيكان بميرند و با ايشان محشور شوند: «پروردگارا! گناهان ما را بيامرز و زشتي هاي ما را بپوشان و ما را با نيكان بميران.» كسي كه به خدا ايمان داشته باشد، براي جلب رضايت خداي متعال و برخورداري از فضل و رحمت الهي تمام سعي و تلاش خود را به كار مي گيرد و با اعمال شايسته ،راه رسيدن به رستگاري را مي پيمايد . يكي از آن اعمال نيك، احترام به پدر و مادر است كه سعادت آخرت و همنشيني با نيكان را به دنبال خواهد داشت . پيامبر اكرم(ص) در بيان نيكي به پدر و مادر و نتيجه آن در آخرت و روز قيامت مي فرمايد: «كسي كه براي پدر و مادرش حج انجام دهد و يا بدهكاري آنها را بپردازد، خداوند او را در روز قيامت با نيكان بر مي انگيزد.»

منابع

• گروهی از محققان و پژوهشگران، بر و نیکی، سایت دانلود بوک، بخش با معصومین، بازیابی: 1 بهمن 1391.
• محمدجواد نجفی خمینی، تفسير آسان، تهران‌، 1398ق‌، ج‌3، ص226.
• نگاهي به جايگاه احسان و نيكي به والدين در قرآن و حديث؛ راهي به سوي بهشت: مرضیه‌سادات موسوی، روزنامه قدس، 1388/01/27.