بیت (شعر): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏منابع)
سطر ۸: سطر ۸:
 
|}
 
|}
  
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
==تعریف بیت==
−
== تعریف بیت ==
 
  
−
بیت  ، در شعر به دو مصراع گفته می شود. این لفظ در زبانهای سامی ، در معنای چادر برای کوچندگان ، و خانه (سنگی ، چوبی ، آجری ) برای یکجانشینان ، هردو، به کار رفته است ؛ نیز گاه به معنای پرستشگاه است ، چنانکه در عربی با «ألِ» تعریف : «البیت » به عنوان مثل اعلای بیت ، به مکان مقدّس مکّه ، کعبه ، اطلاق می گردد، که در این صورت ، البیت الحرام (خانة مقدس ) یا البیت العتیق (خانة کهن ) نیز خوانده می شود. نامهای جغرافیایی که با واژة «بیت » ترکیب شده اند، نیز تعدادشان بسیار است و جزء اول آنها، بیت ، در نام مکانهای سوریایی ـ فلسطینی ، به صورت پیشاوند بـ ( B- ) خلاصه شده است که خود از صورت آرامیِ (سریانیِ) بِـ ( ¦Be )، آمده است . در زبانهای سامی ، این لفظ به معنای «خانواده » نیز به کار رفته است ، هرچند در شمار اصطلاحات خاص تقسیمات قبیله ای ( شَعْب ، قبیله ، عماره ، بطن ، فخد و فصیله ) دیده نمی شود  <ref> د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه </ref> .
+
بیت، در شعر به دو مصراع گفته می شود. این لفظ در زبانهای سامی، در معنای چادر برای کوچندگان و خانه (سنگی، چوبی، آجری) برای یکجانشینان، هر دو بکار رفته است؛ نیز گاه به معنای پرستشگاه است چنانکه در عربی با «ألِ» تعریف: «البیت» به عنوان مثل اعلای بیت به مکان مقدس [[مکه]]، کعبه اطلاق می گردد که در این صورت، البیت الحرام (خانة مقدس) یا البیت العتیق (خانة کهن) نیز خوانده می شود.
  
−
بیت ، در فرهنگهای لغت عرب به معنای خانه <ref> فراهیدی ، ج 8، ص 138؛ فیّومی ، </ref> ذیل واژه  و جمع آن «بیوت »، «ابیات » و جمع الجمع آن «ابابیت »، «ابیاوات » و «بیوتات » ذکر شده است <ref> جمال قرشی ، ص 50، ذیل «بیت »؛ صفی پوری ، ذیل واژه . </ref>
+
نامهای جغرافیایی که با واژة «بیت» ترکیب شده اند، نیز تعدادشان بسیار است و جزء اول آنها، بیت در نام مکانهای سوریایی ـ فلسطینی به صورت پیشاوند بـ (B-) خلاصه شده است که خود از صورت آرامیِ (سریانیِ) بِـ (¦Be) آمده است.
  
−
همچنین در معانی قصر، کوشک ، زن ، عیال و خانگیان مرد، قبر، فرشخانه <ref> شرتونی ؛ نفیسی ، ذیل واژه </ref>  به کار رفته است . در عربی ، به معانی «شرف » و «شریف » نیز مستعمل است ؛ مثلاً در بیت بنی تمیم فی بنی حنظله (یعنی قدر و منزلت بنی تمیم نزد بنی حنظله )؛ و فلانٌ بیتُ قومه  فلانی بزرگ قوم خویش است ؛<ref> شرتونی ، همانجا </ref>. ترکیبات اهل بیت ، اهل بیت النبوّة ، اهل بیت عصمت ، اهل بیت طهارت <ref> دهخدا، ذیل واژه </ref> ، بیت المال ، بیت العنکبوت ، البیت الحرام <ref> معلوف ، ذیل واژه </ref> ، بیت المعمور و بیت المقدس <ref> نفیسی ، همانجا </ref> نیز مستعمل است .
+
در زبانهای سامی این لفظ به معنای «خانواده» نیز بکار رفته است، هر چند در شمار اصطلاحات خاص تقسیمات قبیله ای (شَعْب، قبیله، عماره، بطن، فخد و فصیله) دیده نمی شود.<ref>د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه.</ref>
  
