الجمل (کتاب)

نویسنده	شیخ مفید
موضوع	تاریخ اسلام/ جنگ جمل
زبان	عربی
تعداد جلد	1
الجمل

مؤلف

محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم و از علمای برجسته شیعه در قرن ۵ هجری و متولد بغداد بود.

جعفر بن قولویه، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری و ابن جنید اسکافى، از اساتید ایشان بوده اند. همچنین عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى و نجاشى، از شاگردان او هستند.

شیخ مفید بیش از ۲۰۰ جلد تألیف دارد و از معروف‌ترین این آثار: المُقنَعَة در علم فقه، اوائل المقالات در علم کلام و الاِرشاد در شرح حال‌ ائمه هدی علیهم السلام است.

مرحوم شیخ مفید در ماه رمضان سال ۴۱۳ ق، در بغداد درگذشت و در تشییع او بیش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان شرکت جستند.

معرفی كتاب

جنگ جمل، یکی از سه جنگ مهم دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نخستین فتنه ای بود كه بین دو گروه از مسلمانان واقع شد. از این رو، شیخ مفید كتاب «الجمل» را برای زدودن برخی ابهامات از این واقعه به رشته تحریر درآورده است.

موضوع کتاب، ریشه‌ها و حوادث جنگ تاریخی جمل است. حوداث و مطالب تاریخی کتاب پراکنده بوده و سیر داستانی ندارد، تا جایی که برخی مطالبی که منشأ جنگ است و منطقا باید در ابتدا قرار می‌گرفت، در بخش پایانی آمده است.

شیخ مفید كتاب خود را به دو بخش تقسیم كرده است: در بخش اول، آرای متكلمان را درباره فتنه جمل آورده و در بخش دوم، اخبار و وقایع جنگ را تنظیم كرده و به علل و اسباب بدخواهی عایشه و طلحه و زبیر نسبت به امیرالمومنین علیه‌السلام پرداخته است.

وی در مقدمه كتاب درباره انگیزه نگارش آن می‌فرماید: «من این كتاب را به درخواست یكی از شاگردان، درباره اختلافی كه میان مسلمانان درباره فتنه و آشوبی كه در بصره اتفاق افتاده بود نگاشتم، تا جریان‌ها و حوادثی را كه میان امیرالمؤمنان علی علیه‌السلام و عایشه و طلحه و زبیر روی داد و جنگ خطرناكی كه میان آنان درگرفت، روشن كنم».

از ویژگی‌های این كتاب این است كه به جزئیات حوادث پرداخته و تمام زوایای جریان‌ها را مورد بررسی قرار داده است و بدون هیچ گونه تعصبی تمام نظریات و حتی سخنان مخالفان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را نیز با امانت كامل آورد است. مؤلف در این كتاب به بسیاری از منابع مهم اهل تسنن نیز اشاره دارد.

وضعیت نشر

فتنه جمل که به رهبری عائشه، طلحه و زبیر با عنوان خونخواهی عثمان به سال ۳۶ واقع شد اولین جنگ میان دو گروه مسلمان بود. درباره این جنگ دو گروه به بحث پرداخته اند: یکی متکلمین از آن رو که کدام گروه حق است و کدام گروه خاطی و طاغی به شمار می رود و دیگری تاریخ نگاران؛ این گروه از حیث ضبط اخبار جنگ جمل بحث کرده اند و در این باره کتابهایی نگاشته اند که می توان به کتاب ابو مخنف ازدی (م ۱۵۷ ق)، هشام بن محمد بن سائب کلبی (م ۲۰۴ق)، محمد بن عمر واقدی (م ۲۰۷ق) و ... اشاره کرد.

شیخ مفید سه کتاب درباره جمل نوشته است: النصره لسید العتره فی حرب البصره، الجمل، الکافیه فی ابطال توبه الخاطیه.

کتاب الکافیه از توبه عائشه و طلحه و زبیر بحث کرده است. این کتاب نزد علامه مجلسی بوده و ایشان در بحار چندی از آن نقل کرده است.

