تلبیس ابلیس (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | کتاب '''«تلبیس ابلیس»'''، از | + | کتاب '''«تلبیس ابلیس»'''، از آثار مشهور [[عبدالرحمان بن جوزی|عبدالرحمان بن جوزی]] (م، ۵۹۷ ق)، در ردّ و نقد اصحاب عقاید و طوایف مختلف از جمله متکلمان، فیلسوفان و صوفیان است. ابن جوزی در این کتاب همه کسانی را که همانند خود او نمی اندیشیده‌اند، فریب خوردگان [[ابلیس]] نامیده است. پیروی از [[سنت]]، نکوهش [[بدعت|بدعت‌ها]] و بدعتگذاران، بیان فریبکاری [[شیطان]] در اعتقادات و گمراه شدن عالمان، از جمله مسائل مطرح شده در این اثر می‌باشد. این کتاب توسط علیرضا ذکاوتی به فارسی نیز ترجمه شده است. |
| + | {{مشخصات کتاب | ||
| − | == مؤلف == | + | |عنوان= |
| + | |||
| + | |تصویر= [[پرونده:تلبیس.jpg|240px|وسط]] | ||
| + | |||
| + | |نویسنده= عبدالرحمان بن جوزی | ||
| + | |||
| + | |موضوع= کلام و عقاید | ||
| + | |||
| + | |زبان= عربی | ||
| + | |||
| + | |تعداد جلد= ۱ جلد | ||
| + | |||
| + | |عنوان افزوده1= ترجمه | ||
| + | |||
| + | |افزوده1= علیرضا ذکاوتی | ||
| + | |||
| + | |عنوان افزوده2= | ||
| + | |||
| + | |افزوده2= | ||
| + | |||
| + | |لینک= | ||
| + | |||
| + | }} | ||
| + | |||
| + | ==مؤلف== | ||
«[[عبدالرحمان بن جوزی|ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى]]» (۵۱۰-۵۹۷ ق)، متکلم، مورخ، [[محدث]] و [[فقیه]] [[حنبلی]] در قرن ششم هجری است. بیشترین مایه شهرت ابن جوزی، وعظ و خطابه و تدریس بود، که بخش مهمی از زندگی اجتماعی او را در برمی‌گرفت. | «[[عبدالرحمان بن جوزی|ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى]]» (۵۱۰-۵۹۷ ق)، متکلم، مورخ، [[محدث]] و [[فقیه]] [[حنبلی]] در قرن ششم هجری است. بیشترین مایه شهرت ابن جوزی، وعظ و خطابه و تدریس بود، که بخش مهمی از زندگی اجتماعی او را در برمی‌گرفت. | ||
| سطر ۸: | سطر ۳۳: | ||
[[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزی]] (۶۵۴-۵۸۲ ق)، واعظ و مورخ نامدار [[اهل سنت]] در قرن هفتم هجری، نوه عبدالرحمن بن جوزى است. | [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزی]] (۶۵۴-۵۸۲ ق)، واعظ و مورخ نامدار [[اهل سنت]] در قرن هفتم هجری، نوه عبدالرحمن بن جوزى است. | ||
| − | == انگیزه نگارش == | + | ==انگیزه نگارش== |
| − | + | [[عبدالرحمان بن جوزی|عبدالرحمن بن جوزى]] در مقدمه کوتاه کتاب «تلبیس ابلیس» می‌نویسد: پس از [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت حضرت رسول]] (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و درگذشت یاران او... هواها بازگشت و [[بدعت|بدعت‌ها]] آفرید... بیشتر مردم به گروه‌های گوناگون گرویدند و [[ابلیس|ابلیس]] سربرآورد تا آنان را بفریبد و [[باطل|باطل]] را بیاراید و تفرقه افکند و گمراهان را گرد هم آورد... از این‌رو من بر آن شدم تا با تألیف «تلبیس ابلیس» مردم را از نیرنگ‌های او بر حذر دارم و دام‌هایش را بنمایانم. | |
| − | == محتوای کتاب == | + | ==محتوای کتاب== |