−
بیت به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات » جمع بسته می شود. سیبویه ، جمع بیت به معنای شعر را «بیوت » نیز آورده ، و ابن جنّی نیز، به پیروی از او، به مناسبت نقل شعری از عجّاج ، «بیوت » به کار برده است <ref> ابن منظور، ج 2، ص 14 </ref>.
+
بیت در فرهنگهای لغت عرب به معنای خانه <ref>فراهیدی ، ج8، ص138؛ فیّومی.</ref>ذیل واژه و جمع آن «بیوت»، «ابیات» و جمع الجمع آن «ابابیت»، «ابیاوات» و «بیوتات» ذکر شده است.<ref>جمال قرشی، ص50، ذیل «بیت»؛ صفی پوری، ذیل واژه.</ref>
  
−
بیت «شِعر» را به بیت «شَعر» همانند کرده اند <ref> ابن سراج شنترینی ، ص 12 </ref> و وجه تسمیة آن را به بیت مویی (چادر و خیمة عرب ) مربوط می دانند؛ این به دلیل آن است که بیت شِعر در بردارندة سخن است ، چنانکه بیت شَعر در بردارندة ساکنان آن است ، و به همین سبب اجزای تشکیل دهندة بیت شِعر را به اسباب و اوتاد (طنابها و میخهای ) خانة مویی عرب تشبیه کرده و سبب و وتد نامیده اند. نیز گفته اند: بیت شعر از این جهت بیت گفته شده که کلامی است با نظم و ترتیب خاص ، همانند خانه که سقف و رواق و ستونها و سایر اجزایش براساس نظم خاصی پدید آمده است <ref> نصیرالدین طوسی ، ص 51ـ52 </ref>؛ <ref> فیّومی ؛ ابن منظور، همانجاها </ref> <ref> ابن منظور ج 7، ص 184 </ref>   می گوید: بیت شعر مبنی است بر بناء بیت مسکونی عرب و قوام بیت به عروض است ، چنانکه قوام خانه به ستون وسط آن . ازینرو می باید عروض قویتر از ضرب باشد.
+
همچنین در معانی قصر، کوشک، زن، عیال و خانگیان مرد، قبر، فرشخانه<ref>شرتونی؛ نفیسی، ذیل واژه.</ref> بکار رفته است. در عربی  به معانی «شرف» و «شریف» نیز مستعمل است؛ مثلاً در بیت بنی تمیم فی بنی حنظله (یعنی قدر و منزلت بنی تمیم نزد بنی حنظله)؛ و فلانٌ بیتُ قومه فلانی بزرگ قوم خویش است؛<ref>شرتونی، همانجا.</ref> ترکیبات اهل بیت، اهل بیت النبوّة، اهل بیت عصمت، اهل بیت طهارت،<ref>دهخدا، ذیل واژه.</ref> بیت المال، بیت العنکبوت، البیت الحرام<ref>معلوف، ذیل واژه.</ref>، بیت المعمور و بیت المقدس <ref>نفیسی، همانجا.</ref> نیز مستعمل است.
  
−
شمس قیس رازی <ref>  ص 29ـ30 </ref> وجه تسمیة بیت شعر را از «بیتوتة »، به معنای شب گذرانی ، دانسته و گفته است : هر بیت دو نیمه دارد که «در متحرکات و سواکن به هم نزدیک باشند» و نیز هر نیمه را مصراع گویند و در نزد عرب مصراع یک لخت از دری دولخته است و همانگونه که هریک از دو لختة آن را می توان باز و بسته کرد اما هرگاه که به هم نزدیک شوند «در» می شوند، هریک از دو مصراع بیت را نیز می توان جداگانه خواند اما هرگاه هردو درکنار هم بیاید، بیت تشکیل می یابد.
+
بیت به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود. سیبویه، جمع بیت به معنای شعر را «بیوت» نیز آورده و ابن جنی نیز، به پیروی از او به مناسبت نقل شعری از عجّاج، «بیوت» بکار برده است.<ref>ابن منظور، ج2، ص14.</ref>
  
