ترجیع بند: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{نیازمند ویرایش فنی}} ترجیع بند ، از ق...' ایجاد کرد)
 
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
+
{{مدخل دائرة المعارف}}
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
«ترجیع بند»، از قالبهای [[شعر]] فارسی است که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. «ترجیع» در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح، مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو [[مصراع|مصراعِ]] غالباً هم [[قافیه]] تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند. کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است،<ref>محجوب، ص۱۵۹ـ۱۶۰.</ref> اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله [[فرخی|فرخی سیستانی]] است.<ref>مثلاً رجوع کنید به ص ۴۰۳ـ۴۳۲.</ref>
−
ترجیع بند ، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است . ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن » و «تکرار کردن » است و در اصطلاح ، مجموعة ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده ) می گویند. وزن و مضمون کل شعر یکی است ، اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد  <ref> رجوع کنید به ادامة مقاله ؛ رشید وطواط ، ص 85 ـ86 </ref>؛ <ref> شمس قیس ، ص 529 </ref>؛ <ref> کاشفی ، ص 73ـ74 </ref>؛  <ref> تهانوی ، ج 1 ، ص 569 </ref>؛ <ref> همائی ، ص 180 </ref>.
 
−
<ref>
 
−
درونمایة بندها شبیه قصیده است  رجوع کنید به شمس قیس ، همانجا </ref>، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است . برخی از محققان ، ترجیع بند را مرکّب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد <ref> محجوب ، ص 158؛ شمیسا، ص 343 </ref>. <ref> مولوی متوفی 672 </ref> نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده  <ref> رجوع کنید به ج 7، ص 127، 134، 158، 160 </ref> و در بسیاری از بیتهای ترجیع ، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع » نامیده است <ref> رجوع کنید به ج 7، ص 89 ـ 91، 170ـ174 </ref>.
 
  
−
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد <ref> برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، ص 403ـ413؛ مولوی ، ج 7، ص 145 </ref> و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید <ref> بهامیرمعزی ، ص 761ـ 763 </ref>؛ <ref> خاقانی ، ص 457ـ481 </ref>، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است  <ref> مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، ج 1، ص 253ـ279 </ref>. شمار بندها حداقل دو است  <ref> رجوع کنید بهبهار، ج 1، ص 147ـ 148 </ref> وتا سی وچهار بند نیز سروده شده است <ref> مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی ، همانجا </ref>. طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد<ref>  تهانوی ، همانجا </ref>، اما گاه این قاعده رعایت نشده است ، مانند ترجیع بند مشهور سعدی  <ref> رجوع کنید بهص 629ـ641 </ref>.
+
== وزن ترجیع بند ==
 +
وزن و مضمون کل شعر در ترجیع بند یکی است، اما هر بند و گاه هر [[بیت (شعر)|بیت]] ترجیع، قافیه جداگانه دارد<ref>رجوع کنید به رشید وطواط، ص ۸۵ـ۸۶؛ همائی، ص۱۸۰.</ref> درونمایه بندها شبیه قصیده است،<ref>رجوع کنید به شمس قیس، ص۵۲۹.</ref> اما شمار بیتها کمتر از [[قصیده]] و شبیه [[غزل]] است.
  
−
برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همة مصراعهای هر خانة آن هم قافیه است <ref> برای نمونه رجوع کنید بهفرخی سیستانی ، همانجا </ref>؛ ازینرو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند<ref>  مؤتمن ، ص 31؛ محجوب ، ص 159 </ref>.
+
برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.<ref>محجوب، ص۱۵۸؛ شمیسا، ص۳۴۳.</ref><ref>مولوی متوفی ۶۷۲.</ref> نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده<ref>رجوع کنید به ج۷، ص۱۲۷، ۱۳۴، ۱۵۸، ۱۶۰.</ref> و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.<ref>رجوع کنید به ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.</ref>
−
کهنترین ترجیعات ظاهراً در دورة سامانی سروده شده است  رجوع کنید به<ref> محجوب ، ص 159ـ160، </ref> اما آنچه به جا مانده ، از شاعران دورة غزنوی از جمله فرخی سیستانی است <ref> مثلاً رجوع کنید بهص 403ـ432 </ref> که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است <ref> مثلاً رجوع کنید به منوچهری ، ص 147ـ213 </ref>. ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند <ref>  د. اسلام ، چاپ دوم </ref> ، ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».
 
