عباسعلی محقق واعظ خراسانی

«شیخ عباسعلی محقق واعظ خراسانی» (م، ۱۳۴۲ ش)، خطیب واعظ و عالم مجاهد معاصر ایران بود. از نکات برجسته شیوه وعظ شیخ عباسعلی محقق، تسلط وی بر تفسیر و حدیث بود و مهارت و دانستنی های خود را در مسیر ارشاد و هدایت مردم بکار می‌گرفت. وی از روحانیون مبارزی است که در جریان قیام مسجد گوهرشاد سخنرانی‌های تندی ایراد نمود و سیاست متحدالشکل کردن لباس‌ها و کشف حجاب رضاخانی را مورد انتقاد قرار داد.

شیخ عباسعلی محقق واعظ خراسانی

خاندان

پدر شیخ عباسعلی محقق، ملا بمانعلی واعظ، معروف به حاجی محقق (متوفای ۱۳۳۵ ق) بود. وی سالیان دراز در جوار حرم امام رضا علیه السلام به وعظ، خطابه و ذکر مصائب اهل بیت علیهم السلام اشتغال داشت. از وی - که از استادان اهل منبر بشمار می‌آمد - دفتری باقیمانده که حاوی مطالب منبری، شعرهای عربی و فارسی است.

تحصیل و استادان

آیت الله محقق خراسانی، ادبیات را نزد پدرش فراگرفت. همچنین از محضر استادان بزرگواری بهره برد، از جمله:

• آقا محمدباقر مدرس رضوی: مجلس درس ایشان همواره مشحون از فضلا بود.
• حاج شیخ حسن برسی: ایشان از مدرسان مشهد مقدس و حوزه درسش از سایر حوزه‌ها با اهمیت‌تر بود. واعظ خراسانی فقه و اصول را از محضر این بزرگوار فراگرفت.
• آقا بزرگ شهیدی: معروف به آقا بزرگ حکیم، از نواده‌های میرزا مهدی معروف به شهید ثالث است.
• حاج ملا محمدعلی فاضل خراسانی؛ حاجی محقق فلسفه را از محضر این استاد فرزانه فراگرفت.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

خطابه و تدریس:

شیخ عباسعلی محقق پس از استفاده از محضر استادان، از طریق وعظ، تبلیغ و خطابه به ارشاد و هدایت مردم پرداخت. مواعظ سودمند و سخنان جذاب وی در دل‌ها بسیار مؤثر افتاد به طوری که هر شنونده را تحت تأثیر قرار می‌داد و اهل فضل و کمال منبر ایشان را سودمند می‌دانستند و معتقد بودند هر منبر ایشان از نظر محتوا مطابق ده منبر است.

در سال ۱۳۵۲ ق. بعد از نماز مغرب و عشاء آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در صحن مطهر علوی در نجف به منبر می‌رفت و ایشان با حضور خود در آن مجلس علاقه خود را به منبر ایشان ابراز داشتند و دیگران را تشویق به بهره‌وری از مواعظشان می‌نمودند. همچنین در سالی دیگر بعد از نماز آیت الله سید عبدالهادی شیرازی ۲۵ شب منبر رفت و آن مرحوم درس شب خود را تعطیل و خود در مجلس حاضر می‌شد؛ ازدحام جمعیت به قدری بود که مردم برای شنیدن سخنان وی در کوچه ایستاده بودند.

در سال ۱۳۶۵ ق. در مجلس آیت الله سید جمال الدین گلپایگانی نزدیک به دو ماه منبر می‌رفت و سوره یوسف را تفسیر می‌کرد، تا آن جا که برادران حضرت یوسف، او را در چاه انداختند. سال بعد سید جمال الدین گلپایگانی پیغام داد که منبر شما سال گذشته به جایی رسید که یوسف را در چاه انداختند، امسال مشرف شوید و یوسف را از چاه بیرون آورید! ایشان متجاوز از ۵۰ شب منبر رفت و سوره یوسف را به پایان رساند.

وی همچنین بعد از حوادث سال ۱۳۲۰، مدرس کلام و عقاید اسلامی‌ در دانشگاه تهران شد و دانشجویان را از چشمه دانشش سیراب کرد و به آن ها درس مجاهدت و فداکاری در راه دین آموخت.