−
== انواع بیت ==
+
بیت «شِعر» را به بیت «شَعر» همانند کرده اند<ref>ابن سراج شنترینی، ص12.</ref> و وجه تسمیة آن را به بیت مویی (چادر و خیمة عرب ) مربوط می دانند؛ این به دلیل آن است که بیت شِعر دربردارندة سخن است، چنانکه بیت شَعر دربردارندة ساکنان آن است و به همین سبب اجزای تشکیل دهنده بیت شِعر را به اسباب و اوتاد (طنابها و میخهای) خانة مویی عرب تشبیه کرده و سبب و وتد نامیده اند.
  
−
انواع بیت : بیت تام . بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد<ref>  تهانوی ، ج 1، ص 110 </ref>، و به بیان دیگر همة افاعیل سالم و عروض و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل <ref> ابن سراج شنترینی ، ص 26ـ27 </ref>؛ <ref> خطیب تبریزی ، ص 185 </ref>؛<ref> دمامینی ، ص </ref> 68. به قول خواجه نصیر <ref> خواجه نصیر ص 16 </ref>: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، و هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.»
+
نیز گفته اند: بیت شعر از این جهت بیت گفته شده که کلامی است با نظم و ترتیب خاص، همانند خانه که سقف و رواق و ستونها و سایر اجزایش بر اساس نظم خاصی پدید آمده است.<ref>نصیرالدین طوسی، ص51ـ52.</ref><ref>فیّومی؛ ابن منظور، همانجاها.</ref><ref>ابن منظور، ج7، ص184.</ref>
  
−
== بیت وافی ==
+
می گوید: بیت شعر مبنی است بر بناء بیت مسکونی عرب و قوام بیت به عروض است، چنانکه قوام خانه به ستون وسط آن. از این رو می باید عروض قویتر از ضرب باشد.
  
−
بیت وافی . <ref> خواجه نصیر  همانجا </ref> گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعداز تغییر، آن بیت را وافی خوانند.» به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد <ref> دمامینی ، همانجا </ref> مانند عروض وطویل و ضرب دوم طویل <ref> ابن سراج شنترینی ، ص 27 </ref>.
+
شمس قیس رازی<ref>ص 29ـ30.</ref> وجه تسمیة بیت شعر را از «بیتوتة»، به معنای شب گذرانی دانسته و گفته است: هر بیت دو نیمه دارد که «در متحرکات و سواکن به هم نزدیک باشند» و نیز هر نیمه را مصراع گویند و در نزد عرب مصراع یک لخت از دری دولخته است و همانگونه که هر یک از دو لختة آن را می توان باز و بسته کرد اما هرگاه که به هم نزدیک شوند «در» می شوند، هر یک از دو مصراع بیت را نیز می توان جداگانه خواند اما هرگاه هردو درکنار هم بیاید، بیت تشکیل می یابد.
  
−
== بیت مجزوء ==
+
==انواع بیت==
−
 
−
بیت مجزوء. مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد <ref> نصیرالدین طوسی ، ص 53</ref> و اگر بیتی را به گونه ای به کار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند <ref> همان ، ص 16 </ref> و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد <ref> ابن منظور، ج 1، ص 46 </ref> و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد <ref> دمامینی ، ص 74 </ref>؛ <ref> ابن سراج شنترینی ، همانجا </ref>
 
  
−
== بیت مشطور ==
+
انواع بیت : بیت تام. بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد،<ref>تهانوی، ج1، ص110.</ref> و به بیان دیگر همة افاعیل سالم و عروض و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل؛<ref>ابن سراج شنترینی، ص26ـ27.</ref><ref>خطیب تبریزی، ص185.</ref><ref>دمامینی، ص</ref> 68.
  
