صفوان بن مهران: تفاوت بین نسخه‌ها
جز (صفحه‌ای جدید حاوی ' {{بخشی از یک کتاب}} <keywords content='کلید واژه: یاران امام صادق علیه السلام، صفوان بن م...' ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | '''«صفوان بن مهران»''' معروف به «صفوان جمّال»، از راویان موثق [[شیعه]] در قرن دوم هجری و از اصحاب [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] و [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام کاظم]] (علیهماالسلام) بود. نام صفوان در اسناد [[حدیث|احادیث]] متعدد ذکر شده و او «[[زیارت اربعین|زیارت اربعین]]» و «[[زیارت وارث|زیارت وارث]]» را از حضرت صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است. وی از اولین کسانی است که قبر شریف [[امیرالمومنین|امیرالمؤمنین]] (علیه‌السلام) را مرمت و بازسازی نمود. |
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | ||نام کامل = '''صفوان بن مهران جمّال''' | ||
| + | ||تصویر= | ||
| + | ||زادروز = | ||
| + | |زادگاه = [[کوفه]] | ||
| + | |وفات = قرن دوم هجری | ||
| + | |مدفن = | ||
| + | |اساتید = [[ابوحمزه ثمالی]]، ابوعبیده حذاء، ابوعزه خراسانی و عامر بن سمط،... | ||
| + | |شاگردان = [[حسن بن محبوب]]، [[احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی|احمد بن محمد بزنطی]]، [[محمد بن ابی عمیر|ابن ابی عمیر]]، [[حسن بن علی بن فضال|حسن بن علی بن فضّال]]، [[صفوان بن یحیی]]،... | ||
| + | |آثار = کتابی در احکام و تاریخ و جنگ‌ها،... | ||
| + | }} | ||
| + | ==ولادت و خاندان== | ||
| + | صفوان بن مهران، در آغاز نیمه اول سده دوم هجری در شهر [[کوفه]] دیده به جهان گشود. [[کنیه]]اش «ابومحمد» بود و چون بعدها در کار و کسب درآمد، شترداری پیشه کرد و شتران خود را کرایه می داد، ملقّب به «جمّال» شد. | ||
| + | افزون بر خود صفوان، خاندانش نیز بسان او، در [[تاریخ]]، [[فقه]]، [[حدیث]] و [[علم کلام|کلام]] شیعه مشهور بوده و نقش برجسته ای در حوزه نشر و ترویج و بالندگی آموزه های [[اسلام]] ناب داشتند. | ||
| + | صفوان سه برادر به نام «حسّان»، «حسین» و «مسکین» داشت که هر سه جزو راویان [[شیعه|شیعی]] و از اصحاب [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] (علیه السلام) و برخی نیز از اصحاب [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام کاظم]] (علیه السلام) بودند. | ||
| + | صفوان جمّال جد [[فقیه|فقیه]] جلیل طایفه [[امامیه|امامیه]]، ابوعبدالله صفوانى است که در محضر سیف الدوله حمدانى با قاضى موصل در [[امامت]] «[[مباهله]]» کرد. چون قاضى از مجلس برخاست، تب کرد و دستش که در مباهله کشیده بود سیاه گشت و ورم کرد و روز دیگر هلاک شد.<ref> رجال کشى، ص ۳۹۳.</ref> | ||
| − | == | + | ==ارتباط با ائمه علیهم‌السلام== |
| − | + | صفوان بن مهران در پوشش شغل و کار اقتصادی خود، روانه [[مدینه]]، جایی که [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] (علیه السلام) در آن جا زندگی می کرد شد و به سان سایر دانش طلبان، خویش را به این دریای علم رساند و به برکت این مصاحبت و استمرار آن و اعتقاد پاک و خالص او، در جرگۀ اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) قرار گرفت. | |
