امل الآمل فی علماء جبل عامل (کتاب)

«أمل الآمل فی علماء جبل عامل» اثر محمد بن حسن، معروف به شیخ حرّ عاملى (م ۱۱۰۴ ق)، نام دیگر کتاب «تذکرة المتبحرین فی العلماء المتأخرین» [یادمان متبحران در مورد دانشمندان أخیر] که گاهى قسم دوم کتاب به این نام خوانده شده است. کتاب حاضر همواره مورد توجه علماء و بزرگان بوده و از جایگاه شایسته ای در بین کتاب های رجال و تراجم بر خوردار می باشد.

نویسنده	شيخ حر عاملى
موضوع	سرگذشتنامه مشاهیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	2
أمل الآمل

انگیزۀ تألیف

نخست آنکه مصنف در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه‍.ق) در خواب مردى را دید که نشانه‌هاى صلاح و خیرخواهى بر او نمودار بود. آن مرد به وى گفت: «چرا کتابى تألیف نمى‌کنى که نامش را أمل الآمل فی علماء جبل عامل بگذارى؟!» و در مورد سببهایى که او را به تألیف این کتاب سوق داد در مقدمۀ کتاب مى‌نویسد: «این مطلب به ذهنم خطور کرد و فکرم را مشغول ساخت که نام و شرح حال علماى جبل عامل و تألیفاتشان و نیز سایر علماى متأخر و تصنیفاتشان را گردآورى کنم. چون در کتاب واحدى مجموعۀ آنها را یکجا نیافتم گر چه مى‌توان بعضى از آنها را در کتب اصحاب (علماى شیعه) پیدا کرد.

گزارش محتوای کتاب

موضوع این کتاب، تراجم (شرح حال) و رجال (راویان حدیث) علماى شیعه برخاسته از جبل عامل و غیر آن است. مؤلف در این باره مى‌گوید: «به معاصران شیخ طوسی و افراد نزدیک به زمان وى اکتفا کردم و همگى آنان را ذکر نکردم چرا که مقصود مهمتر ذکر متأخرین از زمان شیخ بود مگر در مورد اهل جبل عامل.»

در فایدۀ دهم در بخش دوم مى‌گوید: «کتاب ما در واقع مکمل کتاب میرزا محمد بن على استرآبادى و متمم فواید آن است چرا که در بر گیرندۀ اکثر علماى شیعه و بیشتر تألیفات آنهاست اگر کتاب میرزا محمد اکثر متقدمین را گرد آورده، این کتاب به اکثر متأخرین پرداخته است.»

شیخ حرّ عاملى این کتاب را به دو بخش تقسیم کرده است:

بخش اول: به تراجم و شرح حال علماى جبل عامل اختصاص دارد و مشتمل بر ۲۱۴ شرح حال است. مؤلف در این بخش در نوشتن شرح حال، دامنۀ بحث را گسترش داده و ولادتها و وفاتها و قسمتى از اشعار و نوشته‌هاى ایشان را نیز ذکر کرده است.

بخش دوم: در این بخش علماى متأخر از شیخ طوسى (متوفاى ۴۶۰ هجرى قمرى) را ذکر مى‌کند و مشتمل بر ۱۱۲۲ شرح حال است. با این حال شرح حال برخى اشخاص از قلمش افتاده همچنانکه در بخش اول کتاب نیز چنین است.

در نوشتن شرح حال افراد، روش مؤلف در دو بخش کتاب متفاوت است. در بخش اول اهتمام به تفصیل داشته در حالى که در بخش دوم بعضى از شرح حالها را بسیار مختصر نوشته و در موارد زیادى تاریخ ولادت، وفات، و نکات مهمى که جا داشت ذکر شود را حذف نموده است.

نوسینده تراجم را به صورت الفبایى مرتب کرده است. در آخر آن بعد از حرف «ى» باب کنیه‌ها را ذکر کرده است. در بخش دوم فصلى را افزوده با عنوان مواردى که با «ابن» شروع مى‌شود. در بخش اول دوازده مقدمه و در بخش دوم دوازده فایده آورده است. مطالب موجود در مقدمه‌ها از این قرار است: منزلت راویان و محدثان، مجاز بودن بررسى عمیق شرح حال اشخاص، چگونگى شناختن عدالت و نکوهش کسى که در خود برترى مى‌بیند هنگامى که در مقایسه با گذشتگان در خود امتیازى قائل است، برترى دادن متقدمین بر متأخرین و بالعکس، علت اهتمام ورزیدن براى جمع‌آورى شرح حال علماى متأخر از شیخ طوسى ره، علت مقدم داشتن علماى جبل عامل بر دیگران، تتبع بسیار در احوال علماى متأخر.