−
بیت مشطور. اگر بیتی را به گونه ای به کار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند  <ref> نصیرالدین طوسی  ؛  دمامینی  ؛ ابن سراج شنترینی ، همانجاها </ref>؛ <ref> خطیب تبریزی ، ص 189 </ref> و در شعر فارسی مشطور همان مربع است ، زیرا دایرة کامل در شعر فارسی مثمن است ، و چون نیمی از آن برود، مربع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست .
+
به قول خواجه نصیر<ref>خواجه نصیر، ص16.</ref>: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، و هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.»
  
−
== بیت منهوک ==
+
==بیت وافی==
  
−
بیت منهوک . منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری ، و اگر بیتی را به گونه ای به کار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند <ref> نصیرالدین طوسی ؛ دمامینی ، همانجاها </ref>. <ref> ابن منظور ج 10، ص 500 </ref> مثال منهوک از رجز را چنین آورده است : «یالیتنی فیها جذع »، و از مُنْسَرِح : «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک ، ضرورتاً تام و وافی نیست ، زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند<ref> دمامینی ، همانجا </ref>.
+
بیت وافی<ref>خواجه نصیر، همانجا.</ref> گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعد از تغییر، آن بیت را وافی خوانند». به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد<ref>دمامینی، همانجا.</ref> مانند عروض و طویل و ضرب دوم طویل<ref>ابن سراج شنترینی، ص27.</ref>
  
−
== بیت مصرّع ==
+
==بیت مجزوء==
  
−
بیت مصرّع . بیتی است که هردو مصراع او متساوی و مقفّی باشد <ref> نصیرالدین طوسی ، همانجا </ref>.
+
بیت مجزوء. مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد<ref>نصیرالدین طوسی، ص53.</ref> و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند<ref>همان، ص16.</ref> و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد<ref>ابن منظور، ج1، ص46.</ref> و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد؛<ref>دمامینی، ص74.</ref><ref>ابن سراج شنترینی، همانجا.</ref>  
  
−
== بیت مصمّت و مقفّی ==
+
==بیت مشطور==
  
−
بیت مصمّت و مقفّی . اگر در عروضِ بیت قافیه نباشد، آن را مصمّت خوانند و اگر قافیه داشته باشد مقفّی نامند <ref> تهانوی ، همانجا </ref> .
+
بیت مشطور. اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند؛<ref>نصیرالدین طوسی؛ دمامینی ؛ ابن سراج شنترینی، همانجاها.</ref><ref>خطیب تبریزی، ص189.</ref> و در شعر فارسی مشطور همان مربع است زیرا دایرة کامل در شعر فارسی مثمن است و چون نیمی از آن برود، مربع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست.
  
−
== بیت معقّد ==
+
==بیت منهوک==
  
−
بیت معقّد. اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند <ref> نصیرالدین طوسی ، همانجا </ref> .
+
بیت منهوک. منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند.<ref>نصیرالدین طوسی؛ دمامینی، همانجاها.</ref><ref>ابن منظور، ج10، ص500.</ref> مثال منهوک از رجز را چنین آورده است: «یالیتنی فیها جذع»، و از مُنْسَرِح: «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک، ضرورتاً تام و وافی نیست زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند.<ref>دمامینی، همانجا.</ref>
  
 +
==بیت مصرّع==
  
−
== منابع ==
+
بیت مصرّع. بیتی است که هردو مصراع او متساوی و مقفّی باشد.<ref>نصیرالدین طوسی، همانجا.</ref>
−
 
−
(1) ابن سراج شنترینی ، المعیار فی اوزان الاشعار ، چاپ محمد رضوان دایه ، بیروت 1388/1968؛
 
  
−
(2) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت  تاریخ مقدمه 1300  ؛
+
==بیت مصمّت و مقفّی==
  