| − | + | صفوان بن مهران مکرر [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] علیه السلام را از [[مدینه]] به [[کوفه]] آورده و با آن جناب به [[زیارت]] تربت حضرت [[امیرالمومنین]] علیه السلام در [[نجف]] نائل گشته و بر قبر آن جناب خوب مطلع بوده است.<ref> فرحة الغرى، عبدالکریم بن طاوس، ص ۸۵، تحقیق: آل شبیب الموسوى.</ref> و از [[کامل الزیارات (کتاب)|کامل الزیارات]] مروى است که مدت بیست سال به زیارت آن تربت مطهره مى‌رفت و [[نماز]] خود را در نزد آن حضرت به جاى مى‌آورد.<ref> کامل الزیارات، ص ۳۴، باب ۹، حدیث ۱۱، چاپ مکتبة الصدوق.</ref> از افتخاراتی که شامل حال صفوان شد، این بود که به عنوان اولین شخص، بنا بر دستور حضرت صادق (علیه السلام) قبر شریف امیرالمؤمنین را مرمت و بازسازی کرد و این بازسازی مختصر، سرآغاز پایه گذاری [[حرم امیرالمؤمنین علیه السلام|آستان قدس علوی]] بود که به مرور زمان، نجف اشرف رونق گرفت. این مرد بزرگ، خود نقل می کند در یکی از سفرها که در خدمت امام صادق (علیه السلام) بودم و حضرت، جدّشان را زیارت می کرد، به من چند درهم داد و من قبر مطهر را اصلاح و سر و سامان دادم.<ref>وسائل الشیعه، ج ١٠، ص ٣٠۵.</ref> | |
| − | + | بعد از شهادت ششمین امام معصوم در سال ١۴٨ هجری، صفوان بن مهران هرگز دست از ولایت [[اهل البیت|اهل بیت]] (علیهم السلام) برنداشت و به محضر [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام کاظم]] (علیه السلام) شتافت و در شمار اصحاب آن بزرگوار نیز قرار گرفت.<ref>رجال نجاشی، ص ١۴٠.</ref> | |
| − | + | روزی صفوان جمّال شتران خود را به جهت سفر [[حج]] به [[هارون الرشید|هارون رشید]] کرایه داد؛ چون خدمت حضرت [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسى بن جعفر]] علیه السلام رسید آن جناب فرمود: اى صفوان! هر چیز از تو نیکو و جمیل است مگر یک چیز از تو و آن کرایه دادن شتر است به این مرد یعنى هارون. عرض کرد که من به جهت سفر [[معصیت]] و لهو و لعب کرایه ندادم، ولکن کرایه دادم براى طریق [[مکه]] و خودم هم در کار نیستم بلکه امر دست غلامان من است. امام فرمود: آیا کرایه از ایشان طلب ندارى؟ گوید: چرا؟ فرمود: آیا دوست ندارى بقاى ایشان را تا کرایه تو به تو برسد؟ گوید: بلى، فرمود: کسى که دوست داشته باشد بقاء ایشان را، پس او از ایشان است و کسى که از ایشان باشد با ایشان وارد آتش شود. صفوان رفت و همه شتران خود را فروخت، هارون چون مطلب را فهمید به وى گفت: به خدا قسم! اگر نبود حسن مصاحبت تو، هر آینه تو را مى‌کشتم.<ref> رجال کشى، ۲/۷۴۰.</ref> | |
| − | ==پانویس == | + | ==فعالیت‌های علمی== |
| + | صفوان جمّال، از راویان و اصحاب [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] و [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام کاظم]] (علیهماالسلام) بود. وی ده ها [[حدیث|روایت]] از آن دو امام همام شنیده و آنها را ثبت و ضبط کرد و بر خود لازم می دانست که این حقایق و معارف بلند را به گوش جان انسان های مستعد برساند. علاوه بر این، گفته شده او از [[ابوحمزه ثمالی]]، ابوعبیده حذاء، ابوعزه خراسانی و عامر بن سمط، نقل روایت کرده است.<ref>اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۴۱۲.</ref> | ||
| + | |||
| + | همچنین ده‌ها محدّث شیعی از محضر صفوان بهره مند شدند که در اینجا به نام گروهی از شاگردان و راویان او اشاره می شود: | ||
