بحر‌ المعارف (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
'''«بحر‌ المعارف»''' مهم‌‌ترین کتاب [[ملا عبدالصمد همدانی]] (م، ۱۲۱۶ ق) در [[تصوف]] و [[عرفان]] به زبان فارسی مخلوط به عربی است. این کتاب، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است که وی آن را در اواخر عمر، در [[کربلا]] تألیف کرده است. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از [[قرآن]] و [[حدیث|احادیث]] آورده است.  
+
'''«بحر‌ المعارف»''' مهم‌‌ترین کتاب [[ملا عبدالصمد همدانی]] (م، ۱۲۱۶ ق) در [[عرفان]] و [[تصوف]] به زبان فارسی و عربی است. این کتاب، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است که آن را در اواخر عمر، در [[کربلا]] تألیف کرده است. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از [[قرآن]] و [[حدیث|احادیث]] آورده است.  
 +
{{مشخصات کتاب
  
== مؤلف ==
+
|عنوان=
[[ملا عبدالصمد همدانی]] (م، ۱۲۱۶ ق) فقيه، متکلم، عارف و اديب قرن 13 هجری است. وي با بعضي از مشايخ [[تصوف|تصوّف]] در [[کربلا]] ملاقات داشته و از آنها به تلقين ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب «بحرالمعارف» تأثيرپذيري او از تصوّف کاملا هويداست.
 
  
ملا عبدالصمد در علوم ظاهر شاگرد [[وحید بهبهانی|وحيد بهبهاني]] و [[سید علی طباطبایی|سيد علي طباطبایی]] صاحب [[ریاض المسائل (کتاب)|رياض المسائل]] بود و مورد اعتماد [[علامه بحرالعلوم]] بوده است. او نزدیک سی سال در کربلا بر مسند [[اجتهاد]] و [[فتوا]] و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. '''بحرالمعارف'''، بحر‌ الحقائق، رساله ای در غنا، شرح [[معارج الاصول (کتاب)|معارج الاصول]]، فی العشق الالهی و کتابی در لغت و دیوان شعر، از تألیفات اوست.
+
|تصویر=[[پرونده:بحرالمعارف.jpg|240px|وسط]]
  
ملا عبدالصمد همدانی در حملۀ دوم [[وهابیت|وهابيان]] به کربلاي معلا در روز غدير سال ۱۲۱۶ قمری به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] نائل آمده است و خود پيش از آن مکرر مي‌فرموده: به زودي محاسن سفيدم به خون سرم خضاب خواهد شد.
+
|نویسنده=ملا عبدالصمد همدانی
  
== محتوای کتاب ==
+
|موضوع=عرفان و حکمت
کتاب «بحرالمعارف» طبق تصريح نويسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عمليّه» يعني: ۱. تهذيب اخلاق ظاهر ۲. پيرايش نفس از رذائل ۳. آرايش درون به فضائل ۴. و نتيجه‌اي که از اينها بهرۀ نفس مي‌گردد.
 
  
اين کتاب مشتمل بر يک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوين فصل‌ها را مصحح محترم افزوده‌اند. با نگاهي گذرا به عناوين فصول به دست مي‌آيد که نيمي از کتاب به مباحث [[علم کلام|کلامي]] و به‌ويژه بحث [[امامت]] پرداخته و نيمي ديگر در [[عرفان]] و [[تصوف|تصوّف]] است.
+
|زبان=فارسی و عربی
 +
 
 +
|تعداد جلد=۳
 +
 
 +
|عنوان افزوده1=تحقیق و تصحیح
 +
 
 +
|افزوده1=حسین استاد ولی
 +
 
 +
|عنوان افزوده2=انتشارات
 +
 
 +
|افزوده2=حکمت
 +
 
 +
|لینک=
 +
 
 +
}}
 +
==مؤلف==
 +
[[ملا عبدالصمد همدانی]] (م، ۱۲۱۶ ق)، فقیه، متکلم، عارف و ادیب قرن ۱۳ هجری است. وی با بعضی از مشایخ [[تصوف|تصوّف]] در [[کربلا]] ملاقات داشته و از آنها به تلقین ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب «بحرالمعارف» تأثیرپذیری او از تصوّف کاملا هویداست.
 +
 