−
(3) محمد اعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه ... ( و دیگران ) ، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967؛
+
بیت مصمّت و مقفّی. اگر در عروضِ بیت قافیه نباشد، آن را مصمّت خوانند و اگر قافیه داشته باشد، مقفّی نامند.<ref>تهانوی، همانجا.</ref>
  
−
(4) محمدبن عمر جمال قرشی ، صراح اللغه ، چاپ سنگی لکهنو 1281؛
+
==بیت معقّد==
  
−
(5) یحیی بن علی خطیب تبریزی ، الوافی فی العروض والقوافی ، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه ، حلب 1390/1970؛
+
بیت معقّد. اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند.<ref>نصیرالدین طوسی، همانجا.</ref>
  
−
(6) محمدبن ابی بکر دمامینی ، العیون الغامزة علی خبایا الرامزة ، چاپ حسّانی حسن عبدالله ، قاهره 1973؛
+
==منابع==
−
 
+
−
(7) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمدمعین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
+
# ابن سراج شنترینی، المعیار فی اوزان الاشعار، چاپ محمد رضوان دایه، بیروت 1388/1968.
−
 
+
# ابن منظور، لسان العرب، بیروت تاریخ مقدمه 1300.
−
(8) سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فُصح العربیّة و الشوّارِد ، قم 1403؛
+
# محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه... (و دیگران)، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
−
 
+
# محمد بن عمر جمال قرشی، صراح اللغه، چاپ سنگی لکهنو 1281.
−
(9) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ( 1338 ش ) ؛
+
# یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض والقوافی، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب 1390/1970.
−
 
+
# محمد بن ابی بکر دمامینی، العیون الغامزة علی خبایا الرامزة، چاپ حسّانی حسن عبدالله، قاهره 1973.
−
(10) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست تهران 1377؛
+
# علی اکبر دهخدا، لغت نامه زیرنظر محمدمعین، تهران 1325ـ1359 ش.
−
 
+
# سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فُصح العربیّة والشوّارِد، قم 1403.
−
(11) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی ، قم 1409؛
+
# محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (1338 ش).
−
 
+
# عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری، منتهی الارب فی لغة العرب، چاپ سنگی تهران 1297ـ1298، چاپ افست تهران 1377.
−
(12) احمدبن محمد فیّومی ، المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر للرافعی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
+
# خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم 1409.
−
 
+
# احمد بن محمد فیّومی، المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بیروت (بی تا).
−
(13) لویس معلوف ، المنجد فی اللغة والادب و العلوم ، بیروت 1966؛
+
# لویس معلوف، المنجد فی اللغة والادب والعلوم، بیروت 1966.
−
 
+
# محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، معیار الاشعار در عروض و قوافی، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری، چاپ عکسی اصفهان 1363 ش.
−
(14) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، معیار الاشعار در عروض و قوافی ، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری ، چاپ عکسی اصفهان 1363 ش ؛
+
# علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران 1355 ش.
−
 
+
# EI 2 , s.v. "Bayt" (by J. Lecerf)./ محمد فشارکی.
−
(15) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛
 
  
−
(16) EI 2 , s.v. "Bayt" (by J. Lecerf)./ محمد فشارکی /
+
==پانویس==
 +
<references/>
  
−
==پانویس ==
+
==منابع==
−
<references />
+
* دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت»، شماره ۲۳۶۴.
 +
* [http://lib.eshia.ir/23019/1/2364/ کتابخانه مدرسه فقاهت] بازیابی: 6 آبان 1392.
  
−
== منابع ==
 
−
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت»، شماره۲۳۶۴.    [http://lib.eshia.ir/23019/1/2364/  کتابخانه مدرسه فقاهت] بازیابی: 6 آبان 1392.
 
