فتال نیشابوری: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (فتال نيشابوري را به فتال نیشابوری منتقل کرد)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{بخشی از یک کتاب}}
+
'''«محمد بن حسن نیشابوری»''' معروف به '''«فتّال نیشابوری»''' (م، ۵۰۸ ق)، فقیه، متکلم، مفسر، محدث و واعظ نامدار [[شیعه]] در قرن پنجم و ششم قمری است. او در امر [[خطابه]] و وعظ و منبر سرآمد بوده و خطابه از جمله تخصص‌های او به شمار می‌آید. فتال نیشابوری در جلسات سخنرانى، در مقابل دشمنان مذهب شیعه ایستادگى فراوان کرد و حتّى در کتاب خود «[[روضة الواعظین و تبصرة المتعظین (کتاب)|روضة الواعظین]]» به دفاع از تشیع برخاست و سرانجام در همین راه به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = محمد بن حسن فتال نیشابوری
 +
||تصویر=
 +
||زادروز =
 +
|زادگاه = نیشابور
 +
|وفات =  ۵۰۸ قمری
 +
|مدفن =  نیشابور
 +
|اساتید =  حسن بن علی نیشابوری، [[شیخ طوسی]]، [[سید مرتضی]]،عبدالجبار بن عبدالله،...
 +
|شاگردان = [[ابن شهر آشوب|ابن شهرآشوب مازندرانی]]، علی بن حسن بن عبدالله نیشابوری،...
 +
|آثار = [[روضة الواعظین و تبصرة المتعظین (کتاب)|روضة الواعظین و تبصرة المتعظین]]، التنویر فی معانی التفسیر، مونس الحزین،...
 +
}}
 +
==ولادت و خاندان==
  
 +
ابوعلی، محمد بن حسن بن علی بن احمد، در نیشابور به دنیا آمد و دارای عمر طولانی بوده است؛ اما تاریخ ولادت او معلوم نیست و ظاهرا قبل از سال ۴۲۵ قمری متولد شده است. پدرش حسن بن علی از استادان فتال بوده است. گاهی او را به پدرش و گاهی به جدش، احمد و گاهی به پدر پدربزرگش نسبت داده‌اند، که همگی از بزرگان علم و ادب بوده‌اند و البته این جور نسبت، امری شایع بود.<ref>مثل [[سید بن طاووس]] و [[ابن شهر آشوب]] که منسوب به پدربزرگ خود هستند. </ref> بعضی گمان کرده‌اند که محمد بن حسن و محمد بن احمد یا محمد بن علی چند نفرند.<ref> الذریعه، ج ۱۱، ص ۳۰۵؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۹۱؛ معالم العلماء، ص ۱۱۶.</ref>
  
 +
از جمله القاب نیشابوری، ابن الفارسی و فتّال و [[کنیه]] او ابوعلی و ابوجعفر است. از لقب «ابن الفارسی» معلوم می‌شود که او از نژاد [[ایران|ایرانی]] است. فتال یکی از اسم‌های بلبل است و علت ملقب شدن او به فتال به خاطر خوش‌صوتی و لطافت زبانی است که در منبر داشته و از نطق بالایی برخوردار بوده است.<ref> ریاض العلما، ج ۵، ص ۷۵؛ ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۹۱.</ref>
  
 +
==استادان و شاگردان==
  
−
'''منبع:''' تلخيص از كتاب گلشن ابرار، جلد 5، صفحه 55
+
فتال در محضر بزرگان شرکت می‌کرده و از تحصیلات عالیه‌ای برخوردار بوده و حتی خود محضر درس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. وی از دوران کودکی در محضر پدرش درس می‌خوانده و از برخی کتاب‌ها استفاده می‌شود که [[فقیه]] بوده است؛ پس حتماً به درجه [[اجتهاد]] رسیده و در بحث [[علم کلام|کلامی‌]] هم انسانی خبره بوده است.
  
