آیه 11 سوره صافات

فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمْ مَنْ خَلَقْنَا ۚ إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ

[37–11] (مشاهده آیه در سوره)

<<10	آیه 11 سوره صافات	12>>
سوره : سوره صافات (37) جزء : 23 نزول : مکه

ترجمه های فارسی

از این منکران قیامت بپرس که آیا خلقت آنها سخت‌تر است یا موجودات (با عظمت) دیگر که ما خلق کرده‌ایم؟ و ما اینان را در اول از گل چسبنده بیافریدیم.

پس از منکران معاد بپرس: آیا آفرینش آنان سخت تر و دشوارتر است یا آنچه [مانند فرشتگان، آسمان‌ها، زمین، کوه‌ها و...] آفریده‌ایم؟ [به یقین آفرینش آنان کاری ناچیز است چون] ما آنان را از گِلی چسبنده آفریده‌ایم،

پس، [از كافران‌] بپرس: آيا ايشان [از نظر] آفرينش سخت‌ترند يا كسانى كه [در آسمانها] خلق كرديم؟ ما آنان را از گِلى چسبنده پديد آورديم.

پس، از كافران بپرس كه آيا آفرينش آنها دشوارتر است يا آنچه ما آفريده‌ايم. ما آنها را از گِلى چسبنده آفريده‌ايم.

از آنان بپرس: «آیا آفرینش (و معاد) آنان سخت‌تر است یا آفرینش فرشتگان (و آسمانها و زمین)؟! ما آنان را از گل چسبنده‌ای آفریدیم!

ترجمه های انگلیسی(English translations)

Ask them, is their creation more prodigious or [that of other creatures] that We have created? Indeed, We created them from a viscous clay.

Then ask them whether they are stronger in creation or those (others) whom We have created. Surely We created them of firm clay.

Then ask them (O Muhammad): Are they stronger as a creation, or those (others) whom we have created? Lo! We created them of plastic clay.

Just ask their opinion: are they the more difficult to create, or the (other) beings We have created? Them have We created out of a sticky clay!

معانی کلمات آیه

• طين: گل. راغب گويد: گاهى به گل خشكيده نيز طين گويند:
• لازب: چسبنده و ثابت. راغب محكم الثبوت گفته. طبرسى لازب و لازم را به يك معنى گرفته است، اين لفظ فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ «11» بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ «12»

پس از آنان نظر بخواه كه آفرينش آنان سخت‌تر است يا كسانى كه ما (در آسمان‌ها و زمين) آفريديم؟ ما آنان را از گِلى چسبنده آفريديم، بلكه تو (از افكار آنان) تعجب مى‌كنى و آنان (تو را) مسخره مى‌كنند.

وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ «13» وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ «14» وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ «15»

و هرگاه اندرز داده شوند پند نمى‌گيرند. و هرگاه معجزه‌اى بينند، يكديگر را به مسخره كردن دعوت مى‌كنند و مى‌گويند: اين جز جادويى آشكار نيست.

پیام ها

1- مقايسه و سؤال، راهى براى به فكر واداشتن افراد است. «فَاسْتَفْتِهِمْ» (آفرينش انسان كجا و حفاظت از آسمان‌هاى پهناور كجا؟)

2- افراد مغرور و مسخره كننده را با يادآورى منشأ آفرينش خود تعديل كنيد. «طِينٍ لازِبٍ»

3- نصيحت اشرف مربيان براى افراد سنگدل مؤثّر نيست. «ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ»

4- فاسد بودن، زمينه‌ى به فساد كشاندن ديگران مى‌شود. «يَسْتَسْخِرُونَ»

5- گاهى دشمن به جاى قبول حقّ و منطق، مسخره مى‌كند. «يَسْتَسْخِرُونَ»

6- گاهى دشمن در تبليغات خود سعى مى‌كند با اصرار و اطمينان سخن بگويد. «إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ»

جلد 8 - صفحه 20

7- مخالفان به اثرگزارى خارق العادّه قرآن اقرار دارند. (مشركان قرآن را سحر مى‌دانستند و سحر به كار خارق العادّه گفته مى‌شود).