[[عبدالرحمان بن جوزی|ابن جوزی]] این کتاب را در ۱۳ باب تألیف کرده که برخی از ابواب آن خود به فصول و بخش‌های فرعی تقسیم شده است. از آن‌جا که فصول و بخش‌های این کتاب تا حدود زیادی بیانگر عقاید و آرای ابن جوزی است، اشاره به مباحث اصلی این ابواب و فصول، به شناخت بیشتر شخصیت او کمک می‌کند: | [[عبدالرحمان بن جوزی|ابن جوزی]] این کتاب را در ۱۳ باب تألیف کرده که برخی از ابواب آن خود به فصول و بخش‌های فرعی تقسیم شده است. از آن‌جا که فصول و بخش‌های این کتاب تا حدود زیادی بیانگر عقاید و آرای ابن جوزی است، اشاره به مباحث اصلی این ابواب و فصول، به شناخت بیشتر شخصیت او کمک می‌کند: | ||
| − | * باب اول: باب اول در امر به پیروی از [[سنت|سنت]] و همراهی با جماعت: در این باب ابن جوزی با استناد به روایات [[اهل سنت|عامه]] لزوم پیروی از «سنت» را بر اساس تلقی [[اهل سنت|اهل تسنن]] از «سنت» تبیین می‌کند و با اشاره به [[حدیث|حدیث]] افتراق، «اهل جماعت» را فرقه ناجیه معرفی می‌کند. | + | *باب اول: باب اول در امر به پیروی از [[سنت|سنت]] و همراهی با جماعت: در این باب ابن جوزی با استناد به روایات [[اهل سنت|عامه]] لزوم پیروی از «سنت» را بر اساس تلقی [[اهل سنت|اهل تسنن]] از «سنت» تبیین می‌کند و با اشاره به [[حدیث|حدیث]] افتراق، «اهل جماعت» را فرقه ناجیه معرفی می‌کند. |
| − | * باب دوم: باب دوم در نکوهش [[بدعت|بدعت‌ها]] و بدعت‌گزاران: در این باب ابن جوزی بدعتگذاران را به ۶ گروه اصلی و هر گروه اصلی را به ۱۲ گروه فرعی تقسیم می‌کند. گروه‌های اصلی بدعت‌گذار از نظر وی عبارتند از [[حروریه|حروریه]]، [[قدریه|قدریه]]، جهمیه، [[مرجئه|مرجئه]]، [[رافضه|رافضه]] و [[جبریه|جبریه]]. وی از گروه‌های فرعی رافضه به | + | *باب دوم: باب دوم در نکوهش [[بدعت|بدعت‌ها]] و بدعت‌گزاران: در این باب ابن جوزی بدعتگذاران را به ۶ گروه اصلی و هر گروه اصلی را به ۱۲ گروه فرعی تقسیم می‌کند. گروه‌های اصلی بدعت‌گذار از نظر وی عبارتند از [[حروریه|حروریه]]، [[قدریه|قدریه]]، جهمیه، [[مرجئه|مرجئه]]، [[رافضه|رافضه]] و [[جبریه|جبریه]]. وی از گروه‌های فرعی رافضه به [[شیعه|شیعه]] اشاره و آنها را چنین معرفی می‌کند: شیعه معتقد است که [[امام علی علیه السلام|علی]] (علیه‌السلام) وصی [[پیامبر اسلام|پیامبر خدا]] است و ولی امر بعد از اوست و امت که با جز او بیعت کردند، کافر شدند. گرچه به نظر می‌رسد که اطلاعات و تقسیم بندی های ابن جوزی از عقاید و فِرَق شیعه چندان با وقایع تاریخی و آثار و آرای معتبر و شناخته شده شیعه سازگار نیست. |
| − | * باب سوم: باب سوم در تحذیر از [[فتنه|فتنه‌ها]] و نیرنگ‌های [[ابلیس|ابلیس]]: در این باب با استناد به [[قرآن|قرآن کریم]] و احادیث به بیان فریبکاری [[شیطان|شیطان]] می‌پردازد و می‌گوید: هر انسانی را شیطانی است و شیطان همانند خون در آدمی جریان دارد و آنگاه فصلی به ضرورت پناه بردن به خدا از شر شیطان اختصاص می‌دهد. | + | *باب سوم: باب سوم در تحذیر از [[فتنه|فتنه‌ها]] و نیرنگ‌های [[ابلیس|ابلیس]]: در این باب با استناد به [[قرآن|قرآن کریم]] و احادیث به بیان فریبکاری [[شیطان|شیطان]] می‌پردازد و می‌گوید: هر انسانی را شیطانی است و شیطان همانند خون در آدمی جریان دارد و آنگاه فصلی به ضرورت پناه بردن به خدا از شر شیطان اختصاص می‌دهد. |