−
'''نویسنده:''' سيد حسن سيدي
+
از جمله [[مشایخ]] و استادان شیخ فتال نیشابوری که در کتاب‌های تراجم نامشان آمده عبارتند از:
  
−
'''ولادت'''
+
*حسن بن علی نیشابوری (پدرش)
 +
*[[شیخ طوسی]]؛ ابن شهرآشوب تصریح مى کند که «یروى من الشیخ بلا واسطه قرائة و سماعاً و مناولة و اجازة باکثر کتبه و روایاته».
 +
*[[سید مرتضی]]<ref>از سید مرتضی به واسطه پدرش روایت نقل می‌کند.</ref>؛ وى در سفرى با پدرش به بغداد رفته و چند ماه از محضر سیّد مرتضى بهره برده است.
 +
*عبدالجبار بن عبدالله
  
−
شیخ بزرگوار، شهید سعید، ابوعلی، محمد بن حسن بن علی بن احمد بن علی واعظ مبارز، محدث و حافظ [[احادیث]] بسیار بوده است.<ref> سفینه البحار، ج 7، ص 23.</ref> وی در نیشابور به دنیا آمده و دارای عمر طولانی بوده است؛ اما تاریخ ولادت او معلوم نیست.
+
و از شاگردان نیشابوری این افراد ذکر شده اند:
  
−
نام پدر او حسن و از استادان فتال بوده است. ریشه این اختلاف از این جهت است که گاهی او را به پدرش و گاهی به جدش، احمد و گاهی به پدر پدربزرگش نسبت داده‌اند، که همگی از بزرگان علم و ادب بوده‌اند و البته این جور نسبت، امری شایع بود. مثل [[سید بن طاووس]] و [[ابن شهر آشوب]] که منسوب به پدربزرگ خود هستند. بعضی گمان کرده‌اند که محمد بن حسن و محمد بن احمد یا محمد بن علی چند نفرند.<ref> الذریعه، ج 11، ص 305، چاپ اسماعیلیان، قم، سال 1408 هـ.ق؛ [[اعیان الشیعه]]، ج 8، ص 391؛ معالم العلماء، ص 116.</ref>
+
*[[ابن شهر آشوب|ابن شهرآشوب مازندرانی]]
 +
*علی بن حسن بن عبدالله نیشابوری.<ref>دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۹۰، مقدمه کتاب روضه الواعظین.</ref>
  
−
از جمله القاب نیشابوری، ابن الفارسی و فتال و کنیه او ابوعلی و ابوجعفر است. از لقب «ابن الفارسی» معلوم می‌شود که او از نژاد ایرانی است. فتال یکی از اسم‌های بلبل است و علت ملقب شدن او به فتال به خاطر خوش‌صوتی و لطافت زبانی است که در منبر داشته و از نطق بالایی برخوردار بوده است.<ref> همان، ریاض العلما، ج 5، ص 75، چاپ خیام، قم، 1401 هـ.ق؛ ریحانه الادب، ج 4، ص 291، چاپ خانه شفق تبریز.</ref>
+
==آثار و تألیفات==
  
−
'''تخصص'''
+
مهمترین آثار فتال نیشابوری عبارتند از:
  
−
فتال نیشابوری در امر خطابه و وعظ و منبر سرآمد بوده و خطابه از جمله تخصص‌های او به شمار می‌آید، ضمن این که در خیلی از کتاب‌ها از او به عنوان متکلمی‌ بزرگ و فقیه نام برده شده است.<ref> تمام منابع قبلی.</ref> از خیلی از کتاب‌های تحقیق و چیزی مهم بدست نیامده.
+
# [[روضة الواعظین و تبصرة المتعظین (کتاب)|روضة الواعظین و تبصرة المتعظین]]؛ فتال در مورد این کتاب می‌گوید: «در ایام جوانی مجالس وعظ و [[موعظه]] زیاد برایم اتفاق می‌افتاد که مردم در آن مجالس از من، از [[اصول دین|اصول]] و [[فروع دین]] سوال می‌کردند و من جواب می‌دادم. از من موعظه طلب می‌کردند و از آداب سوال می‌نمودند و من برای جواب‌گویی به کتاب‌های اصحاب مراجع می‌کردم. کتابی جامع که مشتمل بر این مطالب باشد نیافتم، پس به کتاب‌های مختلف رجوع کردم و مطالب زیادی را برداشت نمودم. به فکرم رسید همه این‌ها را جمع کنم که مشتمل باشد بر بعض کلمات خداوند و اخبار [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین علیهم‌السلام. پس آنها را ذکر کردم و نام کتاب را روضة الواعظین و تبصرة المتعظین نامیدم که در جمع‌آوری آن خیلی زحمت کشیدم و خیلی هم خسته شدم. [[سند حدیث|اسناد]] احادیث را حذف کردم؛ زیرا [[احادیث]] مشهور است، لذا نیازی ندیدم که سندها را ذکر کنم».
 +
# التنویر فی معانی التفسیر؛ فتّال در تفسیر خود، از [[التبیان (کتاب)|تفسیر تبیان]] و [[مجمع البیان]] استفاده کرده امّا متأسفانه از این کتاب هیچ نشانى در دست نیست و ظاهراً از بین رفته است. وى در این [[تفسیر]] به مباحث کلامى فراوانى مى پردازد و در دفاع از مذهب حقه [[تشیع|تشیّع]]، مطالبى را نقل مى کند.
 +
# مونس الحزین؛ کتابى دیگر به نام «مونس الحزین» هم از آثار فتّال شمرده شده است.
  
