نیکی به پدر و مادر

«نیکی به پدر و مادر» تعبیری برگرفته از قرآن کریم است که در چندین آیه آن آمده است: «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً». تعبیر «نیکی به پدر و مادر» به جای «رعایت حقوق والدین»، خود نشانگر آن است که حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل ادا کردن باشد. در قرآن توصیه به نیکی به پدر و مادر، در ردیف توحید قرار داده شده، که این نشان از اهمیت موضوع دارد. همچنین در روایات متعددی، به نیکی و احسان به پدر و مادر تأکید شده است.

نیکی به والدین در قرآن

اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها به اندازه ای است که قرآن کریم در نُه مورد از آن سخن گفته است. در آیه ای احسان به پدر و مادر را پیمان خداوند با بنی اسرائیل بیان نموده و می فرماید:

• «وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ»؛ و [یاد کنید] زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکی کنید.

در این آیه، احسان به والدین پس از میثاق به توحید در عبادت خدا به عنوان دومین میثاقی آمده که خدا از بنی اسرائیل گرفته است. پیمان گرفتن بر رعایت احوال والدین -که امر بر این کار را در تقدیر دارد- عبارت تأکیدآمیزی است که بر اهمیت آن اشاره می کند.

احسان و نیکی به والدین در سه مورد زیر هم، در ردیف توحید قرار داده شده است:

• «وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا»؛ و پروردگارت فرمان قاطع داده است که جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید.

عبارت «وَقَضَىٰ رَبُّكَ» در این آیه به الزامی بودن احسان به والدین دلالت دارد. چنان که فعل نهی «أَلَّا تَعْبُدُوا» نیز مؤید این مطلب است. برخی از مفسران با توجه به نکره بودن «احساناً» بر این باورند که فرزندان باید در همه امور در حق آنان مراعات احسان را بکنند و چیزی را فرونگذارند و نیز این حکم قرآنی اختصاص به مؤمنان نداشته، همه انسانها را در بر می گیرد.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می گوید: «معلوم می شود مسئله احسان به پدر و مادر بعد از مسئله توحيد، واجب ترین واجبات است؛ همچنان که مسئله عقوق (نفرین) بعد از شرک ورزیدن به خدا، از بزرگترین گناهان کبیره است. به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام اسم برده. نه تنها در این آیات چنین کرده، بلکه در موارد متعددی از کلام خود همین ترتیب را به کار بسته است.»

• «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ»؛ و خدا را بپرستید، و چیزی را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه نزدیک و همسایه دور و همنشینان و همراهان و در راه ماندگان و بردگان نیکی کنید.

• «أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۖ وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ»؛ اینکه چیزی را شریک او قرار مدهید، و به پدر و مادر نیکی کنید، و فرزندانتان را از [ترسِ] تنگدستی نکشید.

• «وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً»؛ و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم. خداوند در این آیه، به بیان دلیل فطری نیکی به والدین پرداخته است. نیکی به پدر و مادر از اصول انسانی است و به صورت یک قانون تکوینی در نهاد همه انسان‌ها وجود دارد. و به ویژه تعبیر به «انسان» که این قانون مخصوص به مؤمنان نیست، بلکه هر کسی شایسته نام انسان است، باید در برابر پدر و مادر حق‌شناس باشد.

• در سوره لقمان، شکرگزاری از والدین پس از شکر خدا آمده است: «أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ»؛ برای من و پدر و مادرت سپاس گزاری کن.

در قرآن همچنین احسان و نيكی به والدين توسط انبیاء الهی نیز بیان شده است:

• در دعایی از حضرت نوح علیه السلام می فرماید: «رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ» پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را و هر کس که با ایمان به خانه ام درآید و همه مردان و زنان با ایمان را بیامرز.

• حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند هفت درخواست دارد که یکی از آنها عبارت است از: «رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ» پروردگارا! روزی که حساب برپا می شود، مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را بیامرز.

• خداوند در آیه 14 سوره مریم، اوصاف گوناگونى را درباره حضرت یحیی علیه السلام برشمرده است: «وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا» و به پدر و مادرش نیکوکار بود و سرکش و نافرمان نبود.

• همچنین از قول حضرت عیسی عليه السلام می فرماید: «وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا» و مرا نسبت به مادرم نیکوکار [و خوش رفتار] گردانیده و گردنکش و تیره بختم قرار نداده است.

نیکی به والدین در روایات

• رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: «بِرّ الوالدين أفضل من الصلاة و الصوم و الحجّ و العمرة و الجهاد في سبيل اللّه»؛ نيكى به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است.
  