−
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر، بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است ، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به <ref> فرخی سیستانی ، همانجا؛ </ref> <ref> مسعود سعدسلمان ، ص 540 ـ 543 </ref> . ترجیعات سبک عراقی شامل همة مختصات فکری شاعران آن سبک ، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه ، بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی <ref> همانجا </ref> و ترجیع بند عراقی <ref> ص 281ـ 289 </ref> را ذکر کرد. در سبک هندی ، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است ، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند. ترجیعات
 
  
−
دورة بازگشت ادبی  مانند دیگر قالبهای شعری این دوره ، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به <ref> وصال شیرازی  ، ص 380ـ </ref> ؛ <ref> قاآنی ، ص 879 ـ882 </ref> بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ <ref> ص 24ـ29 </ref> که درآن دوره کاملاً منحصر به فرد است . در دورة مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد  مثلاً رجوع کنید <ref> بهبهار، ج 1، ص 200ـ 204، 213ـ 215 </ref> ؛ <ref> اشرف الدین حسینی ، ج 1، ص 221ـ 223، 227ـ 228. </ref>
+
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد<ref>برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص۴۰۳ـ۴۱۳؛ مولوی، ج۷، ص۱۴۵.</ref> و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود،<ref>برای نمونه رجوع کنید به امیرمعزی، ص۷۶۱ـ۷۶۳.</ref>؛ <ref> خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۸۱.</ref> اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.<ref>مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۷۹.</ref> شمار بندها حداقل دو است.<ref>رجوع کنید بهبهار، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۸.</ref> و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.<ref>مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.</ref> طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،<ref>تهانوی، همانجا.</ref> اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور [[سعدی]].<ref> رجوع کنید به ص ۶۲۹ـ۶۴۱.</ref>
  
−
علمای بلاغت  <ref> برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص 86 </ref> ؛<ref>  شمس قیس ،  همانجا </ref>؛ <ref> کاشفی ، ص 74  </ref> ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:
+
برخی از ترجیع بندها به [[مسمط|مسمّط]] شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛<ref>برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.</ref> از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.<ref>مؤتمن، ص۳۱؛ محجوب، ص۱۵۹.</ref>
  
−
1) تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد مانند <ref> سعدی ؛ هاتف اصفهانی ، همانجاها </ref>؛ 2) بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند <ref> خاقانی ، ص 457ـ 465 </ref>؛ 3) بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد <ref> مانند جمال الدین اصفهانی ، ص 2ـ11 </ref>؛ مولوی ، ج 7، ص 89 ـ176). نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است <ref> همائی ، ص 181، </ref> و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند <ref> مثلاً رجوع کنید به مولوی ، ج 7، ص 89ـ91، 170ـ174 </ref>، که همة ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است . ترکیب بندهایی را که همة مصراعهای هر بند آن هم قافیه است ، بنا برتعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب » <ref> برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی ، ص 207ـ209 </ref> یا «مسدّس ترکیب » <ref> برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 209ـ212 </ref> می نامند  <ref> رجوع کنید به شمیسا، ص 349، 352 </ref>.
+
== مضامین ترجیع بند ==
 +
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات [[سبک خراسانی]] غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است.<ref>فرخی سیستانی، همانجا.</ref> <ref>مسعود سعد سلمان، ص۵۴۰ـ۵۴۳.</ref> ترجیعات [[سبک عراقی]] شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند [[سعدی]]<ref>همانجا.</ref> و ترجیع بند [[فخرالدین عراقی|عراقی]] <ref>ص ۲۸۱ـ۲۸۹.</ref> را ذکر کرد. در [[سبک هندی]]، ترجیع بند طویل و عارفانه [[بیدل دهلوی]] از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.
  
−
نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم . همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991<ref> ؛ ص 207ـ212 </ref> از نمونه های برجستة این قالب شعری در مکتب وقوع * است .
+
ترجیعات دوره [[بازگشت ادبی]] مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است<ref>مثلاً رجوع کنید به: وصال شیرازی، ص۳۸۰.</ref> <ref>قاآنی ، ص۸۷۹ـ۸۸۲.</ref>؛ بجز ترجیع بند معروف [[هاتف اصفهانی]] با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او * وحده لااله الاّ هو» متوفی ۱۱۹۸؛ <ref>ص ۲۴ـ۲۹.</ref> که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره [[مشروطیت|مشروطه]] این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد<ref>مثلاً رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۴، ۲۱۳ـ۲۱۵.</ref> <ref>اشرف الدین حسینی، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، ۲۲۷ـ۲۲۸.</ref>.
  