−
'''تحصیلات'''
+
==ویژگی‌های علمی و اخلاقی==
  
−
همان طور که گفته شد، متأسفانه کمتر در این موارد بحث شده است. اما آن چه مسلم است، وی در محضر بزرگان شرکت می‌کرده و از تحصیلات عالیه‌ای برخوردار بوده و حتی خود محضر درس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. وی از دوران کودکی در محضر پدرش درس می‌خوانده و از برخی کتاب‌ها استفاده می‌شود که فقیه بوده است؛ پس حتماً به درجه اجتهاد رسیده و در بحث کلامی‌ هم انسانی خبره بوده است.
+
درباره شیخ فتال نیشابوری گفته‌اند: متکلم جلیل القدر، واعظ [[فقیه]]، زاهد و پرهیزکار که از [[تواضع]] بالایی برخوردار بود و مورد وثوق همه علما و از بزرگان علمای [[شیعه]] و از عالمان [[شهید]] به شمار می‌آید.<ref> الذریعه، ج ۴، ص ۲۹۷، ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۹۱؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۲۹۲.</ref>
  
−
'''استادان'''
+
فتال در [[فقه]] و [[حدیث]] استادى توانا بود. دانش و [[زهد]] و پارسایى را با هم داشت. سخنرانى با منطق رسا و كوبنده بود و واعظى كه با سخن و عمل پند مى‌داد. گویش زیباى او باعث شد كه به او فتال یا بلبل گویند. [[ابن داوود حلی|ابن‌داوود حلی]] در كتاب «[[رجال ابن داود (کتاب)|رجال]]» خود گوید: فتال عقیده‌ شناسى جلیل‌القدر و فقیهى دانشمند و زاهدى پارسا بود.
  
−
از جمله استادان شیخ فتال نیشابوری که در کتاب‌های تراجم نامشان آمده عبارتند از:
+
از جمله ویژگی‌های اخلاقی فتال نیشابوری می‌توان به ساده‌زیستی، تواضع و صمیمیت او با مردم اشاره کرد؛ به طوری که مردم خیلی او را دوست داشتند و مورد اعتماد آن‌ها بود، با مردم خیلی ساده نشست و برخاست می‌کرد و به مشکلات آنان در حد توان رسیدگی می‌نمود، از جمله در امور دینی مردم فعال بود و تلاش فوق‌العاده‌ای از خود نشان می‌داد. وی از زندگی ساده ای برخوردار بود و مورد قبول مردم واقع شد. مواعظ او برای مردم از کلام خدا و از گفتار و [[احادیث]] [[ائمه اطهار|ائمه معصوم]] علیهم‌السلام اقتباس می‌شد. عالم میدان علم و عمل بود، «کان خطیباً واعظاً باقواله و افعاله».<ref> شهداء الفضیله، علامه عبدالحسین امینی، ص ۳۸، چاپ ۱۳۲۰ هـ.ق.</ref>
  