• رسول خدا صلى اللّه عليه وآله فرمود: «من أصبح مرضيّا لأبَويه، أصبح له بابان مفتوحان إلى الجنّة»؛ هر كه روز آغازد و پدر و مادرش از او راضى باشند، دو در از بهشت بر او گشوده باشد.

• و از امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود: «انّ رجلا اتى النّبىّ صلى اللّه عليه وآله فقال: يا رسول اللّه أوصنى. فقال: لاتشرك باللّه شيئا وان حرّقت بالنّار و عذّبت إلا و قلبك مطمئنّ بالايمان و والديك فأطعهما و برّهما حيّين كانا أو ميّتين...»؛ مردى نزد پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه وآله آمد و عرض كرد: يا رسول اللّه مرا سفارشى كن، فرمود: چيزى را شريك خدا مگير، هر چند به آتش سوخته شوى و شكنجه بينی كه دل تو بايد به ايمان مطمئن باشد و پدر و مادر خود را فرمان بر و با آنها نيكى كن -زنده باشند يا مرده-.

• از نبی اکرم صلى اللّه عليه وآله سوال شد چه اعمالى بهتر است؟ آن حضرت فرمود: «الصلاة لوقتها، و برّ الوالدين، والجهاد في سبيل اللّه»؛ نماز در وقت و نيكوئى با پدر و مادر و جهاد در راه خدا.

• مردى به امام صادق علیه اسلام عرض كرد: قلت لأبي عبدالله علیه السلام: انّ أبي قد كَبر جدّا و ضَعف، فنحن نحمله اذا اراد الحاجة. پدرم بسيار پير شده و ضعف چنان بر او غالب گشته كه براى قضاى حاجت او را برمى داريم. امام فرمود: «ان استطعت أن تلى ذلك منه فافعل، ولقّمه بيدك، فإنّه جنّة لك غدا»؛ اگر توانى خودت چنان كن و بدست خود لقمه به دهان او گذار كه فردا سپر تو خواهد بود.

• مردى از امام رضا عليه السّلام پرسید: أدعو لوالدىّ اذا كانا لا يعرفان الحقّ؟ اگر پدر و مادرم مذهب حق را نشناسند آیا دعاشان كنم؟ امام فرمود: «ادعُ لهما و تصدّق عنهما، وان كانا حيّين لايعرفان الحقّ فدارهما، فانّ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله قال: انّ اللّه بعثنى بالرّحمة لا بالعقوق»؛ به ايشان دعا كن و براى آنها صدقه بده و اگر زنده باشند و مذهب حق را نشناسند با آنها مدارا كن كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمود: خدا مرا براى رحمت فرستاد نه براى نافرمانى و بى مهرى.

• امام صادق عليه السّلام می فرماید: «ما يمنع الرّجل منكم أن يتبرّ والديه حيّين و ميّتين و يصلّى عنهما و يتصدّق عنهما و يحجّ عنهما و يصوم عنهما فيكون الّذى صنع لهما وله مثل ذلك، فيزيده اللّه عزّوجلّ ببرّه و صلاته (صلته) خيرا كثيرا»؛ کسى از شما را چه باز مى دارد كه به پدر و مادر خود نيكى كند، زنده باشند يا مرده كه از جانب ايشان نماز كند و صدقه دهد و حج بجا آورد و روزه بگيرد تا ثواب آنچه كرده از ايشان باشد و مانند آن هم براى خود او باشد و خداى عزوجل به سبب احسان و نماز (يا صله) او خير بسيار براى او بيفزايد.

• نیکی به پدر و مادر هیچ محدوده و مرزی ندارد و شامل هر پدر و مادری می‌شود، حتی اگر مشرک باشند. در همین مورد، جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: شنیدم مردی به امام صادق علیه‌السّلام عرض کرد: پدر و مادرم مخالف حق هستند. امام علیه‌السّلام فرمود: «به آنها نیکی کن، همان گونه که اگر مسلمان بودند، به آنها نیکی می‌کردی».

• امام رضا علیه السلام در سبب تحریم نافرمانی از والدین می فرماید: خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است که موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند عزوجل و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شکر و سپاسگزاری و کم شدن نسل و قطع شدن آن می‌شود؛ زیرا نافرمانی والدین سبب می‌گردد که به پدر و مادر احترام گذاشته نشود، حقّ و حقوق آنها شناخته نشود، پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، پدر و مادر به داشتن فرزند بی رغبت شوند و به علت نیکی نکردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز کار تربیت او را رها سازند.»