| + | |||
| + | سندی بن محمد؛ عبدالله بن قُضاعه؛ عبدالله بن محمد الحجال؛ [[حسن بن محبوب]]؛ معدان بن مسلم؛ عبدالرحمن بن حجّاج؛ [[احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی]]؛ اسماعیل بن مهران؛ [[محمد بن ابی عمیر|ابن ابی عمیر]]؛ علی بن حَکم؛ [[حسن بن علی بن فضال|حسن بن علی بن فضّال]]؛ [[صفوان بن یحیی]]؛ سلیمان بن مهران اعمش؛ هشام بن سالم.<ref>فهرست نجاشی، ص ١۴٠؛ قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج ١، ص ٣٩١.</ref> | ||
| + | |||
| + | صفوان دارای کتابی حدیثی بوده است که سندی بن محمد آن‌را گزارش کرده است، و رجال موثق و حتی [[اصحاب اجماع]] از آن کتاب روایت نموده‌اند. کتابش مشتمل بر روایاتی از [[ائمه اطهار|ائمه]] اهل‌بیت در [[احکام شرعی|احکام]] و [[تاریخ]] و جنگ‌ها و [[غزوات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله|غزوات]] و... بوده است. [[احمد بن علی نجاشی|شیخ نجاشی]] با سه واسطه، کتاب او را روایت کرده است.<ref>نجاشی، رجال نجاشی، ص۱۹۸.</ref> | ||
| + | |||
| + | از بررسی و پژوهش در روایاتی که از این بزرگوار به یادگار مانده نیز می توان گرایش حدیثی او را به دست آورد که بیشتر رنگ اخلاقی و مضامین اجتماعی و فقهی دارد. نام صفوان در اسناد ۷۱ روایت ذکر شده است.<ref>سیدابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۵۰.</ref> | ||
| + | |||
| + | صفوان جمّال «[[زیارت اربعین|زیارت اربعین]]» [[امام حسین]] علیه السلام،<ref> بحارالانوار، ۹۸/۳۳۱.</ref> [[زیارت وارث|زیارت وارث]]<ref> بحارالانوار، ۹۸/۱۹۷.</ref> و دعاى معروف به «[[دعای علقمه|علقمه]]» را که بعد از [[زیارت عاشورا]] خوانده مى‌شود را از [[امام صادق علیه السلام|حضرت صادق]] علیه السلام نقل کرده است.<ref> بحارالانوار، ۹۸/۲۹۶.</ref> از جمله روایات معروف صفوان، روایت تصریح امام صادق (علیه‌السلام) بر [[امامت]] امام کاظم (علیه‌السلام) است که صفوان بن مهران آن‌را نقل کرده و از راویان این حدیث به شمار می‌رود.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۶.</ref> | ||
| + | |||
| + | ==در نظر عالمان== | ||
| + | این محدث بزرگوار در میان سلسله راویان شیعی، در موقعیت و منزلت والایی قرار دارد؛ به گونه ای که همۀ دانشوران رجالی، او را ستایش کرده اند و به دین باوری، ولایت مداری و پیوند ژرف او با [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] (علیهم السلام) به ویژه [[امام صادق علیه السلام|امام صادق]] (علیه السلام)، اشاره کرده اند که در این جا به نقل سخنان چند تن از این بزرگان بسنده می شود: | ||
| + | |||
| + | [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] در معرفی سیمای صفوان می گوید: بی تردید او از محدثانی موجه و مورد اعتماد و عادل است. اعتقاد او نیکو بود و شغل او کرایه دادن شتران بود.<ref>تنقیح المقال، ج ٢، ص ٩٩؛ محمد اردبیلی، جامع الروات، ج ١، ص ۴١٢.</ref> | ||
| + | |||
| + | [[شیخ مفید]] در توصیف جلوه های معنوی صفوان می گوید: صفوان یکی از یاران دائمی حضرت صادق (علیه السلام) و از خواص و محرم راز ایشان، و فقیهی صالح و شایسته و یکی از چهره های درخشان است.<ref>فهرست نجاشی، ص ١۴٠.</ref> | ||
| + | |||
