عبادت

«عبادت» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى خداى متعال است.

مفهوم عبادت

عبادت نوعى از سپاس و مرتبه والاى آن است، زیرا حقیقت عبادت خضوع است در حد اعلاى آن که با عالى ترین مراحل تعظیم توأم بوده و از این رو تنها کسى مستحق عبادت است که نعمت هاى اساسى و پایه اى مانند آفرینش و زندگى و قدرت از او باشد و جز خداوند متعال کسى بدین امور قادر نباشد. پس عبادت خاص ذات احدیت می باشد.

«عبادت خدا» دو نوع است: اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند نماز و امثال آن.

اقسام عبادت

عبادت سه قسم است:

• عبادت تكوينى: به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود مملوك پروردگارند و خواهى‏ نخواهى وجودشان وابسته به اوست.  در آیه 93 سوره مریم آمده است: «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً»؛ هيچ كس در آسمان‏ها و زمين نيست، مگر اينكه بنده ‏وار به سوى (خداى) گسترده‏ مهر آيد.
• عبادت تشريعى: (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند مقرر فرموده در اوقات سال در شبانه روز قربة الى اللّه انجام شوند مانند نماز، روزه، حج و ... 
• عبادت رفتارى: كه مربوط مى‏ شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى ‏اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى‏ كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى‏ هاى اين‏گونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى ‏كند.

اصناف مردم نسبت به عبادت‏

در چند روايت به لحاظ انگيزه پرستش، بندگان حق در نوع عبادتشان با اندكى تفاوت در تعبيرها به سه گروه تقسيم شده ‏اند. امير المؤمنين عليه السلام مى‏ فرمايد:«إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلكَ عِبَادَةُ الْعَبيدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلكَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ»؛ گروهى خدا را به اميد دست يافتن به بهشت پرستيدند و اين پرستش تاجران و بازرگانان است و قومى خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت كردند و اين عبادت بردگان است و جمعى او را از سر سپاس و شكر بندگى كردند و اين بندگى آزادگان است.

در جای دیگر فرمود:«إلَهى مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنَّ نَارِكَ وَ لا طَمَعاً فِى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أهلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم.

اين‏ها مراتب و درجاتى است كه در نيت اهل عبادت وجود دارد و بديهى است هر جا معرفت خدا بيشتر و خودخواهى و خود ديدن كمتر باشد نيت بهتر و پاك‏تر و خالص‏تر و عبادت بر پايه آن نيت خالصانه باارزش‏تر است و تكرار و تداوم اين‏گونه عبادت براى روح و جان و قلب و نفس كاربردى قوى‏تر و سازندگى بهتر دارد.

آثار عبادت

طبق آموزه های قرآن اساس  خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداوند است و سعادت و نیک بختی او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. در آیات قرآن و روایات، برای عبادت خداوند پیامدهای نیکویی بیان شده است از جمله:  

• رسیدن به خواسته ها: طبق آموزه های دین کسی که خداوند را نیکو عبادت کند خداوند نیز او را برای رسیدن به خواسته های مادی و معنوی اش یاری می نمایند. امام حسین علیه السلام می فرمایند: «مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانيهِ و كِفايَتِهِ»، هر كه خدا را چنان كه حق عبادت اوست عبادت كند، خداوند برتر از آرزوها و بيشتر از حدّ كفايتش به او عطا فرمايد.
• خوش بختی: مسیر کمال و سعادت انسان از عبادت خالصانه ی خداوند می گذرد. امام على عليه السلام :«فازَ بِالسَّعادَةِ مَن أخلَصَ العِبادَةَ» كسى كه خالصانه عبادت كند، به نيك بختى نايل مى شود.

آداب و شرایط عبادت

هر نماز و روزه و حج و انفاقی  عبادت نیست. تحقق عبادت خداوند تنها در سایه حفظ شرایط ظاهری و باطنی آن است. از جمله

• اخلاص در عبادت

بی شک از مهمترین آداب عبادت اخلاص و دوری از شرک و ریا در عبادت است. خداوند ، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است.قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ‏ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ»؛ و به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند، نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند؛ و اين است آيين مستقيم و پايدار. امام على عليه السلام در این باره می فرمایند: «الإخْلاصُ مِلاكُ العِبادَةِ»؛ اخلاص اساس عبادت است.