| − | * باب چهارم: باب چهارم در معنی تلبیس و غرور: به نظر وی تلبیس نمایاندن [[باطل|باطل]] به صورت [[حق|حق]] و غرور نوعی نادانی است که نادرست را درست و زشت را زیبا می‌نمایاند. | + | *باب چهارم: باب چهارم در معنی تلبیس و غرور: به نظر وی تلبیس نمایاندن [[باطل|باطل]] به صورت [[حق|حق]] و غرور نوعی نادانی است که نادرست را درست و زشت را زیبا می‌نمایاند. |
| − | * باب پنجم: باب پنجم در ذکر فریبکاری ابلیس در اعتقادات و دین‌ها: در این باب به بیان بطلان عقاید سوفسطائیان، دهریان، طبایعیان (معتقدان به عناصر چهارگانه)، ثنویان، فلاسفه و پیروان آنان، معتقدان به هیاکل (کسانی که اجرام سماوی را به عنوان جسم روحانیان علوی می‌پرستند)، بت‌پرستان، پرستندگان آتش و خورشید و ماه، مردم دوران [[جاهلیت|جاهلیت]]، منکران نبوت، [[یهود|یهودیان]]، [[مسیحیت|نصاری]]، [[صابئین|صابئان]]، [[مجوس|مجوس]]، منجمان، منکران رستاخیز و تناسخیان می‌پردازد. آنگاه چگونگی فریبکاری شیطان را در اعتقادات امت مسلمان شرح می‌دهد و در این زمینه از [[تقلید]] و [[اجتهاد]] و مسائل مربوط به آنها سخن می‌گوید و پس از بحثی راجع به [[علم کلام|کلام]] و نکوهش متکلمان کیفیت فریبکاری ابلیس را بر [[خوارج|خوارج]]، رافضیان، باطنیان ([[اسماعیلیه|اسماعیلیه]]، سبعیه، بابکیه، محمره، قرامطه، خرمیه، تعلیمیه) بیان می‌کند. | + | *باب پنجم: باب پنجم در ذکر فریبکاری ابلیس در اعتقادات و دین‌ها: در این باب به بیان بطلان عقاید سوفسطائیان، دهریان، طبایعیان (معتقدان به عناصر چهارگانه)، ثنویان، فلاسفه و پیروان آنان، معتقدان به هیاکل (کسانی که اجرام سماوی را به عنوان جسم روحانیان علوی می‌پرستند)، بت‌پرستان، پرستندگان آتش و خورشید و ماه، مردم دوران [[جاهلیت|جاهلیت]]، منکران نبوت، [[یهود|یهودیان]]، [[مسیحیت|نصاری]]، [[صابئین|صابئان]]، [[مجوس|مجوس]]، منجمان، منکران رستاخیز و تناسخیان می‌پردازد. آنگاه چگونگی فریبکاری شیطان را در اعتقادات امت مسلمان شرح می‌دهد و در این زمینه از [[تقلید]] و [[اجتهاد]] و مسائل مربوط به آنها سخن می‌گوید و پس از بحثی راجع به [[علم کلام|کلام]] و نکوهش متکلمان کیفیت فریبکاری ابلیس را بر [[خوارج|خوارج]]، رافضیان، باطنیان ([[اسماعیلیه|اسماعیلیه]]، سبعیه، بابکیه، محمره، قرامطه، خرمیه، تعلیمیه) بیان می‌کند. |
| − | * باب باب ششم در فریفتن عالمان: در این باب تلبیس شیطان بر قاریان، [[محدث|محدثان]]، فقیهان، اهل جدل، واعظان و گویندگان قصص، لغویان و ادیبان، شاعران و دانشمندان مبرز شرح داده می‌شود. | + | *باب باب ششم در فریفتن عالمان: در این باب تلبیس شیطان بر قاریان، [[محدث|محدثان]]، فقیهان، اهل جدل، واعظان و گویندگان قصص، لغویان و ادیبان، شاعران و دانشمندان مبرز شرح داده می‌شود. |
| − | * باب هفتم در فریفتن فرمانروایان و پادشاهان. | + | *باب هفتم در فریفتن فرمانروایان و پادشاهان. |