 
{{شعر فارسی}}
 
{{شعر فارسی}}
 
[[رده:ادبیات]]
 
[[رده:ادبیات]]
 
[[رده:شعر]]
 
[[رده:شعر]]

نسخهٔ ‏۱۰ نوامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۷:۴۷

منبع توضیح برای مشارکت کنندگان
مدخل یک دائرة المعارف محتوای فعلی این صفحه مدخلی از یک دائره المعارف است که متناسب با موضوع این صفحه انتخاب شده. در صورتی که قصد جایگزین نمودن مقاله ای دیگر به جای این مقاله، یا تغییر یا اضافاتی در آن را دارید، بایستی با توجه به شیوه نامه تغییر مقالات دائره المعارف ها این کار را انجام دهید.

تعریف بیت

بیت، در شعر به دو مصراع گفته می شود. این لفظ در زبانهای سامی، در معنای چادر برای کوچندگان و خانه (سنگی، چوبی، آجری) برای یکجانشینان، هر دو بکار رفته است؛ نیز گاه به معنای پرستشگاه است چنانکه در عربی با «ألِ» تعریف: «البیت» به عنوان مثل اعلای بیت به مکان مقدس مکه، کعبه اطلاق می گردد که در این صورت، البیت الحرام (خانة مقدس) یا البیت العتیق (خانة کهن) نیز خوانده می شود.

نامهای جغرافیایی که با واژة «بیت» ترکیب شده اند، نیز تعدادشان بسیار است و جزء اول آنها، بیت در نام مکانهای سوریایی ـ فلسطینی به صورت پیشاوند بـ (B-) خلاصه شده است که خود از صورت آرامیِ (سریانیِ) بِـ (¦Be) آمده است.

در زبانهای سامی این لفظ به معنای «خانواده» نیز بکار رفته است، هر چند در شمار اصطلاحات خاص تقسیمات قبیله ای (شَعْب، قبیله، عماره، بطن، فخد و فصیله) دیده نمی شود.[۱]

بیت در فرهنگهای لغت عرب به معنای خانه [۲]ذیل واژه و جمع آن «بیوت»، «ابیات» و جمع الجمع آن «ابابیت»، «ابیاوات» و «بیوتات» ذکر شده است.[۳]

همچنین در معانی قصر، کوشک، زن، عیال و خانگیان مرد، قبر، فرشخانه[۴] بکار رفته است. در عربی به معانی «شرف» و «شریف» نیز مستعمل است؛ مثلاً در بیت بنی تمیم فی بنی حنظله (یعنی قدر و منزلت بنی تمیم نزد بنی حنظله)؛ و فلانٌ بیتُ قومه فلانی بزرگ قوم خویش است؛[۵] ترکیبات اهل بیت، اهل بیت النبوّة، اهل بیت عصمت، اهل بیت طهارت،[۶] بیت المال، بیت العنکبوت، البیت الحرام[۷]، بیت المعمور و بیت المقدس [۸] نیز مستعمل است.

بیت به معنای دو مصراع معمولاً به «ابیات» جمع بسته می شود. سیبویه، جمع بیت به معنای شعر را «بیوت» نیز آورده و ابن جنی نیز، به پیروی از او به مناسبت نقل شعری از عجّاج، «بیوت» بکار برده است.[۹]

بیت «شِعر» را به بیت «شَعر» همانند کرده اند[۱۰] و وجه تسمیة آن را به بیت مویی (چادر و خیمة عرب ) مربوط می دانند؛ این به دلیل آن است که بیت شِعر دربردارندة سخن است، چنانکه بیت شَعر دربردارندة ساکنان آن است و به همین سبب اجزای تشکیل دهنده بیت شِعر را به اسباب و اوتاد (طنابها و میخهای) خانة مویی عرب تشبیه کرده و سبب و وتد نامیده اند.

نیز گفته اند: بیت شعر از این جهت بیت گفته شده که کلامی است با نظم و ترتیب خاص، همانند خانه که سقف و رواق و ستونها و سایر اجزایش بر اساس نظم خاصی پدید آمده است.[۱۱][۱۲][۱۳]

می گوید: بیت شعر مبنی است بر بناء بیت مسکونی عرب و قوام بیت به عروض است، چنانکه قوام خانه به ستون وسط آن. از این رو می باید عروض قویتر از ضرب باشد.