−
* 1. شیخ حسن بن علی بن احمد؛
+
==شهادت==
  
−
* 2. [[شیخ طوسی]]؛
+
در برخی از کتاب‌های تاریخی گفته شده که [[شیعه]] بودن فتال نیشابوری سبب قتل و شهادت او بوده، و ظاهراً تبلیغ تشیع و پافشاری بر آن موجب شهادت او شده است.<ref> مستدرکات اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۲۴۶؛ ریاض العلماء، ج ۵، ص ۷۵.</ref> قاتل او ابوالمحاسن عبدالرزاق شهاب الاسلام رئیس نیشابور است. عبدالرزاق که پسر برادر [[خواجه نظام الملک طوسی|خواجه نظام‌الملک طوسی]] و یا برادر اوست، در ایام جوانی از دوستان عالمان بود و به تحقیق در [[احکام]] شرع و [[احادیث]] نبوی مشغول بوده و جواب اشکالاتی را که درباره [[دین]] می‌شد پاسخ می‌داده است. وی صاحب [[محراب]] و محضر درس و مورد اعتماد بوده، تا این که سلطان سنجر سلجوقی او را از محراب و مدرسه به وزارت می‌کشاند و او را وزیر خود قرار می‌دهد و امور شهر را بدست او می‌سپارد. او کم‌کم در دربار حکومت تبدیل به انسانی فاسد و دارای صفات زشت چون [[بخل]] و [[شراب خواری|شرب خمر]] می‌شود؛ تا جایی که خود سلطان سنجر سلجوقی در مرو به وزیر، معین الدین ابی نصر احمد کاشی می‌گوید، تمام صفات پست را در او می‌بینم و این همه بدی از چنین شخصی که از اصحاب درس و [[تقوا]] و علم است سزاوار نیست. اما نکته مهم این است که عبدالرزاق از سال ۵۱۳ تا ۵۱۵ ق. حاکم و رئیس نیشابور بود، در حالی که فتال در سال ۵۰۸ ق. به شهادت رسیده پس در زمان ریاست عبدالرزاق نبوده است؛ الا این که گفته شود: عبدالرزاق در زمانی که صاحب محراب و درس بوده فتوا به قتل او داده است و این قبل از ایام وزارت اوست. اما در بعض عبارات آمده است: قتله و هو رئیس النیشابور.<ref> فوائد الرضویه، ص ۴۶۹؛ روضات الجنات، ج ۶، ص ۲۵۹؛ معالم العلماء، ص ۱۱۶.</ref> 
  
−
* 3. [[سید مرتضی]].
+
پیکر فتال نیشابوری در قبرستانی به نام «خیرق» در نیشابور مدفون است.<ref> مقدمه روضه الواعظین.</ref> گفته شده، نام قبرستان «حیره» است و قبر فتال در جلوی آن گورستان واقع شده است. گورستان حیره در شمال تلاجرد علیا و در جنوب گورستان سرد میدان قرار داشته که نام‌آوران و بزرگ مردانی در آنجا به خاک سپرده شده‌اند، که برخی از آنان عبارتند از: سعید بن سلام، ابوعثمان المغزی، عبدالله فرزند منازل، امام اسحاق فرزند حنظل.<ref> نیشابور شهر فیروزه، ص ۲۶۴، انتشارات رامینه، چاپ مهشید، سال ۱۳۵۷ هـ.ش.</ref>  
−
 
+
==پانویس==
−
'''مشایخ'''
 
−
 
 
−
* 1. سید مرتضی؛<ref> از سید مرتضی به واسطه پدرش روایت نقل می‌کند.</ref>
 
−
 
 
−
* 2. شیخ طوسی؛
 
−
 
 
−
* 3. شیخ حسن بن علی؛
 
−
 
 
−
* 4. عبدالجبار بن عبدالله.
 
−
 
 
−
'''شاگردان'''
 
−
 
 
−
* 1. علی بن الحسن بن عبدالله النیشابوری؛
 
−
 
 
−
* 2. محمد بن علی بن شهر آشوب ساروی مازندرانی.<ref> دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 90، مقدمه کتاب روضه الواعظین.</ref>
 
−
 
 
−
'''تألیفات'''
 
−
 
 
−
فتال نیشابوری صاحب دو کتاب به نام «روضه الواعظین و تبصره المتعظین» و کتاب «التنویر فی معانی التفسیر» است. روضه الواعظین یکی از کتاب‌های معروف [[شیعه]] است و مؤلف، آن را در ایام جوانی به رشته تحریر درآورده است.
 
