سید مهدی روحانی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

اسوه پارسايي

اشاره

«مرحوم آيت الله سيد مهدي روحاني به حق تكيه‌گاه بينوايان، حامي مستضعفان و اميد درماندگان بود. گمان نمي‌كنم در ميان واژه‌ها و صفت‌ها، واژه‌اي بهتر از پناه بي‌پناهان، برازنده‌ي وجود نازنين آن يگانه‌ي دوران باشد». (يكي از شاگردان)

آيت الله حاج سيد مهدي روحاني چهره‌اي محبوب و آشنا، مدرسي مشهور، تلاش‌گري ژرف‌نگر، استادي دلسوز، عالمي عامل، فقيهي مردم دوست، راوي احاديث اهل بيت عصمت علیهم السلام، پاسدار فرهنگ اصيل اسلامي و از ثمرات گرانقدر حوزه‌ي علميه‌ي قم بود. در اين مقاله پنجره‌اي مي‌گشاييم به زندگي آن رادمرد.

مولود مبارك تبار

23 ذی الحجه الحرام 1343 ق. (1303 ش)، در بيت مرحوم آيت الله حاج سيد ابوالحسن روحاني، يكي از علماي محترم قم، كودكي به دنيا آمد كه او را «سيد مهدي» نام نهادند. دوران كودكي سيد مهدي در خانه‌اي گذشت كه مركز علم، فضيلت و فقاهت بود. اين خانه‌ي قديمي كه عمر آن متجاوز از صد سال است؛ در محله سلطان محمد شريف (گذر قلعه) قرار دارد كه از قديمي‌ترين محله‌هاي قم است.

پدر و مادر سيد مهدي از خانواده‌هاي اصيل و ريشه دار سادات قم بودند. نياي پدري او مرحوم آيت الله العظمي حاج سيد صادق قمي (1255-1338 ق) مرجع ديني مردم در نيمه‌ي نخست قرن چهاردهم هجري، فقيهي صاحب نفوذ و يگانه مرجع قضاوت و حل و فصل منازعات بود. او پايه‌گذار بيت شريف «روحاني» و بنيان گذار مسجد و مدرسه‌ي حاج سيد صادق است كه همه‌ي آن ها بيش از صد سال است در قم منشأ آثار و خير فراوان‌اند. نياي مادري او مرحوم آيت الله حاج سيد فخرالدين حسيني قمي (1281-1363 ق) شيخ العلماي قم و از شاگردان آيت الله ميرزا حبيب الله رشتي بود. جلالت قدر، سيادت و كمالاتش بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد. او بسيار محترم و معظم بود. در استواري حوزه‌ي علميه‌ي قم با آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حايري همكاري داشت. وي بر پيكر مرحوم آيت الله حايري نماز خواند و خود نيز پس از وفات در جوار ايشان دفن شد.

استادان

اگر سري به كوچه‌هاي خاطرات كودكي آيت الله روحاني بزنيم؛ او را عم جزء به دست، در تداوم گام هايي كودكانه، راهي مكتب خانه‌ي مرحومه ملاباجي مريم بيگم خواهيم ديد. اين حضور خاطره انگيز كه به قصد يادگيري قرآن كريم صورت مي‌گرفت؛ نخستين شراره‌هاي علم آموزي را در وجود او شعله‌ور ساخت. و به مرور ايام، او با گام‌هايي بلندتر و اراده و همتي والاتر، جاده‌هاي پر پيچ و خم سرزمين دانش را طي كرد. پس از دوران كودكي و نوجواني، در اوج استبداد رضاخاني و زماني كه كيان حوزه‌هاي علميه در خطر بود و كمتر كسي به تحصيل علوم ديني رغبت مي‌كرد؛ به فراگيري دانش ديني روي آورد. عمده‌ي ادبيات و سطوح را نزد حضرات بزرگوار: حاج سيد مرتضي علوي فريدني (حاشيه و شرح شمسيه)، ميرزا محمدعلي اديب تهراني (مطول)، حاج شيخ جعفر صبوري قمي و بيشتر حاج شيخ عبدالرزاق قايني (از سيوطي تا شرح لمعه) آموخت و اين درس ها را با مرحوم آيت الله حاج شيخ محمد حسيني قايني مباحثه مي‌كرد.

