حسین بن روح نوبختی

ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى، سومين نايب خاص امام مهدى عليه السلام است كه در حدود سال ۳۰۵ق به اين سِمَت منصوب گرديده است. او فردى دانشمند و متّقى از خاندان بزرگ و دانشور نوبختيان بود و با بزرگان آن طايفه، آمد و شد داشت.

حسین بن روح نوبختی کیست؟

ابوالقاسم حسین بن روح" عالم بزرگ و سومین سفیر و نائب از نواب اربعه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از خاندان بزرگ شیعه ایرانی نوبختی است که مقیم بغداد بودند. او از فقیهان و عالمان و محدثان مشهور شیعی است که در زمان خود از شهرت و اعتبار دینی، اجتماعی و سیاسی مهمی برخوردار بوده است. حتی برخی گفته اند که از نظر دینی و مذهبی در شیعه کسی همتای او نیست و موافقان و مخالفانف او را از عاقلترین مردم دانسته اند. وی در زمان سفارت محمد بن عثمان از جانب او و به امر او متصدى بعضى از امور وی بود و چند نفر از ثقات و مؤمنين معتمدين محمد بن عثمان بودند كه از آن جمله ، حسين بن روح بود .

نیابت از امام زمان

در روايت معتبره وارد شده است كه جماعتى از شيعه نزد محمد بن عثمان جمع شدند و به او گفتند كه اگر شما از دنیا بروید چه کسی جانشین شماست ؟

وی پاسخ داد : ابوالقاسم حسين بن روح، قائم مقام من است و در ميان شما و وكيل و امين و ثقه امام زمان علیه السلام است . پس در كارهاى خود به او رجوع نماييد و در مهمات خود به او اعتماد كنيد، من مأمور شده بودم كه اين مطلب را به شما برسانم.

توقیع امام زمان علیه السلام

ستايش امام مهدى عليه السلام از حسين بن روح كه به عنوان برترين ستايش نسبت به او محسوب مى‌شود، اين گونه است :

او را مى‌شناسيم. خداوند ، نيكى و رضوانش را به او بنماياند و توفيق و سعادت را نصيبش سازد! ما از نامه‌اش آگاه شديم و او در آنچه متصدّىِ آن است، مورد اعتماد ماست . او نزد ما منزلت و جايگاهى دارد كه خشنودش مى‌كند . خداوند بر احسان كردنْ به او بيفزايد!

در بعضى از نسخ ، توقيعى از جانب حضرت حجت عليه السلام براى ابوالقاسم بن روح صادر شده چنانچه در (بحارالانوار) نیز بدين مضمون نقل شده :

«نَعْرِفُهُ عَرَّفَهُ اللّهُ الْخَيْرَ كُلَّهُ وَ رِضْوانَهُ وَ اَسْعَدَهُ بِالتَّوْفيقِ وَقَفْنا عَلى كِتابِهِ وَ وِثقْنا بِما هُوَ عَلَيْهِ وَ اِنَّهُ عِنْدَنا بُالْمَنْزِلَةِ وَالْمَحَلِّ الَّذينَ يَسْرّانِهِ زادَاللّهُ فِى اِحْسانِهِ اِلَيهِ اِنَّهُ وَلىُّ قَديرٌ وَالْحَمْدُللّهِ الَّذى لاشَريكَ لَهُ وَ صَلَّى اللّهُ عَلى رَسُولِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ تَسليما كَثيرا».

ما می‌‌شناسيم او را يعنى حسين بن روح را ، خداوند بشناساند و عالم گرداند او را طريقه همه خير و رضاى خود را و او را يارى فرمايد به توفيق خود، ما مطلع شديم بر مكتوب او و مطلع گرديديم بر امانت و به ديندارى او و وثوق و اعتماد داريم به درستى كه او در نزد ما به مكان و منزلت بلند آنچنانى است كه مسرور می‌‌سازد آن منزلت و مكان او را، زياد فرمايد خداى تعالى احسان خود را درباره او، به درستى كه وی صاحب همه نعمت‌ها است و بر همه چيز قادر است و حمد خداوند را سزاست كه شريك از براى او نيست و صلوات خداوند و سلام او بر رسول او محمد و آل او باد.

شخصیت و موقعیت حسین بن روح

حسین بن روح نزد دوست و دشمن داناترین مردم بود و از مخالفین تقیه می کرد. او در نزد بزرگان مملکت و شخص المقتدر بالله خلیفه عباسی، دارای جایگاهی بزرگ بود. اهل تسنن هم او را بزرگ می داشتند. وی از روی تقیه و ترس در خانه "ابن یسار" وزیر خلیفه حاضر می شد.