−
سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه ، مشابه ترجیع بند بوده است . در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند <ref> ص 280ـ285 </ref> در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی  <ref> رجوع کنید بهج 2، ص 733ـ772 </ref>، وصال شیرازی  <ref> رجوع کنید بهص 914ـ 964 </ref>، ادیب الممالک فراهانی ، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی  <ref> رجوع کنید بهدرگاهی و دیگران ، 1373 ش </ref> : که حاوی استقبالهای شمار زیادی از شاعران است . از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت  رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی ، سیدمحمدمهدی بحرالعلوم * با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است ؛ <ref> آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 113 </ref>. این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است ). شاعران دورة مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی (برای نمونه رجوع کنید <ref> بهبهار، ج 1، ص 149ـ150 </ref>؛ فرخی یزدی ، ص 215ـ 220) و هم برای مراثی و مناقب <ref> برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج 1، ص 227ـ234، 275ـ277 </ref> به کار برده اند.
+
علمای [[بلاغت]]<ref>برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص۸۶.</ref> ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:
  
−
ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است
+
#تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند سعدی و هاتف اصفهانی.
 +
#بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود.<ref>مانند خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۶۵.</ref>
 +
#بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.<ref>مانند جمال الدین اصفهانی، ص۲ـ۱۱؛ مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۱۷۶.</ref>
  
−
<ref> رجوع کنید بهد.اسلام ، همانجا؛ مهذب ، ج 3، ص 248؛ سرهندی ، ص 444 </ref>.
+
نوع سوم را «[[ترکیب بند]]» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است<ref>همائی، ص۱۸۱.</ref> و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،<ref>مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.</ref> که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.
  
 +
سیر تحول ترکیب بند تا دوره [[صفویه]]، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند [[محتشم کاشانی]] (متوفی ۹۹۶) در دوازده بند <ref>ص ۲۸۰ـ۲۸۵.</ref> در سوک شهدای [[کربلا]] بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر [[جلال الدین همایی|جلال الدین همائی]].
  
−
== منابع ==
+
از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن [[مرثیه]] هایی برای [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور [[شیعه|شیعی]]، [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید محمدمهدی بحرالعلوم]] با عنوان «الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة» که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛<ref>آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۱۱۳.</ref> این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی <ref>برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰؛ فرخی یزدی، ص۲۱۵ـ۲۲۰.</ref> و هم برای مراثی و [[مناقب]] <ref>برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۲۷ـ۲۳۴، ۲۷۵ـ۲۷۷.</ref> بکار برده اند.
−
 
−
آقابزرگ طهرانی.
 
−
اشرف الدین حسینی ، دیوان کامل نسیم شمال ، ج 1، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1370 ش . محمدبن عبدالملک امیر معزّی ، دیوان ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش .
 
−
محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش .
 
−
عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی ، کلیات بیدل ، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی ، تهران 1376 ش .
 
−
محمدعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران ،کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
 
−
محمدبن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی ، دیوان ، چاپ حسن وحید دستگردی ، تهران 1362 ش . بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش .  
 
−
حسین درگاهی ، محمدجواد انواری ، و عبدالحسین طالعی ، شورش در خلق عالم : سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیّدالشّهدا علیه السّلام ، تهران 1373 ش .
 
−
محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش . محمدعلی بن قنبرعلی سروش ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1340 ش .
 
−
وارث سرهندی ،علمی اردو لغت ( جامع )، لاهور 1929.
 
−
مصلح بن عبداللّه سعدی ،متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش . محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران  1314 ش  .
 
−
سیروس شمیسا، انواع ادبی ، تهران 1370 ش .
 
−
ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران 1376 ش.
 
−
علی بن جولوغ فرخی سیستانی ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1371 ش .
 
−
محمد فرخی یزدی ، دیوان ، چاپ حسین مسرّت ، یزد 1378 ش .
 
−
حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی ، دیوان ، چاپ محمدجعفر محجوب ، تهران 1336 ش .
 