8- تمسخر و به بازى گرفتن مقدّسات، مقدّمه كفر و انكار حقايق است. يَسْتَسْخِرُونَ وَ قالُوا ... سِحْرٌ مُبِينٌ‌

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ «11»

شأن نزول:

كفار منكر قيامت، دعوى شجاعت و در ميان قريش لاف قوت و مفاخرت مى‌نمودند، آيه شريفه نازل شد:

فَاسْتَفْتِهِمْ‌: پس بپرس از اين جماعت، أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً: آيا ايشان سخت‌ترند از جهت آفرينش، أَمْ مَنْ خَلَقْنا: يا آنكه خلق نموده بوديم قبل از ايشان از امم سابقه كه در قوت به مراتب از ايشان بيشتر بودند هلاك نموديم و معذب ساختيم، پس چگونه قوت و صلابت در مقابل عذاب ما خواهند داشت، إِنَّا خَلَقْناهُمْ‌: بدرستى كه ما آفريده‌ايم همه ايشان را، مِنْ طِينٍ لازِبٍ‌: از گل چسبنده كه در نهايت سستى و پستى است، يعنى اصل همه از آدم و آدم از اين‌

جلد 11 - صفحه 108

گل خلق شده. اولى آنكه «من» براى تغليب و معنى آنكه آيا آفريدن ايشان دشوارتر است بر ما، يا آنچه آفريده‌ايم از ملائكه و آسمان و زمين و كوهها و دريا و شهب، و چگونه خلق آنها دشوارتر باشد و حال آنكه همه مخلوق شده‌اند از گل چسبنده كه در نهايت سستى و پستى است نسبت به مخلوقات ديگر.

تنبيه:

آيه اثبات معاد و رد استحاله آنان است بدين تقرير: استحاله اعاده ايشان يا به جهت عدم ماده است، يا عدم قدرت فاعل؛ و هر دو باطل است. اما اول- زيرا حصول ماده ايشان كه گل چسبنده است از ضم اجزاء مائيه است به اجزاء ارضيه، و اين هر دو باقى و قابل انضمام باشد. اما دوم- به جهت آنكه ذاتى كه قادر باشد بر خلق اشياء مذكوره، البته بر ضم اين اجزاء و اعاده حيات در آن قادر خواهد بود، زيرا قدرت صفت ذاتيه، و هرگز از ذات منفك نشود و متغير نگردد و نسبت آن به همه مقدورات يكسان است.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ «11» بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ «12» وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ «13» وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ «14» وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ «15»

أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ «16» أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ «17» قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ «18» فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ يَنْظُرُونَ «19» وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ «20»

ترجمه‌

پس بپرس از آنها آيا آنها سخت‌ترند در آفرينش يا كسانيرا كه آفريديم غير از آنها همانا ما آفريديم آنها را از گل چسبنده‌

بلكه تعجّب نمودى و مسخره ميكنند

و چون پند داده شوند پند نميگيرند

و چون به بينند نشانه قدرتى را بسخريّه ميگيرند

و گويند نيست اين مگر جادوئى آشكار

آيا چون مرديم و گشتيم خاك و استخوانها آيا همانا ما برانگيخته شدگانيم‌

آيا و پدران پيشينيان ما

بگو بلى با آنكه شما ذليلانيد

پس جز اين نيست كه آن يك صيحه است پس ناگاه آنها مينگرند

و گويند اى واى بر ما اين روز جزا است.

تفسير

خداوند متعال براى اثبات معاد باز باسلوب بديعى پرداخته كه به پيغمبر خود دستور فرموده از منكرين معاد سؤال فرمايد كه آيا خلقت آنها بعد از مردن و خاك شدن سخت‌تر است يا خلقت ملائكه و آسمانها و زمين و موجودات آنها و جعل مشارق و مغارب و شهاب ثاقب كه در آيات سابقه ذكر شد و كلمه من از باب تغليب يا داراى عقل و اراده بودن افلاك است كه گفته‌اند و آنكه خدا مردم‌

