ام البنین

ام البنین مادر عباس بن علی علیه السلام بود. نام اصلی اش فاطمه و دختر «حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر» بود.

ام البنين سلام الله علیها، مادر مهتاب

خورشيد همواره در چشمان مادراني طلوع مي كند كه به دوردست‌ها خيره شده اند و براي فرداها مردان و زناني مي پرورانند تا در زمين، اين امانت الهي جانشيني آسماني باشند. دامان تربيت مادران مهد پرورش انسان‌هاي پاك و خدايي است و ما با نگاهي درس آموز از زندگاني اين مادران توشه معرفت برمي چينيم.

يكي از مادران برجسته تاريخ «ام البنين، فاطمه كلابيه» است كه زندگي او مالامال از عشق به ولايت و امامت بوده و در تربيت فرزندان دلير و شجاع و با ادب چون عباس بن علي علیه السلام بسيار موفق بوده است.

نامش فاطمه و کنیه اش امُّ البنین (مادر پسران) است. پدرش حِزام، و مادرش ثمامه یا لیلاست. همسرش علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندانش عباس علیه السلام ، عبداللّه ، جعفر و عثمان هستند که هر چهار نفرْ در سرزمین کربلا و در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند. آرام گاه وی در مدینه منوّره و قبرستان بقیع است.

از قبيله خورشيد

«حزام بن خالد بن ربيعة بن وحيد بن كعب بن عامر بن كلاب» پدر ام البنين است مردي شجاع و دلير و راستگو كه از صفات ويژه او اكرام به ميهمان و منطق قوي اوست. تاريخ ويژگي‌هاي اين مرد بزرگ را به مناسبت‌هاي گوناگون چون جريان خواستگاري ام البنين و ازدواج حضرت امام علی علیه السلام ذكر مي كند. مادر بزرگوار ام البنين، «ثمامه (يا ليلي) دختر سهيل بن عامر بن جعفر بن كلاب» است كه در تربيت فرزندان كوشا بوده و تاريخ از وي چهره درخشاني را به تصوير كشيده است. بينش عميق، دوستي با فرزندان در كنار وظيفه مهم مادري و چونان معلمي دلسوز آموختن باورهاي اعتقادي و مسايل مربوط به همسرداري و آداب معاشرت با ديگران از جمله ويژگي‌هاي خاص اين بانو است.

در بسياري از كتب تاريخي نام يازده تن از مادران وي ذكر شده است كه همگي از خانواده هاي شريف و اصيل عرب بوده اند و به واقع مصداق بارز «شجره طيبه» مي باشند شجره اي كه اصل آن در زمين است و فرع آن در آسمان‌ها و حاصل و نتيجه اين درخت پاك همانا عباس بن علي و عثمان و لُبيد شاعر و ابوبراء بن عامر و... بوده اند.

انتخاب ام البنین علیهاالسلام برای همسری علی علیه السلام

پيامبر گرامي فرمود: اي مردم! برحذر باشيد از سبزه زاري كه بر روي مَزبله (منجلاب) مي رويد. سؤال شد از حضرت: سبزه زاري كه بر مزبله برويد چيست؟ حضرت فرمود: زن زيبارويي كه در خانواده پليد و نادرست رشد كرده باشد. از اين روست كه علي بن ابي طالب علیه السلام آن‌گاه كه قصد ازدواج دارد به برادر خويش، عقيل بن ابي طالب كه در علم «اَنساب» معروف بود و ذهن و سينه اش گنجينه اي از اسرار خاندان گوناگون عرب بوده مي فرمايد: «زني را براي من اختيار كن كه از نسل دليرمردان عرب باشد تا با او ازدواج كنم و او برايم پسري شجاع و سواركار به دنيا آورد».

و عقيل در پاسخ برادر گفت: «با ام البنين كلابيه ازدواج كن زيرا در عرب شجاعتر از پدران و خاندان وي نيست» و سپس در مورد جد مادريِ ام البنين، ابوبراء عامر بن مالك، كه در آن روز از جهت دلاوري و شجاعت كم نظير بود مي گويد: مهمترين درسي كه از ازدواج حضرت علي علیه السلام و ام البنين، مي آموزيم داشتن معيارهاي منطقي و صحيح در انتخاب همسر آينده است.

ابوبراء عامر بن مالك جد دوم فاطمه كلابيه از شجاعت در ميان قبايل عرب بي نظير است و كسي را شجاعتر از او جز حضرتت نمي شناسم از اين رو او را بازي كننده با شمشيرها (مُلاعِبُ الاسِنَّة) مي نامند.