اما دو کتاب دیگر علی رغم اینکه در مصادر بسیاری از آنها نام برده شده در دسترس نبوده تا اینکه نزدیک به نود سال پیش سید صادق بحر العلوم آن را چاپ کرد.

النصره مباحث کلامی جمل را در بردارد و الجمل مباحث تاریخی این فتنه را شامل است. آنچه که باعث شده تا شیخ مفید این کتاب را تألیف کند درخواست یکی از اطرافیان او بوده که از شیخ خواسته تا اختلاف مسلمانان را در فتنه بصره و آنچه را که بین امیر المؤمنین و عائشه و طلحه و زبیر روی داده به رشته تحریر در آورد و سخن فرق اسلامی را درباره آنها شرح و توضیح دهد و سبب بروز این واقعه را بیان کند؛ چرا که هر کس در این باره کتابی نوشته و مطالبی را مطرح کرده که معانی اش بر مردم واضح و آشکار نیست.

این دو در یک مجلد چاپ شده اند، در کتاب النصره که بخش اول کتاب را تشکیل می دهد ابتدا آرای حشویه آمده، این قسمت با نظر سعد بن ابی وقاص آغاز می شود؛ سپس آرای معتزله بیان شده که در این قسمت از آرای واصل بن عطا، ابی هذیل علاف، و رأی خوارج و ... بحث شده و آنگاه بحثی درباره عصمت امیر المؤمنین آمده است.

در ادامه گروه هایی را که با امیر المؤمنین بیعت کرده اند برشمرده و با ذکر نام اشخاص سرشناس بیعت کننده از مهاجر و انصار و بنی هاشم و ... تأکید کرده است که آنها قائل به امامت امیر المؤمنین بودند.

آنگاه با نقل خطبه روز بیعت به احتراز امام از قبول خلافت اشاره می کند. در ادامه تناقض های رفتاری عائشه و طلحه وزبیر را بر می شمارد و مطالبی را درباره قتل عثمان و اعمال و رفتار او را با عمار و استثمار بیت المال و ... متذکر می شود.

فصل آخر النصره دفاع از موضع امیر المؤمنین در جریانهایی است که منجر به قتل خلیفه سوم گردید.

کتاب الجمل اخبار و روایات جنگ جمل را از شروع تا پایان در بر می گیرد

پایان بخش کتاب بیان سبب بغض عائشه، طلحه و زیبر به امیر المؤمنین است.

چاپهای کتاب

1. تصحیح سیدمحمد صادق بحر العلوم، چاپخانه حیدریه نجف؛ ۱۳۶۸ق؛
2. تحقیق مرحوم سید عبد الرزاق موسوی مقرّم، چاپخانه حیدریه نجف؛
3. چاپ مکتبه داوری قم، بی تا؛
4. تصحیح آقای سید علی میر شریفی، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول،  ۱۴۱۳/ ۱۳۷۱ش قم؛ این چاپ مورد توجه قرار گرفته و بارها چاپ شده است که می توان به چاپ دارالمفید بیروت  ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م  اشاره کرد.

ترجمه های الجمل

1. ترجمه به فرانسه، آقای میر شریفی در مقدمه از آن نام برده است؛
2. نبرد جمل از دکتر محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، ۱۳۶۷، تهران.

=

نجاشی و شیخ طوسی و ابن شهرآشوب، این کتاب را در ردیف تالیفات شیخ مفید به شمار آورده‌اند.

شیخ طوسی، می‌فرماید: «من این کتاب را در محضر شیخ مفید قرائت نموده‌ام»

هم چنین بزرگانی همچون آقا بزرگ تهرانی، صاحب کتاب ارزش مند الذریعه و علامه امینی و سید عبدالرزاق موسوی مقرم و علامه شیخ محمد تقی شوشتری و استاد، سید مرتضی عسکری و دیگران نیز کتاب حاضر را به شیخ مفید نسبت داده و از تالیفات ایشان دانسته‌اند.

این کتاب، به زبان عربی و در باره جنگ جمل است.

انگیزه نگارش کتاب

شیخ مفید، در مقدمه کتاب، در باره انگیزه نگارش کتاب می‌فرماید:

«من این کتاب را به درخواست یکی از شاگردان، در باره اختلافی که میان اهل قبله و مسلمانان در باره فتنه و آشوبی که در بصره اتفاق افتاده بود، نگاشتم تا جریانات و حوادثی که میان امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب علیه‌السّلام و عایشه و طلحه و زبیر روی داده و جنگ خطرناکی که میان آنان درگرفته را روشن نمایم.»

ساختار کتاب

کتاب، مشتمل بر یک مقدمه سه قول و یک خاتمه است.

گزارش محتوا

مؤلف، در مقدمه، سبب تالیف کتاب را بیان نموده و در قول اول، از اختلاف امت در مورد فتنه جمل و احکام قتال در آن، سخن گفته و آرای فرق گوناگون، از قبیل حشویه، معتزله و... را در باره کسانی که در جنگ جمل شرکت داشته‌اند، بیان کرده است.

در قول دوم، از عصمت حضرت امیر علیه‌السّلام سخن به میان آورده و از درست بودن کردار وی، در همه جنگ هایش و حق بودن او در همه اقوال و افعالش و... بحث کرده است.

در قول سوم، مفصلا چگونگی رخ دادن جنگ جمل و نقش آفرینان آن حادثه و... را بررسی کرده است و در خاتمه، به بیان اسباب بغض عایشه و عناد طلحه و زبیر نسبت به حضرت امیر علیه‌السّلام پرداخته است.

ویژگی‌های کتاب

این کتاب، دارای ویژگی‌های ارزش مندی است که اینک به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. مؤلف این کتاب، از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین اندیشمندان جهان اسلام و از راویان بزرگ حدیث به شمار می‌آید؛ مخصوصا با توجه به این نکته که شیخ مفید، این کتاب را در اواخر عمر که اوج شهرت علمی ایشان بوده، نگاشته است.

۲. این کتاب، حلقه‌ای ارزش مند میان ما و بسیاری از منابع مهم تاریخی است که به دست ما نرسیده و در اختیار مؤلف کتاب بوده است، مانند کتاب جمل، نوشته ابومخنف، کتاب جمل واقدی، کتاب جمل مدائنی ، کتاب جمل ثقفی و بسیاری از کتاب‌های ارزش مند تاریخی که از طریق این کتاب از محتوای آنها با اطلاع شده‌ایم.

۳. این کتاب، در نوع و سبک خود نمونه و بی نظیر است و بسیار کامل به جزییات حوادث پرداخته و تمام زوایای جریانات را مورد بررسی قرار داده است.

۴. شیخ مفید، بدون هیچ گونه تعصب، تمام نظریات و سخنان را با امانت کامل آورده، حتی سخنان مخالفین امیر المؤمنین، علی علیه‌السّلام را نیز آورده و این خود بر ارزش و اعتبار کتاب افزوده است. مؤلف، در این کتاب، به بسیاری از منابع مهم اهل تسنن نیز اشاره دارد.

۵. شیخ مفید، در این کتاب، به روایات و سخنانی از حضرت علی علیه‌السّلام اشاره دارد که در دیگر کتاب‌های روایی ما موجود نمی‌باشد و این خود، دلیل بر آن است که ایشان بر منابعی که به دست ما نرسیده، دست رسی داشته است.

این كتاب در یك جلد به زبان عربی به تحقیق سید علی میرشریفی در سال 1373 ش، به وسیله انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. این کتاب به همت استاد محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه شده است. هم چنین ترجمه‌ای به فرانسه از این کتاب در پاریس به چاپ رسیده است.

منابع

• "کتابی در جنگ جمل"، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، محمدرضا ضميري، ص 306-307.