• فروتنی در عبادت

اساس عبادت فروتنی و خشوع در مقابل معبود است. قرآن کریم در وصف اهل ایمان می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ • الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»؛ مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند.» عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد. پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله می فرمایند: «لا صَلاةَ لِمَن لا يَتَخَشَّعُ في صَلاتِهِ»؛ كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نيست.

• شناخت

گام اول در عبادت، شناخت خدا است؛ یعنی از معبودی‎ که می‎ خواهیم بپرستیم، شناخت صحیح داشته باشیم و این، برترین نوع شناخت است. کمااینکه رسول خدا در پاسخ کسی که از بهترین اعمال پرسید فرمود: «العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ في دِينهِ ، و كَرَّرَهُما عَلَيهِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ» ؛ بهترین کارها شناخت خدا است، با این علم، کارهای کم و زیاد، برایت سودمند خواهد بود، ولی با جهل، هیچ کاری، خواه کم یا زیاد، برایت فایده‌ای نخواهد داشت». امام رضا عليه السلام نیز فرمود:«أَوَّلُ عِبادَةِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ»؛نخستين گام در خداپرستى ، شناخت اوست.

آفات و موانع عبادت

برای تحقق عبادت باید آفات و موانعی که بر سر راه عبادت وجود دارد برطرف نمود. از جمله

• سستی و تنبلی

یکی از موانع بهره گیری از آثار مثبت عبادت و لذت بردن از آن سستی و تنبلی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَة»؛ آفت عبادت، سستى است.

• ریا و خودنمایی

یکی دیگر از موانع جدی عبادت ریا و خودنمایی است که نیت عبادت را فاسد کرده و نه تنها آثار مثبت آن را محو می کند خودش گناه است و آثار نامطلوبی را در پی دارد. امام علی علیه السلام فرمودند: «آفةُ الِعبادةِ الرِّياءُ»؛آفت عبادت، رياست.

• خودپسندی

از آفات بزرگ عبادت خودپسندی و بزرگ پنداشتن عبادت است که از آن با عنوان «عجب» یاد می شود. کسی که دچار عجب شده خود را بابت عبادتی که انجام داده طلبکار خداوند می داند و این با روح عبادت که تواضع است میانه ای ندارد. در حدیث است که: «كَم مِن عابِدٍ أَفسَدَتُه‏ العُجبُ» ؛ بسا عابدى كه خودپسندى تباهش ساخت. به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام از خودپسندی و غرور به خداوند پناه برده و اینگونه دعا می فرماید:«لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي بِالْعُجْب‏»؛ و عبادتم را به عجب و غرور تباه مكن‏

عبادت در آیات و روایات

آیات و روایات درباره عبادت بیش از حد و حصر است که در اینجا به بر

خى از آنها اشاره می شود:

• «قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَلا أُشْرِک بِهِ». (سوره رعد:۳۶)
• «وَمَا لِی لاَ أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی وَإِلَیهِ تُرْجَعُونَ». (سوره یس:۲۲)
• «وَقَضَى رَبُّک أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیاهُ». (سوره اسراء:۲۳)
• «تَعَالَوْاْ إِلَى کلَمَةٍ سَوَاء بَینَنَا وَبَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ». (سوره آل عمران:۶۴)

عبادت در منظر روایات:

• رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «بهترین مردم کسى است که دلباخته عبادت بوده آن را به آغوش کشد و از عمق جان آن را دوست داشته به آن بچسبد و خود را در اختیار آن نهد و چنین کسى در غم دنیاى خویش نباشد که به خوشى و رفاه می گذراند، یا در سختى و شدت».
• امیرالمؤمنین علیه السلام در بیانات شیوای خود در این زمینه می فرمایند: «لو عاینوا کنه ما خفى علیهم منک لحقّروا اعمالهم، و لزروا على انفسهم، ولعرفوا انهم لم یعبدوک حق عبادتک، ولم یطیعوک حق طاعتک». اگر مردم ببینند آنچه از ذات تو بر آنها مخفی است، اعمال خود را کوچک شمارند و خود را سرزنش کنند و خواهند دانست که حق طاعت و عبادت تو را به جا نیاورده اند.

• امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ولا عبادة کاداء الفرائض». هیچ عبادتی همچون عمل به واجبات نیست.

• امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «و خادِع نفسَک فى العبادة وارفق بها ولا تقهرها وَ خُذْ عَفْوَهَا وَ نَشَاطَهَا إِلَّا مَا کانَ مَکتُوباً عَلَیک مِنَ الْفَرِیضَةِ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِهَا وَ تَعَاهُدِهَا عِنْدَ مَحَلِّهَا» نفس خود را در واداشتن به عبادت فریب ده و با آن مدارا کن و به زور و اکراه بر چیزى مجبورش نساز و در وقت فراغت و نشاط به کارش گیر، جز در آنچه که بر تو واجب است، و باید آن را در وقت خاص خودش به جا آورى.

• امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: گروهى خدا را بدین هدف عبادت کنند که به منافع و لذات اخروى دست یابند و این عبادت، عبادت بازرگانان باشد و گروهى خدا را از ترس عبادت کنند و این عبادت بردگان است و گروه دیگر او را به جهت سپاس از نعمت هایش عبادت کنند و این عبادت آزادگان است.

• و فرمودند: عبادت خالص آن است که آدمى جز از پروردگارش به کسى امید نداشته باشد و جز از گناهانش از چیزى نترسد.

• از امام صادق علیه السلام روایت است که خداوند به آن بندگانش که در بندگى خالصند مى فرماید: اى بندگانم امروز در دنیا به (لذت) بندگیم کامروا باشید تا فردا به نعمت هائى که در نتیجه آن به شما خواهد رسید، متنعم گردید.

• پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر عبادتى (در آغاز) شور و نشاطى دارد که رفته رفته به سردى مى گراید، پس هر آنکس که شور و نشاطش در عبادت طبق سنت بود (نه به سلیقه خودش) وى در راه هدایت مى باشد و هر که (در آن حال) برخلاف سنت من بود، گمراه است و عملش به زیان او خواهد بود؛ من هم نماز مى خوانم و هم مى خوابم، گاه روزه و گاه مفطرم، هم مى خندم و هم مى گریم؛ پس هر که از روش من روى گردان باشد، از من نیست.

• امام صادق علیه السلام فرمود: شما را هشدار مى دهم آنچه را که به فراگیرى آن ناگزیرید فراگیرید و در شناخت آنچه که عذرتان در جهل به آنها پذیرفته نیست، سخت بکوشید زیرا دین خدا را ارکانى است که با جهل به آنها هیچ «عبادت» سود ندهد و چون کسى به آن ارکان (و معارف) آشنا و آگاه بود میانه روى در عبادت او را زیان نزند و جز به یارى خداوند دسترسى به آن معارف میسّر نباشد.

• پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: این دین، دینى متین و استوار (و معتدل) مى باشد به مدارائى و متانت در آن درآئید و بندگى خدا را بر بندگانش تحمیل مکنید که در آن صورت به سوارى تندرو مى مانید که هنوز به منزل نرسیده مرکب سوارى خویش را از پا درآورد.

• پیغمبر اکرم در باب ارزش معنوی عبادت فرمودند: اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ عانَقَها وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها. بهترین مردم آن کسی است که به پرستش و نیایش عشق بورزد و خودش را فارغ کند برای عبادت.

• همچنین حضرت رسول می فرمایند: طوبی لِمَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ اَحَبَّها بِقَلْبِهِ وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ. خوشا به حال کسی که به عبادت عشق بورزد، و عبادت به صورت معشوقش در بیاید، و از صمیم قلب عبادت را دوست داشته باشد، و با بدنش به آن بچسبد.

مقصود از دو حدیث آخر این است که عبادت فقط یک ذکر قلبی به تنهایی نیست. خود عبادت عملی (رکوع کردن، سجود کردن، قنوت کردن) نوعی عشق ورزی عملی است. «وَ تَفَرَّغَ لَها»، یعنی خودش را خالی کند از همه چیز جز عبادت؛ یعنی آن وقتی که به عبادت می ایستد دیگر هیچ خیالی، هیچ خاطره ای، هیچ فکری در قلبش نیاید، فقط او باشد و خدا، قلبش خالی بشود برای خدا، و روح عبادت هم همین است.

منابع

• فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
• تعلیم و تربیت در اسلام، استاد مطهری، در دسترس در سایت شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392.
• خزائلى، محمدعلى، متن، شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى (موضوعى، قرآنى، روايى، اخلاقى، عرفانى و تربيتى)، 1جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش.
• انصاريان، حسين، جلوه هاى رحمت الهى، 1جلد، دار العرفان - ايران - قم، چاپ: 1، 1384 ه.ش.

پیوست

• اثر عبادت در گفتار شهید مطهری
• روح عبادت در گفتار شهید مطهری