−
حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران 1369 ش .
 
−
علی بن احمد محتشم کاشانی ، دیوان ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران 1344 ش .
 
−
محمدجعفر محجوب ، سبک خراسانی در شعر فارسی ، تهران 1350 ش .
 
−
مسعود سعدسلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران 1362 ش .
 
−
احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش .
 
−
زین العابدین مؤتمن ، تحوّل شعر فارسی ، تهران 1339 ش .
 
−
جلال الدین محمدبن محمد مولوی ، کلیات شمس ، یا، دیوان کبیر ، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش .
 
−
محمدمیرزا مهذب ، مهذب اللغات ، لکهنو 1978.
 
−
کمال الدین وحشی بافقی ، دیوان ، چاپ محمدحسن سیّدان ، تهران 1374 ش .
 
−
محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی ، دیوان ، چاپ محمد عباسی ، تهران  1361 ش  .
 
−
احمد هاتف اصفهانی ، دیوان ، چاپ وحید دستگردی ، تهران  1345 ش  .
 
−
جلال الدین همائی ، فنون بلاغت و صناعات ادبی ، تهران 1363 ش .
 
  
 +
ترجیع بند و [[ترکیب بند]] در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.<ref>رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج۳، ص۲۴۸؛ سرهندی، ص۴۴۴.</ref>
  
−
==پانویس ==
+
==منابع==
 +
 
 +
*آقا بزرگ تهرانی، الذریعه.
 +
*اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج۱، با مقدمه سعید نفیسی، تهران ۱۳۷۰ ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۱۸ ش.
 +
*محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ ش.
 +
*عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
 +
*محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
 +
*محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۲ ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
 +
*حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران ۱۳۷۳ ش.
 +
*محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۴۰ ش.
 +
*وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور ۱۹۲۹.
 +
*مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۱۴ش.
 +
*سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران ۱۳۷۰ ش.
 +
*ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران ۱۳۷۶ ش.
 +
*علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
 +
*محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد ۱۳۷۸ ش.
 +
*حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۶ ش.
 +
*حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران ۱۳۶۹ ش.
 +
*علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران ۱۳۴۴ ش.
 +
*محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
 +
*مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ ش.
 +
*احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
 +
*زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران ۱۳۳۹ ش.
 +
*جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
 +
*محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو ۱۹۷۸.
 +
*کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران ۱۳۷۴ ش.
 +
*محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۶۱ ش.
 +
*احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۵ ش.
 +
*جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
 +
 
 +
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
  
−
* بنیاد دايرة المعارف اسلامی، بازیابی: 7 آبان 1392.
+
==منابع==
 +
 
 +
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "ترجیع بند" از مریم بهاری.
  
−
+
{{شعر فارسی}}
−
[[رده: انواع شعر]]
+
[[رده:قالب های شعر]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۳۲

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از یک دائرة المعارف است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«ترجیع بند»، از قالبهای شعر فارسی است که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. «ترجیع» در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح، مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند. کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است،[۱] اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است.[۲]

وزن ترجیع بند

وزن و مضمون کل شعر در ترجیع بند یکی است، اما هر بند و گاه هر بیت ترجیع، قافیه جداگانه دارد[۳] درونمایه بندها شبیه قصیده است،[۴] اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.

برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.[۵][۶] نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده[۷] و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.[۸]

اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد[۹] و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود،[۱۰]؛ [۱۱] اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.[۱۲] شمار بندها حداقل دو است.[۱۳] و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.[۱۴] طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،[۱۵] اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.[۱۶]

برخی از ترجیع بندها به مسمّط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛[۱۷] از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.[۱۸]

مضامین ترجیع بند

مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است.[۱۹] [۲۰] ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی[۲۱] و ترجیع بند عراقی [۲۲] را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانه بیدل دهلوی از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.

ترجیعات دوره بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است[۲۳] [۲۴]؛ بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او * وحده لااله الاّ هو» متوفی ۱۱۹۸؛ [۲۵] که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد[۲۶] [۲۷].

علمای بلاغت[۲۸] ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:

  1. تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند سعدی و هاتف اصفهانی.
  2. بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود.[۲۹]
  3. بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.[۳۰]

نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است[۳۱] و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،[۳۲] که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.