جلد 4 صفحه 426

را خلق نموده است بدوا از گل چسبناكى و بعد از مردن و خاك شدن و آمدن باران باز همان گل چسبناك خواهند شد چگونه نمى‌تواند دوباره آنها را خلق نمايد و اى پيغمبر تو تعجّب نمودى از انكار آنها و انصافا جاى تعجّب هم هست و بعضى عجبت بصيغه متكلّم قرائت نموده‌اند و در جوامع آنرا نسبت بامير المؤمنين عليه السّلام داده و بالاتر از انكار آنكه استهزاء هم مينمايند به تعجّب تو يا اقرار اهل ايمان بآن و وقتى استدلال مينمايند براى آنها بوقوع حشر و مفاسد انكار را براى آنان ذكر مينمايند از نهايت بى‌فكرى و بى‌شعورى متذكّر و متنبه نميشوند و چون معجزه دالّه بر صدق تو را مشاهده ميكنند بر استهزاء خود مى‌افزايند و مردم ديگر را هم با خود در مسخره كردن كمك ميگيرند و از فرط عناد و لجاج ميگويند آنچه ما ديديم از او جز سحر و شعبده چيزى نيست پر واضح است و باز بطرز نوى شروع باستهزاء و انكار مينمايند و ميگويند وقتى ما مرديم و خاك شديم و استخوانى از ما بيش در قبر باقى نماند آيا ما مبعوث ميشويم يا پدرانمان كه سالها است مرده‌اند و اثرى از آنها باقى نمانده بلكه ذرّات خاك آنها هم در عالم متفرّق و مضمحلّ شده است و چون آنها دليلى بر ادّعاء موهوم خودشان كه امتناع بعث باشد نداشتند جز استبعاد عادى كه ناشى از عدم تفكّر در عموم قدرت خداوند است و عمده اين بود كه ميخواستند زير بار فرمايش پيغمبر نروند خداوند فرموده بگو بلى آنها و شما با كمال خوارى محشور خواهيد شد معطّلى هم ندارد يك صيحه و بانگ صور اسرافيل براى زنده نمودن شما و پدران شما و راندنتان بصحراى محشر كافى است مانند چوپانى كه يك صيحه بگله گوسفندان بزند و همه را سوق دهد پس در آنهنگام حالت بهتى بآنها دست ميدهد كه باوضاع محشر نظر مينمايند و منتظرند مجازات آنها معيّن شود و با خود ميگويند اى واى بر ما و عقائد ما اين روز همان روز جزا و حسابى است كه انبياء و اولياء از آن خبر ميدادند و نادم و پشيمان ميشوند از انكار و اصرار خودشان بر كفر و نفاق ولى ديگر پشيمانى سودى ندارد.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

فَاستَفتِهِم‌ أَ هُم‌ أَشَدُّ خَلقاً أَم‌ مَن‌ خَلَقنا إِنّا خَلَقناهُم‌ مِن‌ طِين‌ٍ لازِب‌ٍ «11»

‌پس‌ ‌از‌ ‌اينکه‌

جلد 15 - صفحه 123

مشركين‌ و كفار سؤال‌ كن‌ و طلب‌ رأي‌ و عقيده ‌آنها‌ ‌را‌ بكن‌ آيا اينها خلقتشان‌ محكم‌تر ‌است‌ ‌ يا ‌ كساني‌ ‌که‌ ‌ما خلق‌ فرموده‌ايم‌ قبل‌ ‌از‌ اينها محققا ‌ما اين‌ها ‌را‌ خلق‌ كرديم‌ ‌از‌ گل‌ ورزيده‌ ‌شده‌.

فَاستَفتِهِم‌ استفتاء طلب‌ رأي‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌از‌ علماء و مجتهدين‌ استفتاء ميكنند ‌که‌ نظر ‌شما‌ و رأي‌ ‌شما‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مسئله‌ چيست‌ و ‌آنها‌ فتوي‌ ميدهند و ‌بر‌ مقلدين‌ واجب‌ ‌است‌ برأي‌ ‌آنها‌ و فتواي‌ ‌آنها‌ عمل‌ كنند و تقليد كنند چنانچه‌ ‌در‌ توقيع‌ حضرت‌ بقية اللّه‌ ‌است‌

‌من‌ ‌کان‌ ‌من‌ العلماء صائنا لنفسه‌ حافظا لدينه‌ تاركا لهويه‌ مطيعا لامر مولاه‌ فللعوام‌ ‌ان‌ يقلدوه‌

و صفات‌ مذكوره‌ عبارة اخراي‌ ‌از‌ عدالت‌ ‌است‌ ‌که‌ شرط جواز تقليد ‌است‌ و ‌از‌ حضرت‌ باقر (ع‌) ‌است‌ فرمود:

الراد ‌عليه‌ كالراد علينا و الراد علينا كالراد ‌علي‌ اللّه‌ و الراد ‌علي‌ اللّه‌ ‌في‌ حد الشرك‌ باللّه‌.

أَ هُم‌ أَشَدُّ خَلقاً آيا ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ خلقت‌ ‌آنها‌ شديدتر و محكم‌تر ‌است‌ أَم‌ مَن‌ خَلَقنا ‌از‌ آسمانها و زمين‌ و عرش‌ و كرسي‌ و ملائكه‌ و كرات‌ جوّيه‌ و ساير مخلوقات‌ الهي‌.