در 19 سالگي (1362 ق) به نجف اشرف مهاجرت كرد و بخش اعظم سطوح عالي را از حضرات آيات: ميرزا حسن يزدي (رسائل)، سيد يحيي مدرسي يزدي، (مكاسب) و ميرزا باقر زنجاني (كفايه) فراگرفت. در بازگشت به قم (1370 ق) قسمت هاي برجاي مانده‌ي رسائل (برائت و اشتغال) را از حضرت امام خمینی قدس سره و مكاسب را از آيت الله قايني و بخشي از جلد اول كفايه را از آيت الله حاج شيخ محمدعلي حايري كرماني آموخت. سپس در محضر آيات عظام:

• 1. حاج سيد محمد حجت كوه‌كمري (متوفا: 1372 ق).

• 2. حاج آقا حسين بروجردي (متوفا: 1380 ق).

• 3. حاج سيد محمد محقق داماد (متوفا: 1388 ق).

• 4. حاج سيد احمد خوانساري (متوفا: 1405 ق).

• 5. علامه سيد محمدحسين طباطبايي (متوفا: 1402 ق).

حاضر شد و در فقه، اصول، فلسفه، كلام و تفسير بهره‌هاي فراوان برد و مباني علمي‌اش را استوار ساخت. وي همزمان به تدريس سطوح عالي پرداخت و شاگردان فراواني پرورش داد كه از جمله‌ي ايشان، مرحوم استاد حاج شيخ علي صفايي حايري بود.

تخصص

در مطالعات خود، در دو چيز تبحر خاصي داشت و ممتاز شناخته مي شد:

• 1. ملل و نحل، اعم از اسلامي و غيراسلامي؛ راجع به يهوديت و مسيحيت مطالعات عميقي داشت.

• 2. در تفسير قرآن نظريات خوبي داشت. يك جمع تفسيري درست كرده بود كه خود، مؤسس آن بود. او در كنار مطالعات رايج حوزه‌هاي علميه به تحقيق در علوم تفسير، حديث، تاريخ، كلام و مذاهب اسلامي پرداخت و يكي از صاحب نظران برجسته‌ي علوم اسلامي در حوزه‌ي علميه‌ي قم بشمار مي‌رفت.

وي با پژوهش تطبيقي كتاب‌هاي آسماني (تورات و انجيل) با قرآن مجيد، نقاط اشتراك و افتراق آن ها را با قرآن روشن ساخت و يادداشت‌هاي بسيار درشناخت فرقه‌هاي گوناگون اسلامي فراهم آورد. از اين رو به دليل آگاهي گسترده‌اي كه از تاريخ، فقه و اعتقادات آنان داشت؛ چند بار به نمايندگي از سوي جمهوري اسلامي و حوزه‌هاي علميه‌ي قم به تركيه، عربستان، ژاپن و جاهاي ديگر رفت و از اعتقادات شيعه به خوبي حمايت كرد.

تأليفات

الف) چاپ شده:

از آن فقيه بزرگوار، آثاري چند در تفسير، حديث و كلام برجاي مانده است كه عبارتند از:

• 1. فرقة السلفية و تطوراتها في التاريخ (در كنفرانس علوم انساني ژاپن، به عربي و انگليسي و سپس در مجله‌ي نور علم به چاپ رسيد.)؛

• 2. بحوث مع اهل السنة والسلفية؛

• 3. الوتر ثلاث ركعات (كه همراه با نظريات آيت الله سيد موسي شبيري زنجاني به چاپ رسيد.)؛

• 4. احاديث اهل بيت علیهم ت=السلام عن طرق اهل السنة (با همكاري مرحوم آيت الله حاج ميرزا علي احمدي ميانجي)؛ كه يك جلد آن چاپ شده است.

ب) چاپ نشده:

• 5. حاشيه بر تفسير جوامع الجامع؛

• 6. تفسير سوره حمد؛

• 7. تفسير سوره فجر؛

• 8. تاريخ فرق و مذاهب اسلامي (2 جلد)؛

• 9. تقريرات درس فقه آيت الله محقق داماد؛

• 10. يادداشت‌هاي فقهي.

مقالات

• 1. اشاعره (بخش اول)، مكتب اسلام، خرداد 1338.

• 2. اشاعره (بخش دوم)، مكتب اسلام، تير 1338.

• 3. فواتح سور، مكتب اسلام، مرداد 1338.

• 4. اشاعره (بخش سوم)، مكتب اسلام، شهريور 1338.