 +
ملا عبدالصمد در علوم ظاهر شاگرد [[وحید بهبهانی|وحید بهبهانی]] و [[سید علی طباطبایی|سید علی طباطبایی]] صاحب [[ریاض المسائل (کتاب)|ریاض المسائل]] بود و مورد اعتماد [[علامه بحرالعلوم]] بوده است. او نزدیک سی سال در کربلا بر مسند [[اجتهاد]] و [[فتوا]] و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. '''بحرالمعارف'''، بحر‌ الحقائق، رساله ای در غنا، شرح [[معارج الاصول (کتاب)|معارج الاصول]]، فی العشق الالهی و کتابی در لغت و دیوان شعر، از تألیفات اوست.
 +
 
 +
ملا عبدالصمد همدانی در حملۀ دوم [[وهابیت|وهابیان]] به کربلای معلا در روز غدیر سال ۱۲۱۶ قمری به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] نائل آمده است و خود پیش از آن مکرر می‌فرموده: به زودی محاسن سفیدم به خون سرم خضاب خواهد شد.
 +
 
 +
==محتوای کتاب==
 +
کتاب «بحرالمعارف» طبق تصریح نویسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عملیه» یعنی: ۱. تهذیب اخلاق ظاهر ۲. پیرایش نفس از رذائل ۳. آرایش درون به فضائل ۴. و نتیجه‌ای که از اینها بهرۀ نفس می‌گردد.
 +
 
 +
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوین فصل‌ها را مصحح محترم (حسین استاد ولی) افزوده‌اند. با نگاهی گذرا به عناوین فصول به دست می‌آید که نیمی از کتاب به مباحث [[علم کلام|کلامی]] و به‌ویژه بحث [[امامت]] پرداخته و نیمی دیگر در [[عرفان]] و [[تصوف|تصوّف]] است.
  
 
[[ملا عبدالصمد همدانی|عبد‌الصمد همدانی]] در تألیف کتاب «بحرالمعارف» علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، در اثبات تصوف و تعالیم آن، مطالب خود را به [[آیه|آیات]] و [[احادیث]] نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.
 
[[ملا عبدالصمد همدانی|عبد‌الصمد همدانی]] در تألیف کتاب «بحرالمعارف» علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، در اثبات تصوف و تعالیم آن، مطالب خود را به [[آیه|آیات]] و [[احادیث]] نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.
سطر ۱۹: سطر ۴۳:
 
بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات [[شیعه]] است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه‌السلام و اثبات [[امامت]] آن حضرت سخن گفته‌است.  
 
بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات [[شیعه]] است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب [[امام علی علیه السلام|حضرت علی]] علیه‌السلام و اثبات [[امامت]] آن حضرت سخن گفته‌است.  
  
مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما، به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد.  
+
مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد.  
  
== ویژگی های کتاب ==
+
==ویژگی‌های کتاب==
نقاط قوت کتاب:
+
'''نقاط قوت کتاب:'''
  
* ۱. برترين نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراواني است که نويسنده در مباحث گوناگون عرفاني به متونِ اصلي دين يعني کتاب و سنّت دارد. فهرست آيات و روايات پايانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسيع مؤلف به قرآن و روايات و تلاش پي‌گير او در زمينۀ مستندسازي مطالب عرفاني است. فقط در جلد اول کتاب به بيش از ۲۵۰ آيه و ۶۵۰ روايت استناد و استشهاد کرده است که جاي اعجاب و تقدير دارد.
+
*برترین نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراوانی است که نویسنده در مباحث گوناگون [[عرفان|عرفانی]] به متونِ اصلی [[دین|دین]] یعنی [[قرآن|کتاب]] و [[سنت|سنّت]] دارد. فهرست [[آیه|آیات]] و [[حدیث|روایات]] پایانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسیع مؤلف به [[قرآن]] و روایات و تلاش پی‌گیر او در زمینۀ مستندسازی مطالب عرفانی است.  
* ۲. کتاب به دست عالمي شيعي كه ميان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع كرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شيعي در آن موج مي‌زند.
+
*کتاب به دست عالمی [[شیعه|شیعی]] که میان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع کرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شیعی در آن موج می‌زند.
* ۳. توجه کتاب به امّهات مباحث عرفاني برگ زرين ديگري است.
+
*توجه کتاب به امّهات مباحث عرفانی برگ زرین دیگری است.
* ۴. دقائق و ظرائف عرفاني کتاب را منبعي براي محققان ساخته كه ما نيز در اين نوشتار از آنها سود برده‌ايم.
+
*دقائق و ظرائف عرفانی کتاب را منبعی برای محققان ساخته که ما نیز در این نوشتار از آنها سود برده‌ایم.
  
نقاط ضعف کتاب:
+
'''نقاط ضعف کتاب:'''
  
* ۱. پاره‌اي مطالب موهون و سست که در مقدمۀ مصحح محترم هم، به آن اشاره شده است.
+
*پاره‌ای مطالب موهون و سست، که در مقدمۀ مصحح محترم هم به آن اشاره شده است.
* ۲. تأثر کتاب از پاره‌اي آموزه‌هاي تصوّف که قابل تأييد نيست.
+
*تأثیر پذیری کتاب از پاره‌ای آموزه‌های [[تصوف]] که قابل تأیید نیست.
* ۳. ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌اي که خواننده چنين گمان مي‌كند که نويسنده پذيراي مطلب است و نقدي بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌اي موارد اين منقولات را نقد كرده است.
+
*ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌ای که خواننده چنین گمان می‌کند که نویسنده پذیرای مطلب است و نقدی بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌ای موارد این منقولات را نقد کرده است.
* ۴. عاري بودن کتاب از هرگونه نظم منطقي در چينش مطالب، مثلاً جلد نخست کتاب با بحث «شرايط استجابت دعا» آغاز مي‌شود و سپس بحث «لزوم ذکر مشايخ» و آن‌گاه بحث «تحصيل دوستان ايماني» و سپس «لزوم يادآوري گناهان و جلوگيري از خودبيني» و بعد بحث «زيارت مشاهد اولياء» و سپس بحث «فضيلت و صفات شيعه» و همين‌طور ... مي‌آيد در فصل ۱۴ به «راه‌هاي رسيدن به خدا» مي‌رسيم که منطقاً بايد فصل اول مي‌بود.
+
*عاری بودن کتاب از نظم منطقی در چینش مطالب.
* ۵. اين کتاب در حقيقت دو کتاب در يک کتاب است. کتابي در عرفان و کتابي در مبحث امامت از علم کلام و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسي قرار نگرفته است.
+
*این کتاب در حقیقت دو کتاب در یک کتاب است. کتابی در [[عرفان]] و کتابی در مبحث [[امامت]] از [[علم کلام]]؛ و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسی قرار نگرفته است.
  
== منابع ==
+
==منابع==
  
* [http://erfanvahekmat.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%A8%D8%AD%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) "بحر المعارف"، پایگاه عرفان و حکمت].
+
*[http://erfanvahekmat.com/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87/%D8%A8%D8%AD%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) "بحر المعارف"، پایگاه عرفان و حکمت].
* [[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "همدانی، عبدالصمد" از شهرام پازوکی.
+
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "همدانی، عبدالصمد" از شهرام پازوکی.

نسخهٔ ‏۱۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۲۳

«بحر‌ المعارف» مهم‌‌ترین کتاب ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق) در عرفان و تصوف به زبان فارسی و عربی است. این کتاب، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی مؤلف است که آن را در اواخر عمر، در کربلا تألیف کرده است. وی در اثبات تصوف و تعالیم آن، بر ضد مخالفانش، دلایلی نقلی از قرآن و احادیث آورده است.

بحرالمعارف.jpg
نویسنده ملا عبدالصمد همدانی
موضوع عرفان و حکمت
زبان فارسی و عربی
تعداد جلد ۳
تحقیق و تصحیح حسین استاد ولی
انتشارات حکمت

مؤلف

ملا عبدالصمد همدانی (م، ۱۲۱۶ ق)، فقیه، متکلم، عارف و ادیب قرن ۱۳ هجری است. وی با بعضی از مشایخ تصوّف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقین ذکر و فکر مشرّف گشته است. در کتاب «بحرالمعارف» تأثیرپذیری او از تصوّف کاملا هویداست.

ملا عبدالصمد در علوم ظاهر شاگرد وحید بهبهانی و سید علی طباطبایی صاحب ریاض المسائل بود و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است. او نزدیک سی سال در کربلا بر مسند اجتهاد و فتوا و تدریس نشست، و در همان سالها کتبی در علوم مختلف اسلامی نوشت. بحرالمعارف، بحر‌ الحقائق، رساله ای در غنا، شرح معارج الاصول، فی العشق الالهی و کتابی در لغت و دیوان شعر، از تألیفات اوست.

ملا عبدالصمد همدانی در حملۀ دوم وهابیان به کربلای معلا در روز غدیر سال ۱۲۱۶ قمری به شهادت نائل آمده است و خود پیش از آن مکرر می‌فرموده: به زودی محاسن سفیدم به خون سرم خضاب خواهد شد.

محتوای کتاب

کتاب «بحرالمعارف» طبق تصریح نویسنده مشتمل است بر مباحث «حکمت اربعۀ عملیه» یعنی: ۱. تهذیب اخلاق ظاهر ۲. پیرایش نفس از رذائل ۳. آرایش درون به فضائل ۴. و نتیجه‌ای که از اینها بهرۀ نفس می‌گردد.

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه کوتاه و ۱۲۶ فصل است. شمارگان و عناوین فصل‌ها را مصحح محترم (حسین استاد ولی) افزوده‌اند. با نگاهی گذرا به عناوین فصول به دست می‌آید که نیمی از کتاب به مباحث کلامی و به‌ویژه بحث امامت پرداخته و نیمی دیگر در عرفان و تصوّف است.

عبد‌الصمد همدانی در تألیف کتاب «بحرالمعارف» علاوه بر استفاده از بسیاری کتابهای عرفان عملی و نظری، در اثبات تصوف و تعالیم آن، مطالب خود را به آیات و احادیث نیز مستند کرده است. در این کتاب از مشایخ تصوف، مانند معروف کرخی و جنید و نجم‌الدین کبری نیز اقوال بسیاری ذکر شده است.

بحرالمعارف، در جمع تصوف و تشیع، در همان مسیر «جامع الاسرار» سید حیدر آملی است و یکی از منابع بحر المعارف نیز بوده است. بخشهایی از جلد اول و به‌خصوص جلد دوم کتاب بحر المعارف در موضوع ولایت و شئون آن، بنا بر سیاق عارفان است. وی در این اثر خواسته است از منظر ولایت، تصوف را اثبات و تعالیم آن را تفسیر کند.

بحر المعارف از حیث ترتیب بابها و فصول و ذکر عناوین تا حدی به کتاب «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی شباهت دارد، با این تفاوت که شرح و تفصیل مطالب مبتنی بر عقاید و مأثورات شیعه است، چنانکه مثلاً در جلد اول، در مبحث «شرایط شیخ و مرشد» و «بحثی جامع در امامت»، دربارۀ مناقب حضرت علی علیه‌السلام و اثبات امامت آن حضرت سخن گفته‌است.

مؤلف در این اثر با لحنی توأم با مهر و محبت، اکثر مطالب را با عبارت «ای عزیز» آغاز کرده که یادآور کتاب انسان کامل عزیزالدین نسفی است؛ اما به شیوۀ متکلمان شیعه، لحن جدلی نیز دارد.

ویژگی‌های کتاب

نقاط قوت کتاب:

  • برترین نقطۀ قوت کتاب استشهادات فراوانی است که نویسنده در مباحث گوناگون عرفانی به متونِ اصلی دین یعنی کتاب و سنّت دارد. فهرست آیات و روایات پایانِ کتاب نشانگر احاطۀ وسیع مؤلف به قرآن و روایات و تلاش پی‌گیر او در زمینۀ مستندسازی مطالب عرفانی است.
  • کتاب به دست عالمی شیعی که میان ظاهر و باطن و معقول و منقول جمع کرده بوده، نگاشته شده است و نگرش شیعی در آن موج می‌زند.
  • توجه کتاب به امّهات مباحث عرفانی برگ زرین دیگری است.
  • دقائق و ظرائف عرفانی کتاب را منبعی برای محققان ساخته که ما نیز در این نوشتار از آنها سود برده‌ایم.

نقاط ضعف کتاب:

  • پاره‌ای مطالب موهون و سست، که در مقدمۀ مصحح محترم هم به آن اشاره شده است.
  • تأثیر پذیری کتاب از پاره‌ای آموزه‌های تصوف که قابل تأیید نیست.
  • ذکر منقولات مردود بدون اشاره به وجه ردّ آنها به گونه‌ای که خواننده چنین گمان می‌کند که نویسنده پذیرای مطلب است و نقدی بر آن ندارد. مصحح محترم در پاره‌ای موارد این منقولات را نقد کرده است.
  • عاری بودن کتاب از نظم منطقی در چینش مطالب.
  • این کتاب در حقیقت دو کتاب در یک کتاب است. کتابی در عرفان و کتابی در مبحث امامت از علم کلام؛ و متاسفانه مباحث در دو بخش مستقل، مورد بررسی قرار نگرفته است.

منابع