| + | از میان محدث شناسان معاصر، [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمی]] در معرفی او می نویسد: صفوان بن مهران محدثی است بسیار بسیار بزرگوار و موجه و موثق که ذوب در ولایت ائمه اهل بیت علیهم السلام بود. صفوان از حضرت [[امام صادق]] علیه السلام روایت کرده، و عرضه کرده [[ایمان]] و اعتقاد خود را درباره [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام به آن حضرت، و حضرت به او فرموده: «رَحِمَک اللّه».<ref> بحارالانوار، ۴۷/۳۳۶.</ref> | ||
| + | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | === | + | ==منابع== |
| − | + | *شیخ عباس قمی، [[منتهى الآمال (کتاب)|منتهی الآمال]]، قسمت دوم، باب نهم: در تاریخ حضرت صادق (علیه السلام). | |
| − | + | *مجله فرهنگ زیارت، ۱۳۸۹ شماره ۵، "صفوان بن مهران جمّال اولین تولیت حرم امام علی (علیه السلام)". | |
| + | *دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۴۰۶، برگرفته از مقاله "صفوان بن مهران جمال". | ||
| + | [[Category:اصحاب اهل البیت علیهم السلام]] | ||
| + | [[رده:اصحاب امام صادق علیه السلام]] | ||
| + | [[رده:راویان حدیث]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۱۵
«صفوان بن مهران» معروف به «صفوان جمّال»، از راویان موثق شیعه در قرن دوم هجری و از اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیهماالسلام) بود. نام صفوان در اسناد احادیث متعدد ذکر شده و او «زیارت اربعین» و «زیارت وارث» را از حضرت صادق (علیه‌السلام) روایت کرده است. وی از اولین کسانی است که قبر شریف امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را مرمت و بازسازی نمود.
| نام کامل | صفوان بن مهران جمّال |
| زادگاه | کوفه |
| وفات | قرن دوم هجری |
|
| |
| اساتید |
ابوحمزه ثمالی، ابوعبیده حذاء، ابوعزه خراسانی و عامر بن سمط،... |
| شاگردان |
حسن بن محبوب، احمد بن محمد بزنطی، ابن ابی عمیر، حسن بن علی بن فضّال، صفوان بن یحیی،... |
| آثار |
کتابی در احکام و تاریخ و جنگ‌ها،... |
محتویات
ولادت و خاندان
صفوان بن مهران، در آغاز نیمه اول سده دوم هجری در شهر کوفه دیده به جهان گشود. کنیه‌اش «ابومحمد» بود و چون بعدها در کار و کسب درآمد، شترداری پیشه کرد و شتران خود را کرایه می داد، ملقّب به «جمّال» شد.
افزون بر خود صفوان، خاندانش نیز بسان او، در تاریخ، فقه، حدیث و کلام شیعه مشهور بوده و نقش برجسته ای در حوزه نشر و ترویج و بالندگی آموزه های اسلام ناب داشتند.
صفوان سه برادر به نام «حسّان»، «حسین» و «مسکین» داشت که هر سه جزو راویان شیعی و از اصحاب امام صادق (علیه السلام) و برخی نیز از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) بودند.
صفوان جمّال جد فقیه جلیل طایفه امامیه، ابوعبدالله صفوانى است که در محضر سیف الدوله حمدانى با قاضى موصل در امامت «مباهله» کرد. چون قاضى از مجلس برخاست، تب کرد و دستش که در مباهله کشیده بود سیاه گشت و ورم کرد و روز دیگر هلاک شد.[۱]
ارتباط با ائمه علیهم‌السلام
صفوان بن مهران در پوشش شغل و کار اقتصادی خود، روانه مدینه، جایی که امام صادق (علیه السلام) در آن جا زندگی می کرد شد و به سان سایر دانش طلبان، خویش را به این دریای علم رساند و به برکت این مصاحبت و استمرار آن و اعتقاد پاک و خالص او، در جرگۀ اصحاب حضرت صادق (علیه السلام) قرار گرفت.