• 5. پيشنهادي براي تعيين خط دقيق قبله، مجله‌ي نور علم، بهمن 1363.

• 6. مصاحبه پيرامون مسائل حوزه و...، مجله‌ي نور علم، بهمن 1367.

• 7. النظرات الفقهية والاصولية للشيخ البهائي، مجلة الثقافة الاسلامية، ش 5.

• 8. مبدأ تاريخ، هجري يا ميلادي؟ (نقدي بر مقاله‌ي تقي زاده)، مجموعه سيماي اسلام.

• 9. مقدمه بر كتاب سر السعادة (نوشته مرحوم حاج آقا احمد روحاني).

• 10. رساله‌اي در تجويد (فارسي).

فعاليت هاي سياسي-اجتماعي

او در پي ريزي بنياد جامعه‌ي مدرسين حوزه‌ي علميه‌ي قم نقش داشت. و در سال 1340 ش، در جريان انجمن هاي ايالتي و ولايتي و پس از آن در طول تاريخ مبارزات مردم مسلمان ايران به رهبري امام خمینی قدس سره، نقشي ويژه ايفا كرد و در گسترش پيام مرجعيت و روحانيت در گوشه و كنار كشور، شركت مستقيم داشت و نام آيت الله سيد مهدي روحاني در بسياري از اعلاميه هاي ضد رژيم، از جمله اعلاميه‌ي تاريخي خلع شاه از سلطنت ديده مي شود. وي و گروهي از دوستانش، نخستين كساني بودند كه در حوزه‌ي علميه‌ي قم كار گروهي را بنياد نهادند و در گرماگرم هجوم فلسفه‌ي مادي در سال‌هاي پس از 1325 ش، جلسات نقد و بررسي اصول ماركسيسم و فلسفه‌ي ديالكتيك را تشكيل داده و بازده‌ي انديشه‌ها و بحث‌هاي خويش را در اختيار مؤلفان و نويسندگان قرار مي دادند.

كتاب «فيلسوف نماها» نوشته‌ي آيت الله مكارم شيرازي ثمره و نمونه‌ي روشني از آن جلسات است. پس از انقلاب شكوهمند اسلامي فعاليت‌هاي فرهنگي آيت الله روحاني ادامه يافت. در سال 1371 ش. حضرت آيت الله خامنه‌اي، رهبر معظم انقلاب اسلامي و ولي امر مسلمين، طي حكمي گروهي از صاحب نظران و فضلاي حوزه‌هاي علميه را براي بررسي موضوعات جديد فقهي و پاسخگويي به مسائل روز، منصوب كردند. آيت الله روحاني جزو اولين كساني بود كه به عضويت اين هيأت درآمد. او همچنين از مؤسسان «جامعه‌ي اسلامي ناصحين» و عضو هيئت امناي «مؤسسه‌ي خيريه‌ي الزهرا سلام الله علیها» بود كه در پيشبرد اهداف مقدس و نيت خير اين نهادها، به همراه دوست گرانقدرش مرحوم آيت الله احمدي ميانجي سعي و كوشش فراوان مي‌نمود. آيت الله روحاني سه دوره به نمايندگي از مردم استان‌هاي مركزي و قم در مجلس خبرگان رهبري حضور يافت.

ويژگي‌هاي اخلاقي

آيت الله روحاني فقيهي دلسوز به حال جامعه و عالمي عامل به دستورهاي ديني بود. از بام تا شام، خانه‌اش - كه يادگار بيت يكصد ساله ي فقاهت، مرجعيت و رياست عامه‌ي قم بود - به روي همگان باز بود. با صبر و حوصله به مشكلات مردم رسيدگي مي كرد. بسياري از خانواده‌هاي نيازمند را تحت سرپرستي و عنايت خود قرار داده بود. اخلاق خوش و زبان ملايمش، مرهمي بود بر زخم دلهاي رنج ديده.

در ميان مردم قم به دليل سابقه‌ي خانوادگي، زهد، تقوا و ويژگي‌هاي ممتازي كه داشت؛ جايگاهي والا بدست آورده بود. در مسجد حاج سيد صادق، سه نوبت صبح، ظهر و شب اقامه‌ي جماعت مي‌كرد و مردم متدين محل به او اقتدا مي‌كردند. زندگي‌اش بسيار ساده و نشانه‌هاي بي‌اعتنايي به دنيا از آن نمايان بود. به حق مي‌توان گفت رفتار، كردار و زندگي‌اش يادآور زندگي پيشوايان دين و ائمه‌ي طاهرين علیهم السلام بود. نسبت به صله‌ي ارحام و برگزاري مجالس روضه، توجهي ويژه داشت.