تدوین فهرست کتاب روضات:

دکتر مهدی محقق می‌نویسد: «مرحوم پدرم مردی باتقوا و مؤمن و فعال و پرکار بود. او تا آخرین ماه‌های حیاتش از کوشش و جهد در راه علم باز نایستاد. چنان که تقریباً دو ماه و نیم پیش از درگذشتش برای کتاب روضات الجنات، چاپ قدیم که فاقد فهرست بود و به دشواری شرح حال علمای مورد نیاز از آن بدست می‌آمد، فهرست مضبوط و منظمی ‌تهیه کرد». در آخر این فهرست آمده است: «فرغت من کتابة فهرس کتاب روضات الجنات فی یوم السبت ثمانیة عشر من شعبان المعظم سنة ۱۳۸۳ ه.ق (مطابق ۱۴ دی ۱۳۴۲ ش) و بعد وفاتی کل من استفاد من هذا الفهرس الذی بذلت لکتابته شهراً واحداً ان یدعوا لی بغفران ذنوبی و انا العبد المذنب الخاطیء عباسعلی المدعو بالمحقق...».

فعالیت‌های سیاسی

الف) مخالفت با رضاشاه:

پس از روی کار آمدن رضاشاه و اجرای دستور متحدالشکل کردن لباس‌ها، مرحوم محقق در منبرهایش بر ضد این سیاست سخنرانی‌ها کرد و به خاطرِ این سخنرانی ها تحت نظر قرار گرفت. در نامه‌ای که از طرف لشکر ۹ شرق در تاریخ ۳۰/۵/۱۳۰۸ صادر شده این چنین آمده است: «شیخ عباسعلی خراسانی که چندی قبل به عتبات عالیات مسافرت نموده بنابر راپورت های واصله، مشارالیه در آن جا راجع به لباس متحدالشکل و وضعیات، دروغ‌هایی جعل کرده... اینک بر طبق راپورت بنادر، مشارالیه وارد بوشهر و از طریق شیراز عازم خراسان گردیده، لازم است مشارالیه را به محض ورود تحت نظر قرار داده و مواظب عملیات، اظهارات و معاشرت او با اشخاص باشید».

ب) واقعه گوهرشاد:

بعد از آن که کشف حجاب در شهرها الزامی ‌شد و استفاده از «کلاه شاپویی» در شهرها به اجرا گذاشته شد، حاج آقا حسین قمی‌ -که از مراجع مشهد بود- به تهران رفت تا به طور مستقیم در این مورد با شاه مذاکره کند و شاه را از اجرای آن بازدارد. اما شاه او را در تهران در باغی تحت مراقبت قرار داد. آقا حسین قمی ‌پیش بینی هر نوع اتفاقی را کرده بود و قبل از عزیمت به تهران حاجی محقق، عیدگاهی و شیخ مهدی واعظ و چند نفر از منبری‌ها را خواسته بودند و سفارش کرده بودند: «شما مراقب باشید و اگر بنا شد شما باید وظیفه دینی خود را انجام دهید. شما باید مردم را آگاه کنید و هوشیار نمایید که چه توطئه عظیمی‌ در کار است».

سید محمدعلی شوشتری درباره جریان‌های آن روز می‌نویسد: «فردای آن روز (روزِ حرکت حاج آقا حسین قمی ‌به تهران) اول شب به منزل رفته بودم. اطلاع دادند که آقایان: شیخ غلامرضا طبسی واعظ و آقا شمس تهرانی واعظ... به اتفاق آقای حاج شیخ عباسعلی واعظ خراسانی می‌خواهند شما را ملاقات کنند. پس از چند ساعت مذاکره و مشورت، پیشنهادی کردم که مورد تصویب هر سه واقع شد و آن تصمیم این بود که تلگرافی با کمال ادب به پیشگاه اعلی حضرت شاه عرض شود و استدعای مراجعت آقای قمی ‌پس از عنایت شاه مقتضی المرام بخواهند».

شیخ غلامرضا طبسی تلگراف را به امضای تنی چند از عالمان و روحانیان و... رسانید اما هنگامی ‌که آن را برای مخابره به تلگراف‌خانه فرستاد، پاکروان (استاندار وقت خراسان) از موضوع مطلع شد و دستور دستگیری امضاکنندگان را داد. به این ترتیب حاج شیخ غلامرضا طبسی و تنی چند از واعظان دستگیر شدند.