صفوان بن مهران مکرر امام صادق علیه السلام را از مدینه به کوفه آورده و با آن جناب به زیارت تربت حضرت امیرالمومنین علیه السلام در نجف نائل گشته و بر قبر آن جناب خوب مطلع بوده است.[۲] و از کامل الزیارات مروى است که مدت بیست سال به زیارت آن تربت مطهره مى‌رفت و نماز خود را در نزد آن حضرت به جاى مى‌آورد.[۳] از افتخاراتی که شامل حال صفوان شد، این بود که به عنوان اولین شخص، بنا بر دستور حضرت صادق (علیه السلام) قبر شریف امیرالمؤمنین را مرمت و بازسازی کرد و این بازسازی مختصر، سرآغاز پایه گذاری آستان قدس علوی بود که به مرور زمان، نجف اشرف رونق گرفت. این مرد بزرگ، خود نقل می کند در یکی از سفرها که در خدمت امام صادق (علیه السلام) بودم و حضرت، جدّشان را زیارت می کرد، به من چند درهم داد و من قبر مطهر را اصلاح و سر و سامان دادم.[۴]
بعد از شهادت ششمین امام معصوم در سال ١۴٨ هجری، صفوان بن مهران هرگز دست از ولایت اهل بیت (علیهم السلام) برنداشت و به محضر امام کاظم (علیه السلام) شتافت و در شمار اصحاب آن بزرگوار نیز قرار گرفت.[۵]
روزی صفوان جمّال شتران خود را به جهت سفر حج به هارون رشید کرایه داد؛ چون خدمت حضرت موسى بن جعفر علیه السلام رسید آن جناب فرمود: اى صفوان! هر چیز از تو نیکو و جمیل است مگر یک چیز از تو و آن کرایه دادن شتر است به این مرد یعنى هارون. عرض کرد که من به جهت سفر معصیت و لهو و لعب کرایه ندادم، ولکن کرایه دادم براى طریق مکه و خودم هم در کار نیستم بلکه امر دست غلامان من است. امام فرمود: آیا کرایه از ایشان طلب ندارى؟ گوید: چرا؟ فرمود: آیا دوست ندارى بقاى ایشان را تا کرایه تو به تو برسد؟ گوید: بلى، فرمود: کسى که دوست داشته باشد بقاء ایشان را، پس او از ایشان است و کسى که از ایشان باشد با ایشان وارد آتش شود. صفوان رفت و همه شتران خود را فروخت، هارون چون مطلب را فهمید به وى گفت: به خدا قسم! اگر نبود حسن مصاحبت تو، هر آینه تو را مى‌کشتم.[۶]
فعالیت‌های علمی
صفوان جمّال، از راویان و اصحاب امام صادق و امام کاظم (علیهماالسلام) بود. وی ده ها روایت از آن دو امام همام شنیده و آنها را ثبت و ضبط کرد و بر خود لازم می دانست که این حقایق و معارف بلند را به گوش جان انسان های مستعد برساند. علاوه بر این، گفته شده او از ابوحمزه ثمالی، ابوعبیده حذاء، ابوعزه خراسانی و عامر بن سمط، نقل روایت کرده است.[۷]
همچنین ده‌ها محدّث شیعی از محضر صفوان بهره مند شدند که در اینجا به نام گروهی از شاگردان و راویان او اشاره می شود:
سندی بن محمد؛ عبدالله بن قُضاعه؛ عبدالله بن محمد الحجال؛ حسن بن محبوب؛ معدان بن مسلم؛ عبدالرحمن بن حجّاج؛ احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی؛ اسماعیل بن مهران؛ ابن ابی عمیر؛ علی بن حَکم؛ حسن بن علی بن فضّال؛ صفوان بن یحیی؛ سلیمان بن مهران اعمش؛ هشام بن سالم.[۸]
صفوان دارای کتابی حدیثی بوده است که سندی بن محمد آن‌را گزارش کرده است، و رجال موثق و حتی اصحاب اجماع از آن کتاب روایت نموده‌اند. کتابش مشتمل بر روایاتی از ائمه اهل‌بیت در احکام و تاریخ و جنگ‌ها و غزوات و... بوده است. شیخ نجاشی با سه واسطه، کتاب او را روایت کرده است.[۹]