حسين بن روح، به تصريح موافقان و مخالفان ، از مهم‌ترين و عاقل‌ترين افراد دوره خويش بود و در ميان مردم و حتّى دربار خلافت ، عزّت و احترام ويژه داشت.

رفتار حسين بن روح بويژه در ارتباط با باورهاى عمومى اهل سنّت، بسيار محتاطانه بود. او دربان خويش را به سبب لعن كردن معاويه، از كار بركنار نمود و با اهل سنّت به آرامى و تساهل برخورد مى‌كرد. اين شيوه، سبب شد كه او اقتدار و وجاهت لازم براى راهبرىِ نظام شيعى را در ميان حكومت و اهل سنّت به دست آورد.

حسين بن روح را مفتىِ شيعيان معرفى كرده‌اند. وی از امام حسن عسکری و امام زمان علیهماالسلام و محدثانی مانند محمد بن زیاد ، روایت کرده است و محدثان بسیاری از او روایت کرده اند که تعداد آنها به 22 نفر می رسد. حسین بن روح، کتابی در مسایل فقهی با عنوان " التأدیب " نگاشت و آن را برای عده ای از فقها و علمای قم فرستاد و آنها تمامی مطالب آن را صحیح و مقبول دانستند و از آنجا که قم، مرکز فقها و محدثین شیعه بوده و با این حال کتاب حسین بن روح مورد تصویب کامل آنها قرار گرفته بود، میزان علم و فقه و احاطه او به خوبی مشخص می شود.
جماعتی از علمای شیعه از ابوسهل نوبختی پرسیدند، چطور شد که ابوالقاسم حسین بن روح، نائب امام زمان شد و تو نشدی؟

ابوسهل در جواب گفت: ائمه طاهرین علیهم السلام بهتر می دانند که چه کسی را برای این منصب برگزینند. من مردی هستم که با دشمنان شیعه ملاقات نموده و با آنها در مسائل اعتقادی مناظره می کنم. اگر من مانند ابوالقاسم حسین بن روح، مکان امام زمان عجل الله تعالی فرجه را می شناختم، شاید هنگام مناظره و گفتگو در آوردن دلیل معطل می ماندم، برای اثبات مدعای خود، جای حضرت را به آنها نشان می دادم (تا بدانند که واقعا امام زمان عجل الله تعالی فرجه زنده و هست) ولی ابوالقاسم چنان است که فی المثل اگر امام در دامنش پنهان باشد و او را با قیچی پاره پاره کنند، دامنش را نمی گشاید که دشمنان او را ببینند.

حوادث دوران نيابت‌

سال‌هاى آغازين نيابت حسين بن روح به آرامش سپرى شد بويژه تا زمانى كه خاندان آل فرات ، وزارت عبّاسيان را در اختيار داشتند. در سال ۳۱۲ق و در پى كنار نهاده شده آل فرات و دستگيرى و زندانى شدن آنها به اتّهام همكارى با قرامطه، حوادثى پديد آمد كه به اختفا و سپس حبس حسين بن روح انجاميد. او در سال‌هاى ۳۱۲ تا ۳۱۷ق در زندان به سر برد. در اين زمان، يكى از نزديك‌ترين افراد به او يعنى محمّد بن على شلمغانى، منحرف شد و براى خود، ادّعاى نيابت كرد و نيابت حسين بن روح را انكار نمود.

انحراف شلمغانى بويژه در ايّام حبس حسين بن روح، از مهم‌ترين حوادث در سازمان وكالت بوده است. در سال ۳۱۷ق، پس از كودتاى سپاهيان عليه مقتدر عبّاسى ، خليفه به زندان افتاد و زندانيان پيشين آزاد شدند. پس از آزادى حسين بن روح از زندان و قدرت گرفتن برخى از افراد خاندان نوبختى در دربار عبّاسى و سپاه، او اقتدار و موقعيت پيشين خود را به دست آورد.

وفات حسین بن روح

ابوالقاسم حسین بن روح، پس از ۲۱ سال نیابت خاص و وکالت از جانب امام غائب عجل الله تعالی فرجه الشریف، که بیشتر آن در حال تقیه گذشته بود، در چهارشنبه 18 شعبان سال 326 هـ ق در بغداد به سرای باقی شتافت. او را در «نوبختیه» در دروازه ای که خانه علی بن احمد نوبختی در آنجا بود، به خاک سپردند.

او قبل از مرگ خويش على بن محمّد سمرى را به امر امام مهدى عليه السلام به عنوان نايب چهارم ايشان معرفى كرد.

منابع

• حاج شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، قسمت اول، باب اول: در تاريخ حضرت خاتم الانبياء
• دایرة المعارف بزرگ تشیع، ج 6
• محمد محمدی نیک (ری شهری)، دانشنامه امام مهدی عجّل الله فرجه بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ، جلد سوم.