شیخ علی اکبر برهان

آیت اللّه شیخ علی اکبر برهان (1324-1378 ق)، عالم ربانی و مجاهد شیعه معاصر، و از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و سید علی قاضی بود. از جمله اقدامات ایشان در دوران ستمشاهی، تأسیس مدارس علمی برای نوجوانان بود تا بتواند عرصه عمل را از دست عمال رژیمی که سعی در نابودی احکام و تغییر فرهنگ اسلامی ملت ایران را داشت، بازگیرد. مدرسه علمیه لرزاده در تهران، دبستان برهان و مدرسه علمیه برهانیه در شهر ری، از جمله این مدارس می باشند. حاج آقا مجتبی تهرانی و محمدرضا مهدوی کنی، از تربیت یافتگان او هستند.

تحصیل و استادان

شیخ علی اکبر برهان در سال 1324 قمری در تهران به دنیا آمد. وی مقدمات و مقداری از سطح اولیّه علوم الهی را در تهران و نزد استادان مبرّزی چون: آقای سیّد محمّد قیصر، آقای شیخ علی رشتی و سید محمّد استرآبادی فرا گرفت و سپس برای ادامه تحصیل، رهسپار نجف اشرف شد و به مدت 3 سال نیز در این شهر اقامت گزید و مقداری از کتب متداول درسی آن عصر را نزد آیت اللّه شیخ مرتضی طالقانی و آقا میرزا محمد عراقی تلمذ کرد. آن گاه به ایران مراجعت و به مدت یک سال نیز در تهران اقامت داشت و به تحصیل و کسب دانش پرداخت.

وی برای درک و بهره مندی از فضای علمی حوزه علمیه قم، وارد قم شد و توانست سطوح عالیه فقه و اصول را نزد عالم جلیل القدر، آیت اللّه شیخ محمدعلی حائری قمی به اتمام برساند. آن گاه برای عمق بخشیدن به معلومات خود و نیل به اهداف والای علمی و معنوی وارد جلسات درسی خارج فقه و اصول اعاظم بزرگ حوزه مبارکه قم شد. اساتید فرزانه وی عبارت اند از، حضرات آیات عظام:

• شیخ عبدالکریم حائری یزدی
• سید محمدتقی خوانساری
• سید محمد حجت کوه کمره ای
• حاج شیخ مهدی مازندرانی

او برای بهره گیری بیش تر از فضای علمی و معنوی حوزه کهنسال نجف اشرف، بار دیگر عازم عتبات عالیات شد. در نجف، رحل اقامت افکند و از محضر فرزانگان و عالمان آن سامان بهره برد که عبارت اند از آیات عظام:

• سید ابوالحسن اصفهانی؛
• میرزا محمدحسین نائینی؛
• شیخ محمدکاظم شیرازی؛
• سید محمود شاهرودی؛
• سید علی آقای قاضی.

تدریس و شاگردان

میزرا علی اکبر برهان، بعد از استوار کردن مبانی علمی و اخذ اجازات عالیه اجتهاد و نیل به مقامات والای علمی و سیر و سلوک عرفانی، همانند بسیاری از عالمان به تدریس سطوح پرداخت و جمعی از افاضل برجسته را در مکتب علمی خویش پرورانید.

برخی از شاگردان نامدار و با فضیلت ایشان عبارتند از:

• شیخ احمد مجتهدی تهرانی،
• حاج آقا مجتبی تهرانی،
• محمّدرضا مهدوی کنی،
• سید محمدحسین مرتضوی لنگرودی،
• شیخ علی پهلوانی معروف به سعادت پرور،
• شیخ حسین انصاریان.

آیت اللّه مهدوی کنی درباره روش تربیتی استادش می گوید: «واقعا نَفَس ایشان و روش تربیتشان در افرادی که با ایشان ارتباط داشتند، خیلی مؤثر بود. غالبا طلبه های ایشان که به قم می رفتند، انگشت نما بودند؛ یعنی نشان می دادند که اینها طلبه های آقای برهان هستند؛ زیرا هم اخلاقشان، هم درسشان خوب بود و رفتارشان با طلبه های دیگر فرق داشت. این آثاری بود که ایشان گذاشت.»

آثار و تألیفات

مرحوم آیت اللّه برهان، آثار قلمی چندی از خویش به یادگار گذارده است که عبارتند از:

1. رساله ای در عدالت
2. تعلیقه ای بر مکاسب
3. تفسیر سوره یوسف موسوم به «احسن المجالس»
4. بشائر النبویه
5. رساله ای در حدیث ایّام
6. ربیع الابرار
7. پریشان نامه.

فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی

پس از سقوط رضاخان در شهریور 1320 شمسی، عالم مجاهد آیت اللّه برهان از جمله کسانی بود که وارد عرصه های اجتماعی ـ دینی شد. آن بزرگوار، بی درنگ به تهران آمد و با این نیت که احداث و تأسیس مدارس دینی و تربیت طلاب متعهد و بازسازی اوضاع دینی و مذهبی در آن زمان حسّاس برای ایران کاری بسیار ضروری است، در این شهر رحل اقامت افکند و برای احیای علوم اسلامی بسیار کوشید.

مهم ترین فعالیتهای دینی، اجتماعی و فرهنگی آیت اللّه برهان عبارت اند از:

• احداث مسجد و مدرسه علمیه لرزاده، واقع در خیابان لرزاده، نزدیک میدان خراسان که از مهم ترین پایگاه های مذهبی مهم در تهران به شمار می رود.
• احداث مدرسه علمیه برهانیه، جنب حرم مطهّر حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السلام که دارای سبکی جدید است و 34 حجره دارد. این بنا، در دو طبقه با همه امکانات رفاهی آن زمان به دست با کفایت معظم له احداث شد.
• احداث دبستان و دبیرستان دخترانه و پسرانه برهان که برای پرورش و آموزش پسران و دختران مسلمان پدید آمد.
• تأسیس صندوق قرض الحسنه در مسجد لرزاده: حاج شیخ حسین انصاریان واعظ شهیر تهران در این باره می گوید: «مرحوم آیت اللّه برهان از مؤسسان اولیه صندوقهای قرض الحسنه محسوب می شود که به شکل کنونی در آمده است. مرحوم برهان و اطرافیان او صندوق قرض الحسنه مسجد لرزاده را تأسیس کردند که از اوّلین صندوقهای قرض الحسنه ایران بود. علاوه بر خدمات ارزنده ایشان از طریق مسجد، مدرسه دخترانه و پسرانه و حوزه های علمیه، هر کس هم برای حل هر مشکلی به ایشان مراجعه می کرد، لفظ «نه» از این مرد بزرگوار نمی شنید.»

اوصاف و کمالات

اوصاف و ویژگیهای اخلاقی، علمی و دینی این عالم ربانی و مهذّب را از زبان شاگردان آن مرحوم در ذیل می آوریم:

1. اخلاق نیکو و هدایت عملی

آقای حاج شیخ حسین انصاریان می گوید: «... حاج آقا برهان، عارفی شیعی و متمسک به قرآن کریم و روایات ائمه اطهار علیهم السلام بود. مسجد لرزاده به برکت وجود این مرد خدا غرق در معنویت و منبع فیاضی برای اهالی محله بود و همه، مجذوب خلق و خوی نیکوی امام جماعت آن شده بودند. آیت اللّه برهان هر روز، ساعتی قبل از نماز به مسجد می آمد و به نظافت و آراستن مسجد می پرداخت... آن مرحوم هر شب پس از نماز با بیان گیرای خود، حدود نیم ساعت موعظه می کرد و مردم را به فیض می رساند. آن قدر سخنان ایشان جذاب بود که افراد غیر متدین را نیز به شدت تحت تأثیر قرار می داد.... او خوش اخلاق، پرجاذبه و در راه امر به معروف و نهی از منکر بسیار جدی و کوشا بود. حتی شرورترین افراد محله های پایین شهر تهران را نیز با گفتاری خوش و ملایم به راه راست هدایت کرد. با ارشاد ایشان، خیلیها از کارهای زشت دست کشیده، اهل طاعت و عبادت و نیکوکاری شدند. آنها در نماز جماعت حضور یافته، حتی بعضیها نماز شب هم می خواندند... .»

2. علوّ همّت

آیت اللّه مهدوی کنی درباره رمز موفقیت و پشتکار و همّت والای استادش می گوید: «بعد از سقوط حکومت پهلوی در شهریور 1320، به تدریج، مدرسه های دینی در تهران راه افتاد که یکی از آنها، مدرسه لرزاده بود که مرحوم برهان، نخستین استاد ما، آن را تأسیس کرد. تقریبا نزدیک میدان خراسان و اطرافش بیابان و زمینهای کشاورزی اهالی دولاب و به یک معنا خارج از منطقه اصلی تهران بود که ایشان آن مسجد را ساختند و در صحن این مسجد کوچک، ده تا حجره کوچک درست کرده بودند. در مورد مرحوم آقای برهان باید بگویم ایشان، عالمی عارف، مربی و اهل معنا بودند و از نظر تربیتی روش خیلی خوب و مؤثری داشتند... ایده ایشان این بود که طلبه تربیت کند و لذا با همان مدرسه کوچک، هفتاد، هشتاد تا طلبه داشتند که از تهران و شهرهای مختلف گرد آمده بودند. ایشان، در تربیت طلبه، دو چیز را خیلی مهم می دانستند: یکی درس خواندن به همان شکل سابق و دیگری هم تقید به مسائل معنوی، عبادت و نوافل.... .»

3. عشق و توسل به اهل بیت علیهم السلام

آن مرحوم، عشق و اخلاص فوق العاده ای به اهل بیت علیهم السلام داشتند و در تمام موالید و اعیاد و وفیات ائمه علیهم السلام مجلس جشن و سوگواری با شکوهی تشکیل می دادند و خود در مدح آنان اشعاری می سرودند. آن عالم متخلق، عشق و علاقه وافری به حضرت مهدی علیه السلام داشت.

4. توصیه به طلاب علوم دینی

آن عالم وارسته، همواره به طلاب علوم دینی در باره خصوصیاتی چند، همانند نیت خالص، برنامه های سحرگاهی، صبر و تحمل در برابر شداید و سختیهای گوناگون، تواضع، حلم و بردباری، توسل و برخورداری از استاد اخلاق و... توصیه می کردند که فقط به برخی از آنها به صورت اختصار از زبان شاگرد بزرگوارش آیت اللّه مجتهدی رحمه الله اشاره می کنیم:

الف. طلبه باید علاوه بر درس خواندن، اهل نوافل و مستحبات و تعقیبات نماز باشد...

ب. طلبه باید برنامه سحرگاهی داشته باشد. یک کارگر صبح تا ظهر کار می کند. ... ولی ما ساعتها می خوابیم؛ ولی باز حال بلند شدن نداریم. علتش این است که گناه، ما را خسته کرده است و نمی توانیم برای نماز شب بلند شویم.

ج. ثواب زیاد است؛ ولی ثواب دان ما سوراخ است؛ یعنی فلان عمل را خوب به جای می آوریم و در عوض به ما ثواب هم می دهند؛ ولی عملِ حرام دیگری را انجام می دهیم؛ مثلاً غیبت می کنیم و ثوابها هم می ریزد و از بین می رود.

5. حل مشکلات مردم

مرحوم آیت اللّه برهان با تمام وجود در اختیار مردم بود و به قدر توان خود، مشکلات مردم را حل می کرد. حجت الاسلام انصاریان می گوید: «ایشان یک حیاط 50 متری با اتاقی 30 متری بَرِ خیابان لرزاده و کنار خانه اش ساخته بود که درآن به روی همه باز بود. تابستانها افرادی از طلاب و کسبه نجف به مسجد لرزاده می آمدند و در آن خانه اقامت می کردند.مرحوم برهان، صبحانه و ناهار و شام آنها را می داد و هیچ گاه نمی پرسید که چند روز می خواهند بمانند. در مسجد، سه نوبت، نماز جماعت برپا بود. از هر صنف، بزّاز، بقّال، بنّا، دکتر، مهندس و... برای نماز می آمدند. ایشان به همه سپرده بود که هر کاری دارید به یکدیگر مراجعه کنید؛ حتی برای ازدواج نیز تأکید داشتند که آنها از بین خودعروس و داماد پیدا کنند. عده ای از پزشکانِ مرید حاج آقا پیشنهاد کرده بودند که اگر بیمار فقیری هست نزد ما بفرستید تا به رایگان او رادرمان کنیم. اگر کتاب تازه ای چاپ می شد، به مؤلف آن می گفت که کتابهایت را به مسجد بیاور تا سفارش کنیم مردم بخرند. یکی از کسانی که کتابهایش را برای فروش به آنجا آورده بود، مرحوم فیض الاسلام بود که کتاب ترجمه نهج البلاغه اش را که در شش جلد بود به آنجا آورد و جلدی پنج تومان فروخت.»

وفات

آن عالم وارسته سرانجام برای انجام فریضه حج رهسپار مکه شد و در همان سرزمین مقدس از دار دنیا رحلت فرمود. پیکر پاکش در نیمه ذی الحجه 1378 قمری (1340 ش) پس از اقامه نماز توسط مرحوم شیخ حسین لنکرانی، در کنار قبر حوا به خاک سپرده شد.

منابع

• "مبلّغ وارسته، آیت اللّه برهان رحمه الله"، محمدتقی ادهم نژاد، مجله مبلغان، بهمن و اسفند 1387 - شماره 112.