زيارت اهل قبور زياد مي‌رفت. او فقيهي بود كه هيچ گاه خودش را در معرض مرجعيت قرار نداد. در سطح مراجع بود. اما خودش را كنار كشيد و به ترويج آنان پرداخت. انسان منصفي بود. حتي حرف رقيب را اگر درست بود، مي‌پذيرفت. انسان خاكي و متواضعي بود. با هر كس مي‌نشست. خيلي خودماني بود. شايد صد سال خانه‌ي ايشان هيچ فرقي نكرده بود. خودش را به دنيا آلوده نكرد.

مرحوم آيت الله سيد مهدي روحاني به حق تكيه‌گاه بينوايان، حامي مستضعفان و اميد درماندگان بود. گمان نمي‌كنم در ميان واژه‌ها و صفت‌ها، واژه‌اي بهتر از پناه بي‌پناهان، برازنده ي وجود نازنين آن يگانه‌ي دوران باشد.

فرزندان

آيت الله روحاني صاحب پنج فرزند شدند (دو پسر و سه دختر).

• 1. شهيد حجة الاسلام سيد علي روحاني:

وي به سال 1340 ش. در قم به دنيا آمد. از كودكي دلسوز فقرا و محرومين بود. آن چه داشت براي آن ها در طبق اخلاص مي‌گذاشت. به دليل علاقه‌اي كه داشت، مشغول تحصيل علوم ديني شد و به كسوت مقدس اهل علم و سربازان امام زمان عجل اله تعالی فرجه شریف درآمد. پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي و شروع جنگ تحميلي بارها عازم جبهه شد و به تبليغ و ارشاد رزمندگان پرداخت. سرانجام در آخرين اعزام به عضويت «گروه تخريب» درآمد و روز سوم اسفند ماه سال 1362 ش. در «عمليات خيبر» به درجه‌ي رفيع شهادت نائل شد. پيكر مطهرش را در گلزار شهداي علي بن جعفر علیه السلام به خاك سپردند. حضرت آيت الله خامنه‌اي، رهبر معظم انقلاب اسلامي كه در آن زمان رئيس جمهور بودند، در تاريخ شانزدهم اسفند ماه سال 1362 پيام تسليتي به مناسبت شهادت حجة الاسلام سيد علي روحاني، خطاب به آيت الله روحاني فرستادند. متن پيام تسليت از اين قرار است: بسم الله الرحمن الرحيم. عالم بزرگوار و عزيز، آيت الله آقاي حاج سيد مهدي روحاني! خبر شهادت فرزند دلبند شما را دريافت كردم. اگر چه دلِ آگاه و روح بزرگ عبادِ صالح، با ياد خدا مطمئن و به ذكر انّا لله و انّا اليه راجعون مترنم است، با اين حال دستِ ابتهال به درگاه حضرت حق تعالي برداشته، صبر جميل براي جنابعالي و خانواده‌ي محترم و براي همه‌ي پدران و مادران داغدار مسئلت مي‌كنم و اميدوارم اين «شهادت» موجب بركت و مايه‌ي روشني چشم شما در دنيا و آخرت باشد. سيد علي خامنه‌اي. 3 جمادی الثانی 1404 ه.ق.

• 2. آقاي سيد محمد روحاني:

وي بارها جهت مبارزه با دشمن متجاوز به جبهه هاي نبرد حق عليه باطل رفت و پس از پايان جنگ از طريق نهاد مقدس جهاد سازندگي عازم لبنان شد و مشغول خدمت و كمك رساني به شيعيان محروم جنوب لبنان گرديد و اين فعاليت تاكنون ادامه پيدا كرده است.

دامادهاي ايشان به ترتيب عبارتند از:

• 1. حجة الاسلام سيد محمد حسيني؛

• 2. حجة الاسلام شيخ محمدعلي شاه آبادي (نوه مرحوم آيت الله شاه آبادي)؛

• 3. حجة الاسلام سيد مهدي علوي (فرزند آيت الله علوي گرگاني).