| − | * باب هشتم در فریبکاری در عبادات: در این باب چگونگی فریفته شدن عابدان در تطهیر، [[وضو]]، [[اذان|اذان]]، [[نماز]]، قرائت [[قرآن|قرآن]]، [[روزه|روزه]]، [[حج|حج]]، [[جهاد]]، [[امر به معروف و نهی از منكر|امر به معروف و نهی از منکر]] بیان می‌شود. | + | *باب هشتم در فریبکاری در عبادات: در این باب چگونگی فریفته شدن عابدان در تطهیر، [[وضو]]، [[اذان|اذان]]، [[نماز]]، قرائت [[قرآن|قرآن]]، [[روزه|روزه]]، [[حج|حج]]، [[جهاد]]، [[امر به معروف و نهی از منكر|امر به معروف و نهی از منکر]] بیان می‌شود. |
| − | * باب نهم در فریفتن زاهدان و عابدان: وی در این باب ترک دنیا، سرزنش علما، روی‌گردانی از آموختن علم، ترک مباحات، پشمینه‌پوشی، حب جاه، ژولیدگی، ظاهر زاهدانه، احتراز از خرید، انگشت‌نما شدن، عجب به عبادت، عمل به اوهام و پندارها به عنوان «واقعه»ها و... را از مصادیق تلبیس ابلیس می‌شمارد. | + | *باب نهم در فریفتن زاهدان و عابدان: وی در این باب ترک دنیا، سرزنش علما، روی‌گردانی از آموختن علم، ترک مباحات، پشمینه‌پوشی، حب جاه، ژولیدگی، ظاهر زاهدانه، احتراز از خرید، انگشت‌نما شدن، عجب به عبادت، عمل به اوهام و پندارها به عنوان «واقعه»ها و... را از مصادیق تلبیس ابلیس می‌شمارد. |
| − | * باب دهم در فریفتن [[تصوف|صوفیان]]: ابن جوزی در آغاز این باب صوفیان را گروهی از زاهدان می‌شمارد که با صفات، نشانه‌ها و احوالی از زاهدان بازشناخته می‌شوند. سپس با استناد بر اخبار به بیان وجه تسمیه این گروه به صوفیه و متصوفه می‌پردازد و آنگاه مباحثی در نادرستی اعتقادت صوفیان بیان می‌کند. | + | *باب دهم در فریفتن [[تصوف|صوفیان]]: ابن جوزی در آغاز این باب صوفیان را گروهی از زاهدان می‌شمارد که با صفات، نشانه‌ها و احوالی از زاهدان بازشناخته می‌شوند. سپس با استناد بر اخبار به بیان وجه تسمیه این گروه به صوفیه و متصوفه می‌پردازد و آنگاه مباحثی در نادرستی اعتقادت صوفیان بیان می‌کند. |
| − | * باب یازدهم در فریفتن متدینان در آنچه شبیه کرامات است. | + | *باب یازدهم در فریفتن متدینان در آنچه شبیه کرامات است. |
| − | * باب دوازدهم در فریفتن مردم عامی. | + | *باب دوازدهم در فریفتن مردم عامی. |
| − | * باب سیزدهم در فریفتن عموم مردم با آرزوهای دور و دراز. | + | *باب سیزدهم در فریفتن عموم مردم با آرزوهای دور و دراز. |
| − | == منابع == | + | ==منابع== |
| − | * [[دائرة المعارف بزرگ اسلامی (کتاب)|دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]، برگرفته از مقاله «ابن جوزی، ابوالفرج»، ج۴، ص۱۴۸۴. | + | *[[دائرة المعارف بزرگ اسلامی (کتاب)|دائرة المعارف بزرگ اسلامی]]، برگرفته از مقاله «ابن جوزی، ابوالفرج»، ج۴، ص۱۴۸۴. |
| + | *[[دانشنامه جهان اسلام]]، برگرفته از مقاله «تلبیس ابلیس»، شماره ۳۸۲۳. | ||
نسخهٔ ۱۴ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۳۹
کتاب «تلبیس ابلیس»، از آثار مشهور عبدالرحمان بن جوزی (م، ۵۹۷ ق)، در ردّ و نقد اصحاب عقاید و طوایف مختلف از جمله متکلمان، فیلسوفان و صوفیان است. ابن جوزی در این کتاب همه کسانی را که همانند خود او نمی اندیشیده‌اند، فریب خوردگان ابلیس نامیده است. پیروی از سنت، نکوهش بدعت‌ها و بدعتگذاران، بیان فریبکاری شیطان در اعتقادات و گمراه شدن عالمان، از جمله مسائل مطرح شده در این اثر می‌باشد. این کتاب توسط علیرضا ذکاوتی به فارسی نیز ترجمه شده است.
 | |
| نویسنده | عبدالرحمان بن جوزی |
| موضوع | کلام و عقاید |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| ترجمه | علیرضا ذکاوتی |
|
| |
محتویات
مؤلف
«ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزى» (۵۱۰-۵۹۷ ق)، متکلم، مورخ، محدث و فقیه حنبلی در قرن ششم هجری است. بیشترین مایه شهرت ابن جوزی، وعظ و خطابه و تدریس بود، که بخش مهمی از زندگی اجتماعی او را در برمی‌گرفت.
وی کتب فراوانی در علوم مختلف علاوه بر «تلبیس ابلیس» تألیف کرده است، از جمله: المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، زاد المسیر فی علم التفسیر، آفة اصحاب الحدیث، بستان الواعظین، صید الخاطر، صفوة الصفوة.
سبط ابن جوزی (۶۵۴-۵۸۲ ق)، واعظ و مورخ نامدار اهل سنت در قرن هفتم هجری، نوه عبدالرحمن بن جوزى است.
انگیزه نگارش
عبدالرحمن بن جوزى در مقدمه کوتاه کتاب «تلبیس ابلیس» می‌نویسد: پس از رحلت حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و درگذشت یاران او... هواها بازگشت و بدعت‌ها آفرید... بیشتر مردم به گروه‌های گوناگون گرویدند و ابلیس سربرآورد تا آنان را بفریبد و باطل را بیاراید و تفرقه افکند و گمراهان را گرد هم آورد... از این‌رو من بر آن شدم تا با تألیف «تلبیس ابلیس» مردم را از نیرنگ‌های او بر حذر دارم و دام‌هایش را بنمایانم.
محتوای کتاب
ابن جوزی این کتاب را در ۱۳ باب تألیف کرده که برخی از ابواب آن خود به فصول و بخش‌های فرعی تقسیم شده است. از آن‌جا که فصول و بخش‌های این کتاب تا حدود زیادی بیانگر عقاید و آرای ابن جوزی است، اشاره به مباحث اصلی این ابواب و فصول، به شناخت بیشتر شخصیت او کمک می‌کند:
- باب اول: باب اول در امر به پیروی از سنت و همراهی با جماعت: در این باب ابن جوزی با استناد به روایات عامه لزوم پیروی از «سنت» را بر اساس تلقی اهل تسنن از «سنت» تبیین می‌کند و با اشاره به حدیث افتراق، «اهل جماعت» را فرقه ناجیه معرفی می‌کند.
- باب دوم: باب دوم در نکوهش بدعت‌ها و بدعت‌گزاران: در این باب ابن جوزی بدعتگذاران را به ۶ گروه اصلی و هر گروه اصلی را به ۱۲ گروه فرعی تقسیم می‌کند. گروه‌های اصلی بدعت‌گذار از نظر وی عبارتند از حروریه، قدریه، جهمیه، مرجئه، رافضه و جبریه. وی از گروه‌های فرعی رافضه به شیعه اشاره و آنها را چنین معرفی می‌کند: شیعه معتقد است که علی (علیه‌السلام) وصی پیامبر خدا است و ولی امر بعد از اوست و امت که با جز او بیعت کردند، کافر شدند. گرچه به نظر می‌رسد که اطلاعات و تقسیم بندی های ابن جوزی از عقاید و فِرَق شیعه چندان با وقایع تاریخی و آثار و آرای معتبر و شناخته شده شیعه سازگار نیست.
- باب سوم: باب سوم در تحذیر از فتنه‌ها و نیرنگ‌های ابلیس: در این باب با استناد به قرآن کریم و احادیث به بیان فریبکاری شیطان می‌پردازد و می‌گوید: هر انسانی را شیطانی است و شیطان همانند خون در آدمی جریان دارد و آنگاه فصلی به ضرورت پناه بردن به خدا از شر شیطان اختصاص می‌دهد.
- باب چهارم: باب چهارم در معنی تلبیس و غرور: به نظر وی تلبیس نمایاندن باطل به صورت حق و غرور نوعی نادانی است که نادرست را درست و زشت را زیبا می‌نمایاند.
- باب پنجم: باب پنجم در ذکر فریبکاری ابلیس در اعتقادات و دین‌ها: در این باب به بیان بطلان عقاید سوفسطائیان، دهریان، طبایعیان (معتقدان به عناصر چهارگانه)، ثنویان، فلاسفه و پیروان آنان، معتقدان به هیاکل (کسانی که اجرام سماوی را به عنوان جسم روحانیان علوی می‌پرستند)، بت‌پرستان، پرستندگان آتش و خورشید و ماه، مردم دوران جاهلیت، منکران نبوت، یهودیان، نصاری، صابئان، مجوس، منجمان، منکران رستاخیز و تناسخیان می‌پردازد. آنگاه چگونگی فریبکاری شیطان را در اعتقادات امت مسلمان شرح می‌دهد و در این زمینه از تقلید و اجتهاد و مسائل مربوط به آنها سخن می‌گوید و پس از بحثی راجع به کلام و نکوهش متکلمان کیفیت فریبکاری ابلیس را بر خوارج، رافضیان، باطنیان (اسماعیلیه، سبعیه، بابکیه، محمره، قرامطه، خرمیه، تعلیمیه) بیان می‌کند.
- باب باب ششم در فریفتن عالمان: در این باب تلبیس شیطان بر قاریان، محدثان، فقیهان، اهل جدل، واعظان و گویندگان قصص، لغویان و ادیبان، شاعران و دانشمندان مبرز شرح داده می‌شود.
- باب هفتم در فریفتن فرمانروایان و پادشاهان.
- باب هشتم در فریبکاری در عبادات: در این باب چگونگی فریفته شدن عابدان در تطهیر، وضو، اذان، نماز، قرائت قرآن، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر بیان می‌شود.
- باب نهم در فریفتن زاهدان و عابدان: وی در این باب ترک دنیا، سرزنش علما، روی‌گردانی از آموختن علم، ترک مباحات، پشمینه‌پوشی، حب جاه، ژولیدگی، ظاهر زاهدانه، احتراز از خرید، انگشت‌نما شدن، عجب به عبادت، عمل به اوهام و پندارها به عنوان «واقعه»ها و... را از مصادیق تلبیس ابلیس می‌شمارد.
- باب دهم در فریفتن صوفیان: ابن جوزی در آغاز این باب صوفیان را گروهی از زاهدان می‌شمارد که با صفات، نشانه‌ها و احوالی از زاهدان بازشناخته می‌شوند. سپس با استناد بر اخبار به بیان وجه تسمیه این گروه به صوفیه و متصوفه می‌پردازد و آنگاه مباحثی در نادرستی اعتقادت صوفیان بیان می‌کند.
- باب یازدهم در فریفتن متدینان در آنچه شبیه کرامات است.
- باب دوازدهم در فریفتن مردم عامی.
- باب سیزدهم در فریفتن عموم مردم با آرزوهای دور و دراز.
منابع
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جوزی، ابوالفرج»، ج۴، ص۱۴۸۴.
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «تلبیس ابلیس»، شماره ۳۸۲۳.