گونه‌های نيكی به والدين

احسان و احترام به پدر و مادر با توجه به سنت ها و فرهنگ ها متفاوت است. بر اساس آموزه های دین اسلام، نيكي به والدين را می توان به گونه های ذیل تقسیم کرد:

نمودهای گفتاری

شارع مقدس در حوزه گفتار و نحوه سخن گفتن، آدابی را به ما گوشزد می کند، از جمله:

رعایت ادب در گفتار:

در سوره اسراء سه دستور درباره گفتار مؤدبانه با والدین بیان شده است؛ سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن؛ بر سر والدین داد و فریاد نکردن؛ با آنها با به نیکویی سخن گفتن.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه می فرماید: «لو علم الله شيئاً هو أدنی من اُفّ لَنهى عنه»؛ اگر چیزی کمتر از «اف» وجود داشت، خداوند از آن نهی می کرد.

همچنین درباره فراز آخر آیه می فرمایند: «إن أضجراك فلا تقُل لهما أفّ و لا تنهرهما إن ضرباك .... إن ضرباك فقل لهما غفرَ الله لكما فذلك منك قول كريم» اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدانها کمترین حرفی نزن و اگر تو را زدند آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو: خداوند شما را بیامرزد و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده است.

قدر شناسی از والدین:

خداوند در سوره لقمان به ما می گوید، شکر و قدردانی از کسی که نعمتی به انسان رسانده، لازم عقلی است. پدر و مادر رکن اساسی این فرایند هستند.

امام صادق علیه السلام در این باب می فرمایند: «يجب للوالدين على الولد ثلاثه اشياء. شكرهما على كل حال و طاعتهما فيما يأمرانه و ينهيانه عنه فى غير معصيه الله و نصيحتهما في السرّ والعلانيه» سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است؛ شکر پدر و مادر به هر شکل ممکن، اطاعت از پدر و مادر در هر چیزی که امر و نهی میکنند به جز در گناه و معصيت خدا خیرخواهی برای ایشان در پیدا و نهان.

دعا در حق والدین:

طیق آیات سوره های نوح، ابراهیم و اسراء یکی از وظایف فرزندان برای نیکی به ایشان، دعاگویی در حق آنان است.

نمودهای رفتاری

شارع مقدس در حوزه رفتار و معاشرت با پدر و مادر، آدابی را به ما گوشزد می کند، از جمله:

فرمانبردای از والدین:

در قرآن کریم (سوره عنکبوت و سوره لقمان) اطاعت و تکریم پدر و مادر، در کنار اطاعت پروردگار بیان شده و فقط یک مورد استثنا شده و شخص می تواند با حفظ احترام، از آنان سرپیچی کند.

امام علی علیه السلام در بیانی شیوا می فرمایند: «... فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ يُطِيعَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ إِلَّا فِي مَعْصِيَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ ...»؛ حق پدر بر فرزند اين است كه پدر را در همه امور جز در معصيت خدا اطاعت كند.

خدمت به والدین و رفع نیاز آنها:

قرآن در در این باب، نکات دقیقی را به ما گوشزد می کند. این صفات از ویژگی های بارز پیامبران و از فضایلی است که خداوند به ایشان عطا نموده است. نیکی به پدر و مادر باید مستقیم و بدون واسطه انجام گیرد. خدمت به پدر و مادر، محدود به مکان، زمان و شرایط خاص نبوده، همیشه و همه جا این حق برای آنان محفوظ است. همچنین باید با رغبت و کوچک شمردن این خدمات انجام گیرد.

انفاق به والدین:

انفاق (مادی و معنوی) از مهمترین اموری است که خداوند، پس از اقامه نماز، از انسان خواسته است. برخی آیات، پدر و مادر را در صدر کسانی قرار داده که باید به آنها کمک شود: «يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ» از تو می پرسند: چه چیز انفاق کنند؟ بگو: هر مال و مایه سودمندی که انفاق می کنید باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و نیازمندان و در راه مانده گان باشد،

فروتنی نسبت به پدر و مادر:

تواضع به پدر و مادر باید از رحمت و عواطف قلبی و عمل به فرایض الهی نشأت گرفته باشد؛ نه از روی کراهت و اجبار و ترس و نیاز.

بر اساس آیه 24 سوره اسراء، لفظ «اخفِض» همراه «ذُلّ» آمده و هر دو به معنای نرمش و فروتنی با پدر و مادر است. «إِمَّا يَبْلُغَنَّ» مرکب از «إن شرطيه» و «ما زایده» است که تأکید موکد را می رساند؛ یعنی در دوران پیری پدر و مادر، احترام خدمت رسانی و محبت باید دوچندان گردد.

آثار نيكی به والدين

نيكی و احترام به پدر و مادر و راضی و خشنود نمودن آنان، آثار و فوايد بسيار مهم و ارزنده و سعادت دنيوي و اخروي را در پي خواهد داشت. در اينجا به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

• خشنودی خداوند و غفران الهی: خشنودي خداوند يكي از مهمترين نتايج نيكي و احترام به والدين است. خداوند در سوره اسراء بعد از دستور به نيكي كردن و احترام به پدر و مادر، وعده غفران الهی نیز مي دهد.

• طول عمر: يكی ديگر از آثار احترام به والدين، طولاني شدن عمر انسان است. امام باقر علیه السلام با تحسين كساني كه والدين خود را مورد احترام و نيكي قرار مي دهند، مي فرمايد: مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِاَهْلِهِ زادَ اللّه في عُمُرِهِ "هر كس به شايستگي در حقّ خانواده اش نيكي كند، خداوند بر عمرش مي افزايد."
• فراوانی روزی: طبق فرمایش قرآن و یکی از سنت های الهی، شکرگزاری از نعم الهی موجب زیاد شدن آن می شود. امام رضا علیه السلام در اين باره مي فرمايد: «خدا امر فرموده به شكرگزاري از خودش و براي والدين، پس اگر كسي والدين را شكر نكند، خدا را هم شكر نمي كند.
• اجابت دعای والدين در حق فرزندان: در اهميت دعا براي فرزندان همين بس كه امام سجاد علیه السلام در صحيفه سجاديه، دعاي 25 را به فرزندان خود اختصاص مي دهد و از خداوند نيك بختي آ نها را مي خواهد. امام علی علیه السلام نیز می فرمایند: أربَعةٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَةٌ: الإمامُ العادلُ لرعیَّتِهِ و الوالدُ البارُّ لولدِهِ و الولدُ البارُّ لوالدِهِ و المظلومُ. "دعاى چهار گروه رد نمى شود: (اول) دعای پیشواى دادگر در حقّ ملّتش. (دوم) دعای پدر صالح در حقّ فرزندش. (سوم) دعای فرزند صالح در حقّ پدرش و (چهارم) دعای ستمدیده."
• موجب نيكی فرزندان: والدينی كه انتظار ادب و معرفت و حق شناسي از فرزندانش دارد، بايد همين حالت را نسبت به پدر و مادر خودش و بزرگترها نشان دهند، تا كوچكترها هم از آن ها بياموزند. اگر كسي پدر و مادرش را احترام كرد، نتيجه آن را در احترام فرزندانش به خود خواهد ديد. امام صادق عليه السلام فرمود: بَرُّوا آبائكُم يَبَرَّكُم أبنائُكُم " به پدرانتان نيكى كنيد تا فرزندانتان به شما نيكى كنند."
• آسان شدن مرگ: امام صادق علیه السلام، راحتي در هنگام مرگ و آسان شدن سكرات موت را از ديگر آثار احترام و نيكي به والدين برشمرده و مي فرمايد: مَنْ احبَّ أن يخفّفَ اللهُ عزّ و جلّ عنه سَكراتُ المَوتِ فليكُن لِقرابَتِهِ و بوالِدَيْهِ بارّاً ... "كسي كه دوست دارد خداي متعال سختي هاي مرگ را بر او آسان سازد، نسبت به خويشان و نزديكان و پدر و مادرش نيكوكار باشد و اگر چنين كند خداي متعال سختي هاي مرگ را بر او آسان مي كند".
• برخورداری از درجات بالای بهشتي و همنشينی با نيكان.

منابع

• "برّ و نیکی"، گروهی از محققان، سایت دانلود بوک، بخش با معصومین، بازیابی: 1 بهمن 1391.
• تفسير آسان، محمدجواد نجفی خمینی، تهران‌، 1398ق‌، ج‌3، ص226.
• "نگاهی به جايگاه احسان و نيكی به والدين در قرآن و حديث؛ راهی به سوی بهشت"، مرضیه‌ سادات موسوی، روزنامه قدس، 1388/01/27.
• "گونه شناسی تعامل نیکو با والدین از منظر قرآن"، سکینه آخوند، نشریه اسلامی زنان و خانواده، سال دوم، شماره 2.