گويي نگاه نافذ علي از مرز زمان‌ها عبور كرده و كربلا را با همه سختي‌هايش مي بيند و براي ياري امام حسين علیه السلام از امروز در پي مادري شجاع از خاندان شجاع و دلير است تا فرزندي چونان عباس، پدر فضيلت‌ها به دنيا آورد و او ياري‌گر حسين در كربلا باشد. در خاندان و تبار پاك ام البنين چند ويژگي مهم وجود دارد كه همگي در وجود عباس علیه السلام به ظهور رسيد و او را مانا كرد.

• الف: شجاعت و دلاوري كه در كربلا زيباترين چهره خويش را نماياند.
• ب: ادب و متانت و عزت نفس كه در زندگاني 34 ساله عباس بن علي به وضوح ديده مي شود.
• ج: هنر و ادبيات كه ام البنين از «دايي» خويش لُبيد شاعر به ارث برده بود و فرزند عزيزش عباس علیه السلام از مادر اديبه خود. البته شاعران ديگري در اين خاندان مي زيسته اند.
• د: ايثارگري و احترام به حقوق ديگران كه نمود آن در عشق به ولايت و امامت متجلي شد.
• هـ: وفا و پايبندي به تعهدات.

خواستگاری از ام البنین علیهاالسلام

بعد از این که عقیل شجره نامه های اَعراب را بررسی و ام البنین را انتخاب کرد، حضرت علی علیه السلام ، او را نزد پدر ام البنین فرستاد. پدرخشنود از این وصلت مبارک، نزد دختر خود شتافت و موضوع را در میان گذاشت. ام البنین نیز با سربلندی و افتخارْ پاسخ مثبت داد و پیوندی همیشگی بین وی و مولای متقیان علی بن ابی طالب علیه السلام برقرار شد.

امام علی علیه السلام ، در همسرش عقلی سترگ، ایمانی استوار، آدابی والا و صفاتی نیکو مشاهده کرد و او را گرامی داشت و از صمیم قلب در حفظ حُرمت او کوشید.

تغییر نام

فاطمه کلابیه، بعد از گذشت مدتی از زندگی مشترک با علی علیه السلام ، به امیرالمؤمنین پیشنهاد کرد که به جای «فاطمه»، که اسم قبلی و اصلی وی بوده، او را ام البنین صدا زند تا فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام از ذکر نام اصلی او توسط پدرشان، به یاد مادر خویش، فاطمه زهرا علیهاالسلام نیفتند و در نتیجه، خاطرات گذشته، در ذهن آن ها تداعی نگردد و رنج بی مادری آن ها را آزار ندهد.

صحيفه صفات

آنچه در آدمي الگويي كامل براي نسل‌هاي آينده مي سازد وجود صفات نيك و اخلاق برجسته در صحيفه وجود آنان است. شايد بتوان گفت مجموعه صفات ام البنين در ضمن يك جمله زيبا و مختصر از زبان شهيد ثانی، زين الدين، ذكر شده است آن‌جا كه اين عالم فرهيخته و انديشمند مي گويد: «ام‌البنين از بانوان بامعرفت و پرفضيلت بوده و نسبت به اهل بيت علیه السلام معرفت و محبت خالص و شديد داشته است و نزد آنان مقام و منزلت بالايي داشت».

افق فكري و نگرش ام البنين آنقدر بالا و والاست كه فرزنداني چون عباس را كه خود يگانه دهر بود قرباني آرمان‌ها و انديشه هاي آسماني امام و مولاي خويش، امام حسين علیه السلام، مي كند و اگر آه و سوزي براي مظلوميت مي كشد آهي است بر مظلوميت حسين علیه السلام.

علامه مامقاني در كتاب تنقيح المقال مي نويسد: علاقه و ارادت او (ام البنين) به حسين علیه السلام به علت امر امامت بود و اين كه به فرض سلامت حسين مرگ چهار فرزند برومندش را بر خود آسان و قابل تحمل مي دانست نشانه بالا بودن درجه ايمان اوست و من او را از نيكان به حساب مي آورم.

فرزندان ام البنین علیهاالسلام

ثمره زندگی مشترک ام البنین علیهاالسلام با حضرت علی علیه السلام ، چهار پسر بود که به دلیل داشتن همین پسران، او را ام البنین، یعنی مادر پسران می خواندند. نام فرزندان ایشان به ترتیب عبارتند از: قمربنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ، عبداللّه ، جعفر و عثمان.

فرزندان ام البنین همگی در کربلا به شهادت رسیدند و نسل ایشان از طریق عُبیداللّه فرزند حضرت ابوالفضل علیه السلام ادامه یافت.

پس از واقعه کربلا

مورخان مي نويسند: پس از واقعه كربلا بشير در مدينه ام البنين را ملاقات مي كند تا خبر شهادت فرزندانش را به او بدهد. ام البنين پس از ديدن وي مي گويد: از امام حسين علیه السلام مرا خبر بده. بشير مي گويد: عباس را كشتند. ام البنين بازمي گويد: از حسين علیه السلام مرا خبر بده و به همين ترتيب خبر شهادت هر چهار فرزند بزرگوارش را به او مي دهد.

ام البنين با صبر و بصيرتي بي نظير مي گويد: «يا بشير اخبرني عن ابي عبداللّه الحسين علیه السلام. اولادي و من تحت الخضراء كلهم فداءٌ لابي عبداللّه الحسين علیه السلام؛ اي بشير خبر از (امام من) ابا عبداللّه الحسين بده فرزندان من و همه آن چه زير اين آسمان مينايي است فداي ابا عبدالله علیه السلام باد».

و آن‌گاه كه بشير خبر شهادت مولا و امام او، حسين بن علي علیه السلام را مي دهد آهي كشيده و با دنيايي از غم و اندوه مي گويد: آه كه بندهاي(رگ‌هاي) قلبم را پاره‌پاره كردي.

بخشی از زیارت نامه ام البنین علیهاالسلام

سلام بر تو ای همسر جانشین رسول اللّه علیه السلام ؛

سلام بر تو که محبوب زهرایی؛

سلام بر تو ای مادر ماه های درخشان؛

خدا و رسولش را گواه می گیرم که تو با اهدای فرزندانت و قربانی کردن آن ها در راه آرمان های حسین علیه السلام جهاد نمودی؛

گواهی می دهم که تو یار و یاور امام علی بن ابی طالب علیه السلام در سختی ها، مشکلات و مصیبت ها بوده ای ؛

گواهی می دهم که به خوبی از عهده سرپرستی و نگه داری فرزندان زهرای اطهر علیهاالسلام و ادای امانت ایشان برآمدی؛

تو در نزد خداوند از مقام و منزلت بالایی برخورداری؛ سلام بر تو و بر فرزندان شهیدت!

عروج عرشي

زندگيِ سراسر مهر و عاطفه و مبارزه ام البنين رو به پايان بود. او به عنوان همسر شهيد، رسالت خويش را به خوبي به پايان رسانيد و فرزنداني تربيت كرد كه فدايي ولايت و امامت بودند و هر 4 تن در در كربلا قرباني آرمان‌هاي «ولي» و «امام» خويش شدند و بدين وسيله بر صحيفه تربيت ام البنين امضاي سبز مولاي متقيان علي علیه السلام قرار گرفت.

پس از كربلا بار رسالت سياسي و اجتماعي خويش را به دوش گرفت و پيام‌هاي مهم كربلا را به فرداها صادر كرد و ارزش‌هاي معنوي اين حماسه عرفاني را زنده نگاه داشت. همسر شهيد، مادر چهار شهيد و طلايه دار پيام آوران كربلا پس از زينب سلام الله علیها كه لحظه لحظه عمر خويش را با خداي خود معامله كرد و لحظه اي خطا و انحراف در زندگي وي راه نيافت در سال 70 هـ.ق دارفاني را وداع گفت و در قبرستان بقيع در كنار سبط رسول خدا، امام حسن علیه السلام، و فاطمه بنت اسد و ديگر چهره هاي درخشان شريعت محمدي صلی الله علیه و آله به خاك سپرده شد.

اگر چه جسم او در خاك است اما روح بلند او و صفات كريمه و عظيمه وي نام او را به بلنداي آفتاب زنده نگاه داشته است و در پرتو صفات اين بانوي فاضله انسان‌هايي تربيت شده اند كه در تاريخ مانا و ماندگار خواهد بود.

منابع

• ن ـ طيبي، فرهنگ كوثر،‌ شماره 21،‌ تير 1377
• راحله عطایی،ام البنین علیهاالسلام ؛ بانوی مردآفرین،مجله گلبرگ ، مرداد 1382، شماره 41 ،صفحه 50،در دسترس درپایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 24 فروردین 1393.