شمس قیس رازی[۱۴] وجه تسمیة بیت شعر را از «بیتوتة»، به معنای شب گذرانی دانسته و گفته است: هر بیت دو نیمه دارد که «در متحرکات و سواکن به هم نزدیک باشند» و نیز هر نیمه را مصراع گویند و در نزد عرب مصراع یک لخت از دری دولخته است و همانگونه که هر یک از دو لختة آن را می توان باز و بسته کرد اما هرگاه که به هم نزدیک شوند «در» می شوند، هر یک از دو مصراع بیت را نیز می توان جداگانه خواند اما هرگاه هردو درکنار هم بیاید، بیت تشکیل می یابد.

انواع بیت

انواع بیت : بیت تام. بیتی است که نصف آن با نصف دایره مساوی باشد،[۱۵] و به بیان دیگر همة افاعیل سالم و عروض و ضرب با حَشو تفاوتی نداشته باشد؛ مثل بیت کامل و نوع اول از طویل؛[۱۶][۱۷][۱۸] 68.

به قول خواجه نصیر[۱۹]: «هر بیت را که هر مصراع از او مساوی دایره بُوَد، و هم بر آن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد، مانند وزن اول از کامل و رجز...، این بیت را تام خوانند.»

بیت وافی

بیت وافی[۲۰] گوید: «هر بیت را که ارکان هر مصراعی از او به عدد مساوی ارکان دایره بُود، خواه هم برآن وجه که در دایره افتد مستعمل باشد و خواه بعد از تغییر، آن بیت را وافی خوانند». به تعبیر دیگر، وافی بیتی است که عروض و ضرب مخالف حشو باشد[۲۱] مانند عروض و طویل و ضرب دوم طویل[۲۲]

بیت مجزوء

بیت مجزوء. مجزوء به معنای چیزی است که جزئی از آن افتاده باشد[۲۳] و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که رکنی از هر مصراع بیت حذف شده باشد، آن را مجزوء گویند[۲۴] و به تعبیر دیگر، مجزوء آن است که دو جزء یک بیت حذف شده باشد[۲۵] و یا به تعبیری دیگر، آن است که جزئی از آخر صدر و جزئی از آخر عَجُز بیفتد؛[۲۶][۲۷]

بیت مشطور

بیت مشطور. اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که نیمی از آن حذف شده باشد، آن را مشطور گویند؛[۲۸][۲۹] و در شعر فارسی مشطور همان مربع است زیرا دایرة کامل در شعر فارسی مثمن است و چون نیمی از آن برود، مربع می شود که هر چند موارد استعمالی دارد ولی چنان شعری عَذْب نیست.

بیت منهوک

بیت منهوک. منهوک در لغت یعنی بسیار لاغر شده از بیماری و اگر بیتی را به گونه ای بکار برند که دو ثلث آن حذف شده باشد، آن را منهوک گویند.[۳۰][۳۱] مثال منهوک از رجز را چنین آورده است: «یالیتنی فیها جذع»، و از مُنْسَرِح: «ویلُ امِّ سَعدٍ سَعداً». ضمناً باید دانست که هیچیک از ارقام مجزوء و مشطور و منهوک، ضرورتاً تام و وافی نیست زیرا تمام و وفاء، مستلزم استکمال اجزای دایره اند.[۳۲]

بیت مصرّع

بیت مصرّع. بیتی است که هردو مصراع او متساوی و مقفّی باشد.[۳۳]

بیت مصمّت و مقفّی

بیت مصمّت و مقفّی. اگر در عروضِ بیت قافیه نباشد، آن را مصمّت خوانند و اگر قافیه داشته باشد، مقفّی نامند.[۳۴]

بیت معقّد

بیت معقّد. اگر مصراع اول بیت از مصراع دوم جدا نشود، آن را معقّد گویند.[۳۵]