از بررسی و پژوهش در روایاتی که از این بزرگوار به یادگار مانده نیز می توان گرایش حدیثی او را به دست آورد که بیشتر رنگ اخلاقی و مضامین اجتماعی و فقهی دارد. نام صفوان در اسناد ۷۱ روایت ذکر شده است.[۱۰]
صفوان جمّال «زیارت اربعین» امام حسین علیه السلام،[۱۱] زیارت وارث[۱۲] و دعاى معروف به «علقمه» را که بعد از زیارت عاشورا خوانده مى‌شود را از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است.[۱۳] از جمله روایات معروف صفوان، روایت تصریح امام صادق (علیه‌السلام) بر امامت امام کاظم (علیه‌السلام) است که صفوان بن مهران آن‌را نقل کرده و از راویان این حدیث به شمار می‌رود.[۱۴]
در نظر عالمان
این محدث بزرگوار در میان سلسله راویان شیعی، در موقعیت و منزلت والایی قرار دارد؛ به گونه ای که همۀ دانشوران رجالی، او را ستایش کرده اند و به دین باوری، ولایت مداری و پیوند ژرف او با امامان معصوم (علیهم السلام) به ویژه امام صادق (علیه السلام)، اشاره کرده اند که در این جا به نقل سخنان چند تن از این بزرگان بسنده می شود:
نجاشی در معرفی سیمای صفوان می گوید: بی تردید او از محدثانی موجه و مورد اعتماد و عادل است. اعتقاد او نیکو بود و شغل او کرایه دادن شتران بود.[۱۵]
شیخ مفید در توصیف جلوه های معنوی صفوان می گوید: صفوان یکی از یاران دائمی حضرت صادق (علیه السلام) و از خواص و محرم راز ایشان، و فقیهی صالح و شایسته و یکی از چهره های درخشان است.[۱۶]
از میان محدث شناسان معاصر، شیخ عباس قمی در معرفی او می نویسد: صفوان بن مهران محدثی است بسیار بسیار بزرگوار و موجه و موثق که ذوب در ولایت ائمه اهل بیت علیهم السلام بود. صفوان از حضرت امام صادق علیه السلام روایت کرده، و عرضه کرده ایمان و اعتقاد خود را درباره ائمه اطهار علیهم‌السلام به آن حضرت، و حضرت به او فرموده: «رَحِمَک اللّه».[۱۷]
پانویس
- ↑ رجال کشى، ص ۳۹۳.
- ↑ فرحة الغرى، عبدالکریم بن طاوس، ص ۸۵، تحقیق: آل شبیب الموسوى.
- ↑ کامل الزیارات، ص ۳۴، باب ۹، حدیث ۱۱، چاپ مکتبة الصدوق.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ١٠، ص ٣٠۵.
- ↑ رجال نجاشی، ص ١۴٠.
- ↑ رجال کشى، ۲/۷۴۰.
- ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ فهرست نجاشی، ص ١۴٠؛ قاضی نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج ١، ص ٣٩١.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ص۱۹۸.
- ↑ سیدابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۵۰.
- ↑ بحارالانوار، ۹۸/۳۳۱.
- ↑ بحارالانوار، ۹۸/۱۹۷.
- ↑ بحارالانوار، ۹۸/۲۹۶.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ تنقیح المقال، ج ٢، ص ٩٩؛ محمد اردبیلی، جامع الروات، ج ١، ص ۴١٢.
- ↑ فهرست نجاشی، ص ١۴٠.
- ↑ بحارالانوار، ۴۷/۳۳۶.
منابع
- شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، قسمت دوم، باب نهم: در تاریخ حضرت صادق (علیه السلام).
- مجله فرهنگ زیارت، ۱۳۸۹ شماره ۵، "صفوان بن مهران جمّال اولین تولیت حرم امام علی (علیه السلام)".
- دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۴۰۶، برگرفته از مقاله "صفوان بن مهران جمال".