مسجد گوهرشاد چند روزی محل اجتماع و سخنرانی علیه کلاه بین المللی (کلاه شاپویی) بود. با بازداشت حاج آقا حسین قمی‌ و واعظان، این تجمع، پرشور شد و قرار شد که خطبای معروف مانند شیخ مهدی واعظ خراسانی و شیخ عباسعلی محقق و... در مسجد گوهرشاد منبر رفته مردم را بیدار سازند. روز سه شنبه ۹ ربیع الثانی، نزدیک ظهر، عده‌ای از مردم، شیخ عباسعلی را به مسجد برده ایشان را روی منبر صاحب الزمان نشاندند. آن روز هنوز از آقایان روحانی کسی به مسجد نرفته بود و ایشان هم نزدیک به نیم ساعت سخنرانی کرد.

روز جمعه نظامیان با تفنگ و سرنیزه به مردم حمله ور شده و تنی چند را می‌کشند، ولی شب آن روز قرار شد شیخ مرتضی عیدگاهی، شیخ مهدی واعظ خراسانی و شیخ عباسعلی محقق منبر بروند. مرتضی عیدگاهی، حدود نیم ساعت صحبت نمود. بعد از آن شیخ مهدی واعظ، قریب یک ساعت منبر رفت. سپس محقق منبر رفت و حدود یک ساعت و بیست دقیقه صحبت کرد و در بین سخنانش گفت: «مردم هوشیار باشید و بیدار باشید! می‌خواهند شما را از زیر پرچم داروین انگلیس ببرند.» «گویی ما در زیر پرچم انگلیس هستیم که هر چه آنان بخواهند باید انجام داده شود.» وی در سخنرانی خود کلاه تمام لبه را مورد انتقاد قرار داد و گفت: «اگر به دیده بصیرت و با ذره بین نگاه کنیم در زیر این کلاه چیزها می‌بینیم.» محقق هنگام خواندن روضه چنین گفت: امشب حضرت امام رضا علیه السلام عزادار است. امشب آقا علی بن موسی الرضا علیه السلام چهل نفر مهمان دارد.

مردم تا شب یکشنبه در مسجد بودند و قرار شد اگر تا روز یکشنبه حاج آقا قمی ‌نیامد جنگ از سر گرفته شود و مردم اطراف مشهد نیز به سوی مشهد حرکت کرده خود را به متحصنان در مسجد برسانند. در کمال تأسف سحر روز یکشنبه، قوای دولتی به مسجد حمله کرد و با گشودن آتش مستقیم به سوی مردم، هزاران تن از انسان‌های بی‌گناه و بی‌دفاع را که به خاطر دین و برای رهایی مرجع خود قیام نموده بودند، به خاک و خون کشید و اجسادشان را - در حالی که زخمیان بسیاری در میان آن ها بود - در گودال‌ها و چاه‌ها دفن نمودند. بعد از کشتار فجیع مردم، دستور دستگیری روحانیان و عوامل این تجمع صادر شد.

آیت الله محقق، شب در مسجد نبود. صبح آن روز شیخ مرتضی واعظ گیلانی جریان را به اطلاع وی رساند و آن دو با یکدیگر به منزل یکی از آقایان تجار رفتند. او حدود دو ماه مخفی بود و هر شب منزلش را تغییر می‌داد. مأموران حکومتی در خلال این دو ماه، دو مرتبه خانه وی را تفتیش کردند. مأموران بار دوم که حاج شیخ در منزلش در دخمه ای پنهان شده بود شناسنامه ایشان را پیدا کرده، بردند و پیغام دادند که: به آقای محقق بگویید بیایند به ملاقات سرهنگ نوایی تا تکلیفشان روشن شود. وقتی پس از رفتن مأموران مرحوم محقق وضعیت آشفته همسر و بچه‌هایش را با حالت ترس گریان دید با خود گفت: درست نیست که من به خاطرِ خودم عائله‌ای را بلرزانم. بنابراین استخاره‌ای برای رفتن کرد که خوب آمد. محقق به شهربانی رفته و خود را تسلیم کرد. او بعدها می‌گفت: به من گفتند خوب شد خودت آمدی، چون مأموران گزارش‌های زیادی علیه تو داده‌اند. بعد از چند روز ایشان را به تهران بردند و در زندانی موقت حبس کردند؛ کسی از وی خبری نداشت تا این که یک روز تلگرافی در تایید سلامت ایشان آمد. پس از مدتی محقق به زندان قصر انتقال داده شد. محاکمه وی آغاز گردید که در این زمان ملاقات‌هایش نیز قطع شد.

در اولین جلسه، نماینده دادستانی کل ارتش گفت: این عده افراد نامبرده زیر علیه تخت و تاج اعلی حضرت قیام کرده‌اند. من برای فرد فرد آن ها تقاضای اعدام می‌کنم. بعد از چند جلسه دادگاه، حکم صادر شد و حاج شیخ عباسعلی محقق به یک سال زندان از بدو توقیف محکوم گردید.

در گزارش اداره محاکمات و دعاوی ارتش به رضاشاه این گونه آمده است: «(دادگاه)... حاج شیخ عباسعلی محقق و... سیزده نفر معروضه به استناد ماده ۲۷۶ قانون محاکمات نظامی‌ و رعایت ماده ۴۴ قانون مجازات عمومی‌ هر یک را به مدت یکسال حبس عادی از بدوِ توقیف (محکوم کرد)». در حاشیه این گزارش چنین آمده است: «به تاریخ ۷/۳/۱۳۱۵ از شرف عرض پیشگاه شاهانه گذشت... فرمودند تجدیدنظر بخواهید».

این حکم دادگاه تقریباً بعد از یکسال صادر شد و می‌بایست این افراد آزاد شوند ولی به دستور شاه دادگاه تجدیدنظری به ریاست سرتیپ سپان تشکیل شد و خلعتبری حکم اولیه را نقض کرد ولی حکم دیگری برای آن ها صادر نکرد و زندانیان مدت‌‌ها سرگردان و بلاتکلیف بودند. سرهنگ خلعتبری نیز قصد داشت هیأت حاکمه دیگری تشکیل دهد و حکم اعدام آنان را صادر کند.

پس از مدتی سرهنگ خلعتبری توسط یک سرباز کشته شد و پس از گذشت شش-هفت ماه، دادگاهی به ریاست تیمسار سرتیپ فضل الله زاهدی برگزار شد. در ادعانامه این دادگاه علیه متهمان چنین آمده است: «...شیخ عباسعلی محقق پسر بمانعلی، شغل روضه خوانی، ۴۵ ساله ساکن مشهد دارای عیال و اولاد - که در منبر، اهالی را به مقاومت به عدم اطاعت اوامر دولت ترغیب و با بهلول مجرم فراری، ملاقات نموده‌اند - معاون در جرم تشخیص و طبق ماده ۲۸ قانون مجازات عمومی ‌در حدود ماده مصوبه ۹ خرداد ۱۳۱۰ مستحق مجازات می‌باشند».

سرانجام دادگاه، حکم خود را در تاریخ ۶/۱۱/۱۳۱۶ صادر و مرحوم محقق و همراهانش به یکسال زندان تأدیبی از بدو توقیف محکوم شدند؛ لذا تمام زندانیان می‌بایست آزاد شوند. این حکم دادگاه باز به مرحله اجرا درنیامد؛ ولی در اثر نامه‌های زیادی که در آن ها حکم درخواست آزادی زندانیان شده بود، رضاشاه در تاریخ ۲۵/۳/۱۳۱۷ حکم آزادی آن ها را صادر کرد. سرهنگ نوایی که رییس کارآگاهی شهربانی در تهران بود و کار زندانیان به او محول شده بود، به شاه گزارش داد که صلاح نیست زندانیان مشهدی به مشهد بازگردند و باید آن ها را در تهران نگه داشت؛ لذا شاه اجازه بازگشت به مشهد را به زندانیان نداد.

حجةالسلام هادی محقق می‌گوید: «پدرم نقل می‌کرد در همان روزی که ما اسباب هایمان را برمی‌داشتیم که از زندان قصر خارج شویم یک مرتبه دیدیم فردی را در فرغون دسته‌دار - که یک تشکی را در آن گذاشته‌اند - دارند می‌برند، نگاه کردیم دیدیم همان سرتیپ پسیان است که حکم اولیه ما را نقض کرد. ایشان رئیس املاک اختصاصی در بجنورد شده بود و بخاطر اختلاس‌هایی که کرده بود محکوم به زندان شده بود. مرحوم پدرم می‌گفتند هر کس به این عده که همه سادات و اولاد پیغمبر بودند محبتی کرد وضعش خوب شد و هر کس کارشکنی کرد و برای ما دامی ‌درست کرد خودش گرفتاری پیدا کرد». همچنین سرهنگ نوایی نیز مدارکی بر ضد او پیدا کرده او را محاکمه کردند و سرهنگ خلعتبری نیز به سزای عملِ خود رسید.

ویژگی‌های اخلاقی

اعتقاد به ولایت فقیه:

شیخ هادی فرزند محقق می‌گوید: وقتی اولین دادگاه تشکیل شد و قرار شد حکمی ‌علیه متهمان صادر کنند پدرم مرا صدا زد و گفت: این ها وارد شور شده‌اند تا حکمی ‌برای ما صادر کنند؛ ولی بدان که ما به خاطر یک قضیه سیاسی به این جریان کشیده نشدیم؛ بلکه این قضایا به رهبری آقای حاج آقا حسین قمی ‌بود. آقای قمی ‌رهبر این جریان بود و او هم نایب امام بود و خصوصیاتی که امام زمان علیه السلام راجع به نواب عامش می‌فرماید، در ایشان وجود داشت. ما به همین دلیل وارد این جریان شده و از ایشان اطاعت کردیم. شرکت من در این قضایا و منبرها صرفاً برای خدا بود و نه غیر. وقتی ایشان در مسجد گوهرشاد نام آقای قمی ‌را می‌بردند، برای تعظیم روی منبر می‌ایستاد و دو مرتبه می‌نشست. به هر حال محقق می‌گفت: برای خدا تجلیل کردم و نام آقای قمی ‌را بردم و اگر حکم اعدام مرا هم صادر کنند، من هیچ باکی از اعدام ندارم و کسی که برای خدا قدمی ‌بردارد، خدا اجر او را عنایت خواهد کرد.

شجاعت:

ایشان از شجاعت بالایی برخودار بود و در جریان مسجد گوهرشاد نسبت به دیگر واعظان سخنرانی‌های تندتری ایراد نمود و سیاست ترویج استفاده از کلاه شاپو را مورد انتقاد قرار داد. در جریان محاکمه نیز بارها می‌گفت: من از اعدام هیچ باکی ندارم و وقتی نماینده دادستانی کل ارتش برای متهمان تقاضای اعدام کرد محقق یک مرتبه بلند شد و گفت: فاتحه، و منظورش این بود که ما از مرگ ترسی نداریم. وی می‌گفت: اگر حکم اعدام مرا صادر کنید هیچ گونه تأثری ندارم. ما برای کشته شدن آماده هستیم و بالاتر از کشته شدن هم چیزی نیست. باز در جریان محاکمه آخر به دنبال کشته شدن سرهنگ خلعتبری، اسداللهی - وکیل دادگستری - بسیار ترسیده بود؛ ولی محقق ایشان را دلداری داد و به شوخی گفت، آقا! ترس ندارد نتیجه اش بالأخره تیرباران است.

تقوا:

مرحوم محقق از واعظانی بود که به تقوا شهرت داشت و در انجام وظایف دینی اصرار می‌ورزید. حتی نقل می‌کنند وی پایبند به مستحبات هم بوده است. در جریان مسجد گوهرشاد هم بارها می‌گفت: من این سخنرانی‌ها را برای خدا انجام دادم و یک قدمی ‌برای او برداشتم نه غیر او. نیز وی از غیرت دینی برخوردار بود که اعتراض به شاه و شرکت در جمع متحصنان مسجد خود بهترین دلیل این مدعاست.

نفوذ کلام:

کلام محقق از نفوذ بالایی برخوردار و سخنانش در مردم بسیار تأثیر می‌کرد. زمانی که در جریان مسجد گوهرشاد بر ضد یک شکل شدن لباس‌ها سخنرانی کرد، بسیاری از مردم کلاه های فرنگی را پاره پاره نمودند. شاید به خاطر نفوذ کلام وی بود که او را برای سخنرانی به مسجد آوردند.