منابع کتاب

مرحوم مؤلف مى‌گوید: «منابعى که در کتاب خود از آنها نقل کرده‌ام از این قرار است: از فهرست شیخ منتجب‌ الدین على بن بابویه در ذکر متأخرین از شیخ طوسى تا زمان مؤلفش، از کتاب رجال ابن داوود، از کتاب رجال سید مصطفى بن حسین تفرشى، از رسالۀ ابن العودى در احوال شهید ثانى و مشایخ و شاگردانش، از کتاب الدرّ المنثور نوشتۀ شیخ على بن محمد بن حسن بن شهید ثانى، از کتاب سلافة العصر نوشتۀ سید على بن میرزا احمد موسوى، از فهرست شیخ محمد بن على بن شهرآشوب معروف به معالم العلماء.

و از اجازات علماى شیعه مانند: اجازۀ شیخ حسن بن شهید ثانى براى ابن نجم، و اجازۀ پدرش براى شیخ حسین بن عبدالصمد، و اجازۀ شهید اول محمد بن مکى براى ابن نجد، و اجازۀ علامۀ حلى براى بنى زهره، و از کتاب مروج الذهب مسعودى، و از کتاب تاریخ ابن خلکان از نسخه‌اى به خط خود مؤلف، و از کتاب یتیمة الدهر نوشتۀ ثعالبى، و از کتاب دُمْیةُ القصر نوشتۀ ابوالحسن باخَرْزى، و از کتاب طبقات الٰادباء نوشتۀ عبدالرحمن بن محمد انبارى... همچنین در موارد کمى از فهرست شیخ طوسى و رجال نجاشى و خلاصۀ علامه حلى نقل کرده‌ام...».

کارهاى تحقیقى در مورد کتاب

کتابهایى که در زمینۀ امل الامل نگاشته شده است از این قرارند:

1. «تکملة أمل الآمل» اثر امام سید حسن صدر (متوفاى ۱۳۵۴ه‍.ق). مؤلف آن مى‌نویسد: «بحمد الله موفق شدم ذیل و تکمله‌اى براى کتاب امل الآمل بنویسم. بسیارى از اشخاصى که او ذکر نکرده است یا مورد غفلت وى قرار گرفته را ذکر کردم. چه کسانى که نسبت به او متقدم بوده‌اند و چه معاصران وى. و متأخرین از وى تا این زمان را نام برده‌ام و در نتیجه کتاب قطورى در ۳ مجلّد از کار در آمد: یک جلد در تکملۀ بخش اول کتاب و دو جلد بزرگ در تکملۀ بخش دوم.»
2. «تتمیم أمل الآمل» اثر استاد محقق شیخ عبدالله قزوینى از بزرگان قرن دوازدهم
3. «تتمیم أمل الآمل» و «حواشى أمل الآمل» اثر سید امیر ابراهیم تبریزى قزوینى حسینى متوفاى ۱۱۴۱ه‍.ق
4. «التعلیقة على أمل الآمل» اثر مولى محمدباقر مجلسى ره.
5. «منتخب أمل الآمل» اثر مولى محمدتقى گلپایگانى نجفى (متوفاى ۱۲۹۲ ه‍.ق)
6. «منتخب أمل الآمل» اثر شیخ محمد ابراهیم تبریزى شیرازى
7. «تتمیم امل الآمل» اثر سید عبدالعلى طباطبائى حائرى
8. «اشتباهات امل الآمل» اثر میرزا عبدالله افندى جیرانى اصفهانى
9. «اجازة» اثر سید عبدالله جزائرى تسترى (شوشترى)
10. «تتمیم أمل الآمل» اثر سید محمد بحرانى آل ابى شبانه
11. «تعلیقات على أمل الآمل» اثر سید نعمت الله جزائرى تسترى (شوشترى)
12. «مع موسوعات رجال الشیعة» ج ۲ اثر سید عبدالله شرف‌ الدین.

وضعیت نشر

این کتاب در دو جلد به زبان عربی به همت و تحقیق استاد احمد حسینی اشکوری از طرف انتشارات مکتبه الأندلسِ بغداد در سال ۱۳۸۵ ق به چاپ رسیده است. کتابخانۀ عمومى آیت‌الله مرعشى -قدس سره- نیز به چاپ «تکمله» و «تتمیم» اهتمام ورزیده است.

در آخر هر یک از دو بخش کتاب، هفت فهرست مفید وجود دارد که عبارتند از: احادیث شریف، اعلام، مکانها، کتب و مؤلفان، قافیه‌ها، منابع، موضوعات کتاب.

منبع

ویکی نور

متن کتاب

أمل الآمل فی علماء جبل عامل