إِنّا خَلَقناهُم‌ مِن‌ طِين‌ٍ لازِب‌ٍ حضرت‌ آدم‌ ‌را‌ خداوند ‌از‌ طين‌ خلق‌ فرمود ‌پس‌ تمام‌ اولاد آدم‌ ‌از‌ طين‌ ‌است‌ بعلاوه‌ نطفه‌ ‌از‌ همين‌ مأكولات‌ انساني‌ توليد ميشود ‌که‌ ‌از‌ طين‌ بعمل‌ ميايد بلي‌ طينت‌ ‌آنها‌ مختلف‌ ‌است‌ بعضي‌ ‌از‌ عليين‌ و برخي‌ ‌از‌ سجّين‌ و ‌هم‌ چنين‌ آبي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ خاك‌ داخل‌ ميشود مختلف‌ ‌است‌ اما طينت‌ عليّين‌ طينت‌ انبياء ‌است‌ و ‌از‌ بهشت‌ و ‌از‌ فاضل‌ طينت‌ ‌آنها‌ طينت‌ مؤمن‌ ‌است‌ و طينت‌ كفار و مشركين‌ ‌از‌ سجين‌ و آتش‌ ‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ اخبار بسياري‌ باين‌ معني‌ اشاره‌ دارد ‌از‌ كافي‌ مسندا ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ (ع‌) فرمود

(‌ان‌ اللّه‌ خلق‌ المؤمن‌ ‌من‌ طينة الجنّة و خلق‌ الكافر ‌من‌ طينة النّار الخبر)

و نيز فرمود

(الطينات‌ ثلث‌ طينة الانبياء و المؤمن‌ ‌من‌ تلك‌ الطينة الا ‌ان‌ الانبياء ‌من‌ صفتها ‌هم‌ الاصل‌ و ‌لهم‌ فضلهم‌ و المؤمنون‌ الفرع‌ (‌من‌ طين‌ لازب‌) (كذلك‌ ‌لا‌ يفرق‌ اللّه‌

جلد 15 - صفحه 124

عز و جل‌ بينهم‌ و ‌بين‌ شيعتهم‌ و ‌قال‌ طينة الناصب‌ ‌من‌ حمأ مسنون‌ و اما المستضعفون‌ فمن‌ تراب‌ ‌لا‌ يتحول‌ مؤمن‌ ‌عن‌ ايمانه‌ و ‌لا‌ ناصب‌ ‌عن‌ نصبه‌ و للّه‌ المشية فيهم‌)

و ‌در‌ خبر ‌است‌ ميفرمايد

(شيعتنا خلقوا ‌من‌ فاضل‌ طينتنا و عجنوا بنور ولايتنا).

اقول‌: ‌اينکه‌ اختلاف‌ طينة بنحو اقتضاء ‌است‌ نه‌ بنحو عليّت‌ و منافي‌ ‌با‌ اختيار نيست‌ مثل‌ ساير مقتضيات‌ مثلا اطفال‌ مؤمنين‌ اقتضاء ايمان‌ ‌در‌ ‌آنها‌ هست‌ و اطفال‌ كفار اقتضاء كفر مأكولات‌ حلال‌ و حرام‌ حشر ‌با‌ اهل‌ تقوي‌ و ‌با‌ فساق‌ كون‌ ‌در‌ بلاد مسلمين‌ و ‌در‌ بلاد كفار و ساير مقتضيات‌ فقط موجب‌ سهولت‌ و صعوبت‌ ميشود.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 11)- آنها که هرگز حق را پذیرا نمی‌شوند! قرآن همچنان مسأله رستاخیز و مخالفت منکران لجوج را تعقیب می‌کند و به دنبال بحث گذشته از قدرت خداوند و خالق آسمان و زمین بر همه چیز می‌فرماید: «از آنها بپرس آیا آفرینش (و معاد) آنان سخت‌تر است یا آفرینش فرشتگان» و آسمانها و زمین (فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا).

آری «ما آنها را از گل چسبنده‌ای آفریدیم»! (إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ).

گویا مشرکان که منکر معاد بودند بعد از شنیدن آیات گذشته در مورد آفرینش آسمان و زمین و فرشتگان اظهار داشتند، آفرینش ما از آن مهمتر است.

قرآن در پاسخ آنها می‌گوید: آفرینش انسانها در مقابل آفرینش زمین و آسمان پهناور و فرشتگانی که در این عوالم هستند چیز مهمی نیست، چرا که مبدأ آفرینش

ج4، ص134

انسان یک مشت خاک چسبنده بیش نبوده است.

زیرا مبدأ آفرینش انسان نخست «خاک» بود سپس با «آب» آمیخته شد، کم کم به «صورت لجن بدبوئی» درآمد و بعد به صورت «گل چسبنده‌ای» شد و با این بیان میان تعبیرات گوناگون در آیات قرآن مجید جمع می‌شود.

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