وفات

سرانجام آن فقيه پارسا، در سالي پر از رنج و پس از تحمل داغ مرگ تنها برادر (مرحوم آيت الله حاج سيد هادي روحاني، از علما و ائمه ي جماعات تهران) و خواهرانش و همين طور مرگ يار باوفا و دوست دانشمندش آيت الله احمدي ميانجي، پس از چند ماه بيماري روز پنج شنبه، سوم آذرماه سال 1379 (26 شعبان المعظم 1421 ق) در 77 سالگي چشم از جهان فروبست و به اجداد طاهرين‌اش پيوست.

با اعلام خبر وفاتش، شهر قم در هاله‌اي از غم و اندوه فرورفت و پرچم‌هاي سياه در بسياري از نقاط نصب شد و عزاي عمومي اعلام گرديد. مراجع تقليد و مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه‌اي و بسياري از مقامات روحاني و كشوري در بزرگداشت مقامش پيام‌هايي صادر كردند و پيكر پاكش، در صبح روز جمعه 27 شعبان، با حضور هزاران نفر از علما و فضلا و مردم متدين و حق شناس قم تشييع شد و پس از اقامه‌ي نماز توسط حضرت آيت الله بهجت، در ضلع شمالي مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در كنار مرقد آيت الله احمدي ميانجي به خاك سپرده شد مجالس يادبودش تا مدت‌ها در قم و تهران ادامه يافت.

پيام مقام معظم رهبري مدظله العالي به مناسبت وفات آيت الله سيد مهدي روحاني قدس سره: بسم الله الرحمن الرحيم. با تأسف فراوان، اطلاع يافتيم كه عالم رباني و فقيه و متكلم عالي مقام آيت الله آقاي حاج سيد مهدي روحاني پس از گذراندن دوران بيماري پر رنج و دشوار، زندگي را بدرود گفته و حوزه‌ي علميه‌ي قم و دوستان و ارادتمندان بي شمار خود را به فقداني دردناك دچار ساخته است. ايشان فقيه و متكلمي سرآمد و يكي از استوانه‌هاي علم و تقوا در حوزه‌ي علميه‌ي قم و نمونه و اسوه‌اي در پارسايي و پرهيزگاري و صدق و صراحت بودند. بيت رفيع و اصيل و منش زهد و تواضع و رفتار مردمي و فروتنانه در كنار برجستگي علمي و تحقيقي، از ايشان شخصيتي كم نظير پديد آورده بود كه ارادت و محبت و تكريم دل‌هاي بي شماري را به خود جلب مي كرد. نام اين روحاني برجسته و جليل القدر در آزمون هاي بزرگ دوران مبارزات و از آغاز تشكيل نظام جمهوري اسلامي تاكنون، در رديف مدافعان صميمي و صادق انقلاب قرار داشت و شهادت فرزند رشيد و عزيز ايشان در جبهه‌هاي جنگ تحميلي، آزموني بزرگ در اين باره بود. رحلت اين شخصيت ممتاز، فقداني خسارت بار براي حوزه ي علميه‌ي قم و دوستان و ارادتمندان ايشان محسوب مي‌گردد و اينجانب اين مصيبت را به حضرت بقية الله روحي فداه و حوزه‌هاي علميه و خاندان محترم و فرزندان و بازماندگان مكرم ايشان تسليت عرض مي كنم و علو درجات ملكوتي ايشان را از خداوند رحيم مسئلت مي‌نمايم. سيد علي خامنه‌اي. 3/9/1379. 26 شعبان المعظم 1421.

منابع:

(1). عالم رباني، يادنامه آيت الله حاج سيد مهدي روحاني، كانون نويسندگان فضلاي قمي حوزه ي علميه ي قم.

(2). مصاحبه با استاد آيت الله حاج سيد مهدي روحاني، نشريه نور علم، دوره سوم، شماره پنجم.

(3). پرونده شهيد حجة الاسلام سيد علي روحاني، واحد پژوهش اداره كل بنياد شهيد انقلاب اسلامي قم.

(4). روزنامه‌ي اطلاعات، چهارشنبه 9 دي 1371، شماره 19806.

(5). خبرگان ملت، دفتر دوم، دبيرخانه مجلس خبرگان.

(6). ستارگان حرم، دفتر چهارم، انتشارات زائر.

منبع

مرتضي عبدالوهابي, ستارگان حرم، جلد 16، صفحه 135-145