منابع

  1. ابن سراج شنترینی، المعیار فی اوزان الاشعار، چاپ محمد رضوان دایه، بیروت 1388/1968.
  2. ابن منظور، لسان العرب، بیروت تاریخ مقدمه 1300.
  3. محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه... (و دیگران)، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
  4. محمد بن عمر جمال قرشی، صراح اللغه، چاپ سنگی لکهنو 1281.
  5. یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض والقوافی، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب 1390/1970.
  6. محمد بن ابی بکر دمامینی، العیون الغامزة علی خبایا الرامزة، چاپ حسّانی حسن عبدالله، قاهره 1973.
  7. علی اکبر دهخدا، لغت نامه زیرنظر محمدمعین، تهران 1325ـ1359 ش.
  8. سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فُصح العربیّة والشوّارِد، قم 1403.
  9. محمدبن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (1338 ش).
  10. عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری، منتهی الارب فی لغة العرب، چاپ سنگی تهران 1297ـ1298، چاپ افست تهران 1377.
  11. خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم 1409.
  12. احمد بن محمد فیّومی، المصباح المنیرفی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بیروت (بی تا).
  13. لویس معلوف، المنجد فی اللغة والادب والعلوم، بیروت 1966.
  14. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، معیار الاشعار در عروض و قوافی، چاپ محمد فشارکی و جمشید مظاهری، چاپ عکسی اصفهان 1363 ش.
  15. علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران 1355 ش.
  16. EI 2 , s.v. "Bayt" (by J. Lecerf)./ محمد فشارکی.

پانویس

  1. ↑ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه.
  2. ↑ فراهیدی ، ج8، ص138؛ فیّومی.
  3. ↑ جمال قرشی، ص50، ذیل «بیت»؛ صفی پوری، ذیل واژه.
  4. ↑ شرتونی؛ نفیسی، ذیل واژه.
  5. ↑ شرتونی، همانجا.
  6. ↑ دهخدا، ذیل واژه.
  7. ↑ معلوف، ذیل واژه.
  8. ↑ نفیسی، همانجا.
  9. ↑ ابن منظور، ج2، ص14.
  10. ↑ ابن سراج شنترینی، ص12.
  11. ↑ نصیرالدین طوسی، ص51ـ52.
  12. ↑ فیّومی؛ ابن منظور، همانجاها.
  13. ↑ ابن منظور، ج7، ص184.
  14. ↑ ص 29ـ30.
  15. ↑ تهانوی، ج1، ص110.
  16. ↑ ابن سراج شنترینی، ص26ـ27.
  17. ↑ خطیب تبریزی، ص185.
  18. ↑ دمامینی، ص
  19. ↑ خواجه نصیر، ص16.
  20. ↑ خواجه نصیر، همانجا.
  21. ↑ دمامینی، همانجا.
  22. ↑ ابن سراج شنترینی، ص27.
  23. ↑ نصیرالدین طوسی، ص53.
  24. ↑ همان، ص16.
  25. ↑ ابن منظور، ج1، ص46.
  26. ↑ دمامینی، ص74.
  27. ↑ ابن سراج شنترینی، همانجا.
  28. ↑ نصیرالدین طوسی؛ دمامینی ؛ ابن سراج شنترینی، همانجاها.
  29. ↑ خطیب تبریزی، ص189.
  30. ↑ نصیرالدین طوسی؛ دمامینی، همانجاها.
  31. ↑ ابن منظور، ج10، ص500.
  32. ↑ دمامینی، همانجا.
  33. ↑ نصیرالدین طوسی، همانجا.
  34. ↑ تهانوی، همانجا.
  35. ↑ نصیرالدین طوسی، همانجا.

منابع

  • دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت»، شماره ۲۳۶۴.
  • کتابخانه مدرسه فقاهت بازیابی: 6 آبان 1392.
شعر فارسی
Poetry1.jpg
شعرشناسی * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
قالب‌های شعر *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
سبک‌های شعر فارسی * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
شاعران پارسی گو: همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=بیت_(شعر)&oldid=33936»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا