جبرئیل: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | ''' | + | '''«جبرئیل»''' نام یکی از [[فرشتگان]] مقرب [[الله|خدای تعالی]] است که مأمور ابلاغ [[وحی]] بر پیامبران الهی و یاری آنان می باشد. در [[قرآن|قرآن کریم]] سه بار واژه «جِبریل» ذکر شده است. |
==واژه شناسی جبرئیل== | ==واژه شناسی جبرئیل== | ||
| − | [[علامه شعرانی]] در مورد واژه | + | [[علامه شعرانی]] در مورد واژه «جبرئیل» می گوید: اصل آن عبری است مرکب از «جبر» به معنی قوه و قدرت، و «ئیل» به معنی [[خدا]] و جمله به معنی «قوة الله» است چنانکه در آیه «و النجم» فرمود: «علّمه شدیدُ القوی» جبرئیل [[وحی]] برپیغمبر ما می آورد {{متن قرآن|«فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ»}} ([[سوره بقره]]/92).<ref> نثر طوبی، ج1، ص 122 </ref> |
| − | و امین الاسلام طبرسی می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی)است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛<ref> فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص324. </ref> که بنا بر | + | و [[شیخ طبرسی|امین الاسلام طبرسی]] می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛<ref> فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص324. </ref> که بنا بر آن "جبرئیل" به معنای بنده خداست. |
| − | این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]](علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه 180. </ref> اما در [[قرآن کریم]] نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است.([[سوره بقره]]/ | + | این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام [[امیرالمؤمنین]](علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛<ref> نهج البلاغه، خطبه 180. </ref> اما در [[قرآن کریم]] نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. ([[سوره بقره]]/97 و 98 و [[سوره تحریم]]/4). البته در آیات دیگر نیز با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و...، از این ملک مقرب یاد شده است. |
==وظایف جبرئیل در بیان قرآن== | ==وظایف جبرئیل در بیان قرآن== | ||
| سطر ۱۶: | سطر ۱۶: | ||
===ابلاغ وحی=== | ===ابلاغ وحی=== | ||
| − | «[[وحی]]» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد: | + | «[[وحی]]» که تنها راه ارتباط و تکلم [[بشر]] با [[خداوند]] است، طبق [[آیه]] شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد: |
| − | {{متن قرآن|«وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء...»}}؛([[سوره شوری]]/51) و شایسته هیچ انسانى نیست كه خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى كند... | + | {{متن قرآن|«وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء...»}}؛ ([[سوره شوری]]/51) و شایسته هیچ انسانى نیست كه خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى كند... |
| − | در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان '''جبرئیل امین''' است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به [[فرشته | + | در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان '''جبرئیل امین''' است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به [[فرشته]] وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند.<ref> علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج18، ص73 و 74.</ref> |
| − | قرآن در پاسخ بهانه جویی [[یهود|یهودیان]] در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: {{متن قرآن|«قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ...»}}؛(سوره بقره/97) بگو: كسى كه دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ درحالى كه كتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌كند... | + | [[قرآن|قرآن کریم]] در پاسخ بهانه جویی [[یهود|یهودیان]] در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: {{متن قرآن|«قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ...»}}؛ ([[سوره بقره]]/97) بگو: كسى كه دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ درحالى كه كتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌كند... |
===یاری انبیاء=== | ===یاری انبیاء=== | ||
| سطر ۲۸: | سطر ۲۸: | ||
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است: | نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است: | ||
| − | {{متن قرآن|«...وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»}}؛([[سوره بقره]]/87) ...و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم و او را به وسيله روح القدس تأييد كرديم. | + | {{متن قرآن|«...وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»}}؛ ([[سوره بقره]]/87) ...و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم و او را به وسيله روح القدس تأييد كرديم. |
| − | + | ||
در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346. </ref> | در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.<ref> المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346. </ref> | ||
| − | جبرئیل در مراحل مختلف زندگی [[عیسی بن مریم]]، | + | جبرئیل در مراحل مختلف زندگی [[عیسی بن مریم]]، او را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش [[مریم]] ظاهر شد و بشارت تولد عیسی را به او داد، بعد در طول زندگی وی، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد. |
| + | |||
| + | همچنین در [[سوره تحریم]] به یاری [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: {{متن قرآن|«...وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ...»}}؛ ([[سوره تحریم]]/4) ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (كارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل... | ||
| − | ==اوصاف و مقام جبرئیل در | + | ==اوصاف و مقام جبرئیل در قرآن== |
| − | خدای متعال در قرآن | + | خدای متعال در [[قرآن کریم]]، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم: |
===امانت داری=== | ===امانت داری=== | ||
| − | قرآن کریم | + | قرآن کریم کتاب خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک [[پیامبر اسلام]] صلى اللّه عليه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی كند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و [[امانت]] جبرئيل را در اجراى رسالت و [[وحی|وحى]] به رسولان الهی گواهى نموده است:<ref> حسینی همدانی، انوار درخشان، ج18، ص16.</ref> {{متن قرآن|«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ»}}؛ ([[سوره شعراء]]/193) روح الأمین آن را نازل کرده است. |
| − | + | ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه [[آیه|آيات]] قرآنى را به همان شکل و هیئتی كه از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله صلى اللّه عليه و آله القاء مى‌کند؛ <ref> انوار درخشان، ج12، ص84 و المیزان فی تفسیر القران، ج15، ص316. </ref> به همین دلیل اين صفت فاضله بر ساير صفات كريمه جبرئيل فضيلت دارد. | |
| − | |||
| − | ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آيات قرآنى را به همان شکل و هیئتی كه از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله | ||
در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.<ref>صحیفه سجادیه، دعای سوم.</ref> | در کلام نورانی [[امام سجاد]] علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.<ref>صحیفه سجادیه، دعای سوم.</ref> | ||
| سطر ۵۰: | سطر ۵۰: | ||
===طهارت و پاکی=== | ===طهارت و پاکی=== | ||
| − | یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن | + | یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم، [[طهارت]] و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: {{متن قرآن|«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ...»}}؛ ([[سوره نحل]]/102) بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل كرده است... |
| − | + | مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛<ref> [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346. </ref> چنانکه همه [[ملائکه]] منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.<ref> سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.</ref> | |
| − | |||
| − | مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛<ref> [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346. </ref> چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.<ref> سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.</ref> | ||
===صاحب رسالت، کرامت و منزلت=== | ===صاحب رسالت، کرامت و منزلت=== | ||
| − | برخی مفسرین آیات 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: {{متن قرآن|«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ × ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ»}}؛(سوره تکویر/19-21) كه این (قرآن) كلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل | + | برخی مفسرین آیات 19-21 [[سوره تکویر]] را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: {{متن قرآن|«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ × ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ»}}؛ (سوره تکویر/19-21) كه این (قرآن) كلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل] كه صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است! |
مراد از رسول جبرئيل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اينكه "قول" را به جبرئيل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند كه در حقيقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئيل، نسبت رسالت به رسول است که در اين مقام خداوند جبرئيل را به شش صفت توصيف نموده است:<ref> الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص218. </ref> | مراد از رسول جبرئيل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اينكه "قول" را به جبرئيل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند كه در حقيقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئيل، نسبت رسالت به رسول است که در اين مقام خداوند جبرئيل را به شش صفت توصيف نموده است:<ref> الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص218. </ref> | ||
| − | + | *رسول: کسی كه قرآن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحى مى‌كند. | |
| − | + | *كريم: چون نزد خداى تعالى كرامت، احترام و عزت دارد. | |
| − | + | *صاحب قدرت: کسی که در تكليف و مأموریت علمی، عملی و تبليغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد. | |
| − | + | *بلندمرتبه (مکین): مكان به معناى تقرّب و نزديكى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفريدگار صاحب [[عرش]]، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می باشد. | |
| − | + | *فرمانروا (مُطاعٍ): "ثَمَّ" در این آیه کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئيل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است كه زير دستانش که ملائكه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌كنند؛ یعنی جبرئيل در آسمانها و در كار خودش، ياورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می كنند. | |
| − | + | *امين: همچنان که بیان شد، جبرئيل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبياء امين است و در دستورات الهی هیچ گونه خيانت و دخل و تصرفی نمى‌كند. | |
===تعلیم دهنده صاحب قدرت و درایت=== | ===تعلیم دهنده صاحب قدرت و درایت=== | ||
| − | دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه [[سوره نجم]] است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: {{متن قرآن|«عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»}}؛(سوره نجم/5–7) آن كس كه قدرت عظيمى دارد [جبرئيل امين] او را تعليم داده است؛ همان كس كه توانايى فوق العاده دارد... | + | دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه [[سوره نجم]] است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: {{متن قرآن|«عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»}}؛ (سوره نجم/5–7) آن كس كه قدرت عظيمى دارد [جبرئيل امين] او را تعليم داده است؛ همان كس كه توانايى فوق العاده دارد... |
| − | "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، ج27، ص102.</ref> | + | گفته شده "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.<ref> التحریر والتنویر، ج27، ص102.</ref> |
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.</ref> اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست. | "ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.</ref> اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست. | ||
==توسل به جبرئیل== | ==توسل به جبرئیل== | ||
| − | در حدیث نهم از باب 135 کتاب الدعا از اصول کافی است که چون اندوه به تو روی | + | در [[حدیث]] نهم از باب 135 کتاب الدعا از [[اصول کافی]] آمده است که چون اندوه به تو روی آورد، در آخر [[سجده]] مکرر بگوی: «یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد... اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان»؛ کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.<ref> نقل از نثر طوبی</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | |
| − | *علامه شعرانی و محمد قریب، | + | *[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=43990 مقاله «جبرئیل»، سایت پژوهه]، اباذر بشيرزاده، مجتبی بيابان پور. |
| + | *[[نثر طوبی (کتاب)|نثر طوبی؛ دائرةالمعارف لغات قرآن کریم]]، علامه شعرانی و محمد قریب، انتشارات اسلامیه. | ||
[[رده:فرشتگان]] | [[رده:فرشتگان]] | ||
نسخهٔ ۲۱ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۲۰
«جبرئیل» نام یکی از فرشتگان مقرب خدای تعالی است که مأمور ابلاغ وحی بر پیامبران الهی و یاری آنان می باشد. در قرآن کریم سه بار واژه «جِبریل» ذکر شده است.
محتویات
واژه شناسی جبرئیل
علامه شعرانی در مورد واژه «جبرئیل» می گوید: اصل آن عبری است مرکب از «جبر» به معنی قوه و قدرت، و «ئیل» به معنی خدا و جمله به معنی «قوة الله» است چنانکه در آیه «و النجم» فرمود: «علّمه شدیدُ القوی» جبرئیل وحی برپیغمبر ما می آورد «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» (سوره بقره/92).[۱]
و امین الاسلام طبرسی می گوید: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی) است که وارد زبان عربی شده و "جبر" در لغت سریانی به معنای بنده و "ایل" به معنای خداست؛[۲] که بنا بر آن "جبرئیل" به معنای بنده خداست.
این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛[۳] اما در قرآن کریم نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است. (سوره بقره/97 و 98 و سوره تحریم/4). البته در آیات دیگر نیز با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و...، از این ملک مقرب یاد شده است.
وظایف جبرئیل در بیان قرآن
در قرآن کریم برای «جبرئیل» وظایف متعددی ذکر شده از جمله:
ابلاغ وحی
«وحی» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد:
«وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء...»؛ (سوره شوری/51) و شایسته هیچ انسانى نیست كه خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى كند...
در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند.[۴]
قرآن کریم در پاسخ بهانه جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ...»؛ (سوره بقره/97) بگو: كسى كه دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ درحالى كه كتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌كند...
یاری انبیاء
نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«...وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛ (سوره بقره/87) ...و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم و او را به وسيله روح القدس تأييد كرديم.
در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.[۵]
جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، او را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش مریم ظاهر شد و بشارت تولد عیسی را به او داد، بعد در طول زندگی وی، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.
همچنین در سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: «...وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ...»؛ (سوره تحریم/4) ... و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (كارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...
اوصاف و مقام جبرئیل در قرآن
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم:
امانت داری
قرآن کریم کتاب خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی كند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئيل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[۶] «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ»؛ (سوره شعراء/193) روح الأمین آن را نازل کرده است.
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آيات قرآنى را به همان شکل و هیئتی كه از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله صلى اللّه عليه و آله القاء مى‌کند؛ [۷] به همین دلیل اين صفت فاضله بر ساير صفات كريمه جبرئيل فضيلت دارد.
در کلام نورانی امام سجاد علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.[۸]
طهارت و پاکی
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم، طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ...»؛ (سوره نحل/102) بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل كرده است...
مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛[۹] چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.[۱۰]
صاحب رسالت، کرامت و منزلت
برخی مفسرین آیات 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ × ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ»؛ (سوره تکویر/19-21) كه این (قرآن) كلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل] كه صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!
مراد از رسول جبرئيل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اينكه "قول" را به جبرئيل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند كه در حقيقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئيل، نسبت رسالت به رسول است که در اين مقام خداوند جبرئيل را به شش صفت توصيف نموده است:[۱۱]
- رسول: کسی كه قرآن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحى مى‌كند.
- كريم: چون نزد خداى تعالى كرامت، احترام و عزت دارد.
- صاحب قدرت: کسی که در تكليف و مأموریت علمی، عملی و تبليغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
- بلندمرتبه (مکین): مكان به معناى تقرّب و نزديكى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفريدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می باشد.
- فرمانروا (مُطاعٍ): "ثَمَّ" در این آیه کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئيل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است كه زير دستانش که ملائكه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌كنند؛ یعنی جبرئيل در آسمانها و در كار خودش، ياورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می كنند.
- امين: همچنان که بیان شد، جبرئيل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبياء امين است و در دستورات الهی هیچ گونه خيانت و دخل و تصرفی نمى‌كند.
تعلیم دهنده صاحب قدرت و درایت
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه سوره نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید: «عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّةٍ...»؛ (سوره نجم/5–7) آن كس كه قدرت عظيمى دارد [جبرئيل امين] او را تعليم داده است؛ همان كس كه توانايى فوق العاده دارد...
گفته شده "شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[۱۲]
"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[۱۳] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.
توسل به جبرئیل
در حدیث نهم از باب 135 کتاب الدعا از اصول کافی آمده است که چون اندوه به تو روی آورد، در آخر سجده مکرر بگوی: «یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد... اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان»؛ کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.[۱۴]
پانویس
- ↑ نثر طوبی، ج1، ص 122
- ↑ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص324.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه 180.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج18، ص73 و 74.
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ج18، ص16.
- ↑ انوار درخشان، ج12، ص84 و المیزان فی تفسیر القران، ج15، ص316.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای سوم.
- ↑ [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346.
- ↑ سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.
- ↑ الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص218.
- ↑ التحریر والتنویر، ج27، ص102.
- ↑ زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.
- ↑ نقل از نثر طوبی
منابع
- مقاله «جبرئیل»، سایت پژوهه، اباذر بشيرزاده، مجتبی بيابان پور.
- نثر طوبی؛ دائرةالمعارف لغات قرآن کریم، علامه شعرانی و محمد قریب، انتشارات اسلامیه.