سیر تحول ترکیب بند تا دوره صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی ۹۹۶) در دوازده بند [۳۳] در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر جلال الدین همائی.

از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان «الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة» که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛[۳۴] این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی [۳۵] و هم برای مراثی و مناقب [۳۶] بکار برده اند.

ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.[۳۷]

منابع

  • آقا بزرگ تهرانی، الذریعه.
  • اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج۱، با مقدمه سعید نفیسی، تهران ۱۳۷۰ ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۱۸ ش.
  • محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ ش.
  • عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران ۱۳۷۶ ش.
  • محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
  • محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۲ ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
  • حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران ۱۳۷۳ ش.
  • محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۴۰ ش.
  • وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور ۱۹۲۹.
  • مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۱۴ش.
  • سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران ۱۳۷۰ ش.
  • ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران ۱۳۷۶ ش.
  • علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
  • محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد ۱۳۷۸ ش.
  • حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۶ ش.
  • حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران ۱۳۶۹ ش.
  • علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران ۱۳۴۴ ش.
  • محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
  • مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ ش.
  • احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
  • زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران ۱۳۳۹ ش.
  • جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
  • محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو ۱۹۷۸.
  • کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران ۱۳۷۴ ش.
  • محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۶۱ ش.
  • احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۴۵ ش.
  • جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران ۱۳۶۳ ش.

پانویس

  1. ↑ محجوب، ص۱۵۹ـ۱۶۰.
  2. ↑ مثلاً رجوع کنید به ص ۴۰۳ـ۴۳۲.
  3. ↑ رجوع کنید به رشید وطواط، ص ۸۵ـ۸۶؛ همائی، ص۱۸۰.
  4. ↑ رجوع کنید به شمس قیس، ص۵۲۹.
  5. ↑ محجوب، ص۱۵۸؛ شمیسا، ص۳۴۳.
  6. ↑ مولوی متوفی ۶۷۲.
  7. ↑ رجوع کنید به ج۷، ص۱۲۷، ۱۳۴، ۱۵۸، ۱۶۰.
  8. ↑ رجوع کنید به ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.
  9. ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص۴۰۳ـ۴۱۳؛ مولوی، ج۷، ص۱۴۵.
  10. ↑ برای نمونه رجوع کنید به امیرمعزی، ص۷۶۱ـ۷۶۳.
  11. ↑ خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۸۱.
  12. ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۷۹.
  13. ↑ رجوع کنید بهبهار، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۸.
  14. ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.
  15. ↑ تهانوی، همانجا.
  16. ↑ رجوع کنید به ص ۶۲۹ـ۶۴۱.
  17. ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.
  18. ↑ مؤتمن، ص۳۱؛ محجوب، ص۱۵۹.
  19. ↑ فرخی سیستانی، همانجا.
  20. ↑ مسعود سعد سلمان، ص۵۴۰ـ۵۴۳.
  21. ↑ همانجا.
  22. ↑ ص ۲۸۱ـ۲۸۹.
  23. ↑ مثلاً رجوع کنید به: وصال شیرازی، ص۳۸۰.
  24. ↑ قاآنی ، ص۸۷۹ـ۸۸۲.
  25. ↑ ص ۲۴ـ۲۹.
  26. ↑ مثلاً رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۴، ۲۱۳ـ۲۱۵.
  27. ↑ اشرف الدین حسینی، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، ۲۲۷ـ۲۲۸.
  28. ↑ برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص۸۶.
  29. ↑ مانند خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۶۵.
  30. ↑ مانند جمال الدین اصفهانی، ص۲ـ۱۱؛ مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۱۷۶.
  31. ↑ همائی، ص۱۸۱.
  32. ↑ مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.
  33. ↑ ص ۲۸۰ـ۲۸۵.
  34. ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۱۱۳.
  35. ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰؛ فرخی یزدی، ص۲۱۵ـ۲۲۰.
  36. ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۲۷ـ۲۳۴، ۲۷۵ـ۲۷۷.
  37. ↑ رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج۳، ص۲۴۸؛ سرهندی، ص۴۴۴.

منابع

شعر فارسی
Poetry1.jpg
شعرشناسی * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
قالب‌های شعر *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
سبک‌های شعر فارسی * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
شاعران پارسی گو: همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=ترجیع_بند&oldid=141612»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا