میرزا رفیعا نائینی

«سید محمد طباطبائی نائینی» (۱۰۸۰ -۹۹۶ ق) معروف به «میرزا رفیعا»، حکیم، متکلم، فقیه و محدث نامدار شیعه در قرن یازدهم هجری و از شاگردان شیخ بهائی بود. او در فلسفه و حکمت و کلام و منطق متبحر بود و آثار متعددی در این حوزه‌ها تألیف نمود. علمای بزرگی چون علامه مجلسی و شیخ حر عاملی از شاگردان او هستند.

ولادت و نسب

سید رفیع‌الدین محمد حسینی طباطبائی نائینی فرزند سید حیدر، احتمالاً در حدود سالهای ۹۹۶ تا ۹۹۸ قمری ولادت یافته است. چنان‌که از نسبتش برمی‌آید، اصلش از نائین بود و در همان‌جا زاده شد. نسب او از طرف پدر به امام حسن علیه السلام و از طرف مادر به امام حسین علیه السلام می رسید.

گفتنی است که میرزا ابوالحسن جلوه (م، ۱۳۱۴ ق)، از احفاد رفیعای نائینی است.

تحصیل و استادان

رفیعای نائینی در اوان جوانی برای ادامۀ تحصیل به اصفهان آمد و نزد عالمان برجستۀ آنجا به تحصیل پرداخت. به گزارش منابع، استادان او در حدیث و فقه، شیخ بهائی و ملا عبدالله شوشتری و میرداماد و در حکمت، میرفندرسکی بودند.

تدریس و شاگردان

میرزا رفیعا در اصفهان به تدریس معقول و منقول پرداخت. او در فقه، فلسفه، تفسیر و حدیث استاد مسلم بود و در آنجا طالبان علم نزد وی گرد آمدند و مجلس درس او رونق یافت.

از جملۀ شاگردان نامدار رفیعای نائینی عبارت‌اند از:

• علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، که در اجازات خود، «قدوة الحکماء المتألهین السید السند میرزا رفیع‌الدین» را از استادان و شیوخ روایی خود برشمرده است؛
• شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴ ق)، که نائینی را از مشایخ روایی خود ذکر کرده، و می‌گوید از «حکیم متکلم» از طریق مجلسی روایت کرده است؛
• سید نعمت الله جزائری (م ۱۱۱۲ ق)؛
• رفیع‌الدین محمد بن فرج، مشهور به ملا رفیعای گیلانی؛
• میر محمدمعصوم حسینی قزوینی (م ۱۰۹۱ ق) که بر حاشیۀ نائینی بر اصول کافی، حاشیه نوشت؛
• عبدالحسین خاتون‌آبادی؛
• محمدمهدی بن رضا مشهدی، که اجوبة المسائل در ابواب فقهی طهارت و صلات به تقریر اوست؛
• ابوالحسن بهاء‌الدین محمد، فرزند میرزا رفیعا (م ۱۰۹۸ ق).

ویژگیها و فعالیتهای علمی

رفیعای نائینی نیز، مانند بسیاری از علما، دولت صفویه را فرصتی مغتنم برای گسترش تشیع می‌دانست. حکم فقهی او در وجوب تخییری نماز جمعه، که راهی میان حرمت و وجوب عینی اقامۀ نماز جمعه در زمان غیبت است، نشان از غنیمت‌شمردن فرصت دولت صفویه دارد. در همین راستا، میرزا رفیعا «شجرۀ الٰهیه» را به شاه صفی اول (حک: ۱۰۳۸-۱۰۵۲ ق) تقدیم کرد. بااین‌حال، از مشارکت او در مناصب دینی خبری نداریم، جز آنکه در یک مناسبت در ۱۰۷۲ ق، به فرمان شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ ق)، به عضویت شورایی فقهی درآمد.

او از حکمای مکتب اصفهان است که غایت آن نیل به «حکمت الٰهی»، و توافق عقل و کشف و سنت است. بااین‌حال، تأکید همۀ این حکما بر شریعت و حقیقت و طریقت یکسان نیست. شریعت در آثار فقهی و حدیثی رفیعا، و حقیقت در آثار کلامی وی برجسته‌تر است و از این نظر، به علامه حلی بی‌شباهت نیست. شاید بی‌سبب نباشد که رفیعا بر آثار او بیش از همه، حاشیه نوشته است. مثلاً رفیعای نائینی در رساله‌های «شجرۀ الٰهیه» و تلخیص آن، «ثمرۀ شجرۀ الٰهیه»، چه در روش و چه در تبویب، به کشف المراد علامۀ حلی اتکا داشته است. «شجرۀ الٰهیه» نخستین اثر در کلام شیعی، با رویکردی فلسفی در مکتب اصفهان است. مؤلف در مقدمۀ آن، چنین می‌گوید: این اثر «بر نهجی ایراد نمود که هریک از مبتدی و منتهی، على اختلاف المراتب از آن منتفع گردند». تألیف چنین اثری به فارسی، با روی‌ کار آمدن صفویه درخور توجه است.

رفیعای نائینی در ابتدای «شجرۀ الٰهیه» و تلخیص آن، به تبعیت از تجرید الاعتقاد خواجه نصیر، به امور عامه پرداخته است. او به شیوۀ مشائیان، قائل به تمایز وجود و ماهیت در ممکنات و عینیت آنها در واجب‌الوجود است.

روش فلسفی رفیعای نائینی در بحث از اثبات باری و صفات ثبوتی و سلبی و افعالی باری کاملاً روشن است. در باب نبوت و امامت و معاد رویکرد او به متکلمان نزدیک‌تر می‌شود. میرزا رفیعا همچون فلاسفه، صفات باری را عین ذات او می‌داند، بااین‌حال، مانند علامه بر آن است که صفات اموری وجودی هستند. او سعی داشته است تا صفات ذات را از مفهوم واجب‌الوجود استنتاج کند.

میرزا رفیعا در «شجرۀ الٰهیه» امامت را بر قاعده لطف استوار ساخته است، چنان‌که در سنت کلام شیعی متداول است؛ حال‌آنکه در الحاشیة، امامت را از منظر مابعدالطبیعی می‌نگرد که متضمن ولایت تکوینی است و شاید نمودار گرایش عرفانی او باشد.

با محقق خوانساری معاصر و اغلب او را در ردیف محقق شمرده اند. وی در علوم عقلی و نقلی به درجه کمال رسید و رشته مطالعاتش در تحقیقات فلسفی و حکمت افزون بود و تاریخ العلماء او را به عنوان حکیمی الهی می شناسد زیرا ید طولائی داشت.

در برخى منابع آمده که ایشان در مسائل فقهى صاحب نظر و نکته سنج بوده است. به عنوان نمونه، وى قائل به وجوب تخییرى نماز جمعه بوده است و میرزا على رضا تجلى در ردیه خود بر رساله محقق سبزوارى نام او را جزو فقهایى مى آورد که بر این عقیده بوده اند.

آثار و تألیفات

• حواشی و تعلیقات بر شرح اشارات؛
• حاشیه بر اصول کافی؛
• شجره الهیه (در اصول عقاید به فارسی)؛
• ثمره شجره الهیه (ملخصى است از شجره الهیه و در واقع تکمیل کننده مباحث آن)؛
• رساله شرح حدیث حدوث الاسماء؛
• حاشیه بر «شرح ارشاد الاذهان» مقدس اردبیلى
• حاشیه بر مختلف الشیعه علامه حلی؛
• حاشیه بر مدارک الاحکام؛
• حاشیه بر شرح حکمة العین میرک بخارى؛
• حاشیه بر شرح الاشارات خواجه نصیرالدین طوسى؛
• حاشیه بر شرح مختصر الاصول حاجبى؛
• رساله فی اقسام التشکیک؛
• رساله فی شبهة الاستلزام و جوابها؛
• حاشیه بر شرح حکمة العین شریف جرجانى؛
• اجوبة المسائل، در خصوص عبادات که به فارسى نوشته شده است؛
• حاشیه بر قواعد الاحکام علامه حلى؛
• شرح مختصر علامه حلی؛
• شرح صحیفه کامله؛
• رساله‌ای در فقه به طریق استدلال، در ۰۰۰‘۱۰ بیت (سطر) به فارسی.

وی در شعر نیز استاد بود. از اشعار اوست:

این قوم که بر خود نگرانند همه از دیده خویشتن نهانند همه

عالم بحر است و خلق عالم همه موج بیهوده به هر طرف روانند همه

وفات

عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی (م ۱۱۰۵ ق)، که از شاگردان میرزا رفیعا و وقایع‌نگاران آن دوران بوده، تاریخ وفات وی را ۱۰۸۰ ق. آورده است. منابع متأخرتر براساس ماده‌تاریخِ بیتی بر لوح مزارش (بتاریخ فوتش خردمند گفت/ مقام رفیع مقام رفیع)، تاریخ درگذشت او را ۱۰۸۲ ق. آورده‌اند. به گفتۀ سید محمدباقر خوانساری (م ۱۳۱۳ ق)، رفیعای نائینی در زمان مرگ، حدود ۸۵ سال داشته است.

مدفن میرزا رفیعا در تخت فولاد اصفهان واقع شده است. به فرمان شاه سلیمان اول صفوی (حک: ۱۰۷۸-۱۱۰۵ ق)، بر مزارش گنبدی ساختند که به تکیۀ میرزا رفیعا معروف است.

منابع

• "رفیعای نائینی"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• تخت فولاد اصفهان، سید احمد عقیلی، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1393، ص55.
• كتاب شناسى موضوعى ميرزا رفيعاى نائينى، غلامرضا گلى زواره، آینه پژوهش، شماره 16‌، بازیابی: 24 شهریور 1393.