یاری شهید مطهری:

مرحوم شهید مرتضی مطهری وقتی به تهران آمدند از نظر مسکن دچار مشکل بودند و مرحوم محقق دو اتاق نیمه خرابی داشتند که بی استفاده بود. دکتر مهدی محقق موضوع را به پدر گفت و ایشان پذیرفتند و وقتی آن را به شهید مطهری ابلاغ کردند، ایشان فرمودند: با کمال میل، بودن در جوار استاد خطابه و منبری مانند حاجی محقق برای من یک فرصت مغتنمی ‌خواهد بود. و حدود یک سال و نیم در آن جا زندگی کردند و همسر گرامی ‌شهید می‌فرمودند: آن مدت که ما در منزل شما بودیم از بهترین ایام زندگی ما بود.

از نگاه دیگران

فرزند ایشان دکتر مهدی محقق می‌نویسد: «مرحوم پدرم از وعاظ درجه یک خراسان بود و تسلط و علاقه زائدالوصفی به اخبار و احادیث آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم داشت. عشق او به اخبار و احادیث بدان پایه بود که وقتی مرحوم حاج شیخ عباس قمی‌ قدس سره کتاب سفینةالبحار را تألیف می‌کرد پدرم از ترس این که مبادا امکان چاپ آن دست ندهد همه کتاب را با دست خود استنساخ کرد چنان که هم اکنون یک دوره سفینه خطی به خط پدرم در اختیار این بنده است».

حجة الاسلام شیخ حسین انصاریان می‌نویسد: (مرحوم محقق) یکی از بزرگان اهل منبر... مردی وارسته، دانشمند، مبارز و مجاهد بود و من او را وقتی زیارت کردم، در سنین هشتاد سالگی بسر می‌برد و باز هم به توفیق حق، منبر می‌رفت و در کمال نشاط، مردم را موعظه می‌کرد».

دکتر حسن حبیبی در مورد ایشان می‌گوید: «من تا آن جا که به یاد دارم آن بزرگوار به هیچ عنوان بدون مطالعه و آمادگی به منبر نمی‌رفت. سخنرانی‌های ایشان بسیار مفید بود. همیشه در پای منبرشان عده‌ای را می‌دیدم که در حال یادداشت برداری هستند. سخنرانی‌های واعظ خراسانی از جهت فنی و علمی ‌بسیار مرتب و منظم بود و تسلط خوبی به تفسیر داشت... سخنرانی‌های واعظ خراسانی یک کلاس آموزش فرهنگ و زندگی بود که هر کس می‌توانست به صورت رایگان از آن سود می‌برد».

مرحوم رازی نیز در کتابش از او به بزرگی یاد کرده می‌گوید: «مرحوم حجةالاسلام والمسلمین والمحدثین و قدوة الخطباء والمبلغین حاج شیخ عباسعلی واعظ خراسانی... در عاصمه تشیع اشتغال به ترویج دین از طریق منبر داشتند. او «از اساتید و مشاهیر وعاظ ایران (است که)... از طریق وعظ و تبلیغ به ارشاد و هدایت مردم پرداخته و عمر پربرکت خود را بالغ بر ۶۰ سال صرف مطالعه کتب مختلف نموده و با ذوق سرشار مخصوص به خود در بیان مطالب متنوع الحق، محقق بود».

وفات

سرانجام این عالم مجاهد و محقق واعظ در صبح روز سه شنبه دوم ذی القعده سال ۱۳۸۳ قمری (۱۳۴۲ ش) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان بیات قم به خاک سپرده شد. در شب ختم ایشان در قم، امام خمینی قدس سره در مجلس عزای ایشان حاضر شدند و با تسلی دادن به فرزندان و بستگان ایشان، یاد او را گرامی ‌داشتند.

منابع

• ستارگان حرم، احسان فتاحی اردکانی، جلد ۲۰، صفحه ۵۹-۸۰.
• آشنایی با زندگی نامه شیخ عباسعلی محقق واعظ خراسانی، پایگاه اطلاع رسانی تاریخانه، بازیابی: ۳۰ بهمن ۱۳۹۲.