−
 
 
−
فتال می‌گوید: در ایام جوانی مجالس وعظ و موعظه زیاد برایم اتفاق می‌افتاد که مردم در آن مجالس از من، از اصول و فروع دین سوال می‌کردند و من جواب می‌دادم، از من موعظه طلب می‌کردند و از آداب سوال می‌نمودند و من برای جواب‌گویی به کتاب‌های اصحاب مراجع می‌کردم. کتابی جامع که مشتمل بر این مطالب باشد نیافتم پس به کتاب‌های مختلف رجوع کردم و مطالب زیادی را برداشت نمودم. به فکرم رسید همه این‌ها را جمع کنم که مشتمل باشد بر بعض کلمات خداوند و اخبار ائمه معصومین علیهم‌السلام را ذکر کردم و نام کتاب را روضه الواعظین و تبصره المتعظین نامیدم که در جمع‌آوری آن خیلی زحمت کشیدم و خیلی هم خسته شدم.
 
−
 
 
−
اسناد [[احادیث]] را حذف کردم؛ زیرا احادیث مشهور است، لذا نیازی ندیدم که سندها را ذکر کنم.
 
−
 
 
−
این کتاب مکرر در ایران چاپ شده و از منابع [[علامه مجلسی]] در تألیف «بحارالانوار» است که علامت اختصاری آن «روضه» است. در این کتاب 96 مجلس و در بعضی چاپ‌ها 105 مجلس آمده است. سه مجلس اول درباره ماهیت عقل و فضل آن و [[معرفت]] خداوند است، چند مجلس درباره [[نبوت]] و معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مجلس 7 تا 11 درباره حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام است. مجلس دوازدهم درباره شرح حال حضرت ابوطالب علیه‌السلام و همسرش فاطمه بنت اسد علیهاالسلام است. مجالس سیزده و چهارده شرح حال [[حضرت فاطمه]] زهرا علیهاالسلام است، در مجلس 17 تا 31 شرح حال و فضائل [[اهل بیت]] عصمت و طهارت علیهم‌السلام ذکر شده و در بقیه مجالس به امور اخلاقی و فروعات دین پرداخته شده است.
 
−
 
 
−
همه منابعی که در تألیف روضه الواعظین از آن‌ها استفاده شده در این کتاب از آن‌ها نام برده شده، با این که چنین کاری معمول نبوده است. مصادر مهم مورد استفاده در تألیف این کتاب عبارتند از: کافی مرحوم کلینی، امالی شیخ طوسی، امالی و خصال شیخ صدوق، کتاب الاقتصاد [[شیخ طوسی]] و امالی و ارشاد مرحوم مفید.<ref> مقدمه روضه الواعظین.</ref>
 
−
 
 
−
'''ویژگی‌های اخلاقی'''
 
−
 
 
−
از جمله ویژگی‌های اخلاقی فتال نیشابوری می‌توان به ساده‌زیستی، تواضع و صمیمیت او با مردم اشاره کرد؛ به طوری که مردم خیلی او را دوست داشتند و مورد اعتماد آن‌ها بود، با مردم خیلی ساده نشست و برخاست می‌کرد و به مشکلات آنان در حد توان رسیدگی می‌نمود من جمله در امور دینی مردم فعال بود و تلاش فوق‌العاده‌ای از خود نشان می‌داد. وی از زندگی ساده ای برخوردار بود و مورد قبول مردم واقع شد. مواعظ او برای مردم از کلام خدا و از گفتار و [[احادیث]] ائمه معصوم علیهم‌السلام اقتباس می‌شد. عالم میدان علم و عمل بود، کان خطیباً واعظاً باقواله و افعاله.<ref> شهداء الفضیله، علامه عبدالحسین امینی، ص 38، چاپ 1320 هـ.ق.</ref>
 
−
 
 
−
'''از دیدگاه عالمان'''
 
−
 
 
−
عالمان بزرگ درباره شیخ فتال نیشابوری گفته‌اند: متکلم جلیل القدر، واعظ فقیه، زاهد و پرهیزکاری است که از تواضع بالایی برخوردار بود و مورد وثوق همه علما است و از بزرگان علمای شیعه و عالمان شهید به شمار می‌آید.<ref> الذریعه، ج 4، ص 297، ریحانه الادب، ج 4، ص 291؛ اعیان الشیعه، ج 6، ص 292.</ref>
 
−
 
 
−
'''اوضاع سیاسی، اجتماعی قرن 5 و 6'''
 
−
 
 
−
چهره واقعی بنی‌عباس که ابتدا با شعار حمایت از اهل بیت علیهم‌السلام و مخصوصاً [[امام رضا]] علیه‌السلام به قدرت دست یافته بودند آشکار شد و آنان دست به کشتار بزرگان شیعیان علی علیه‌السلام و سادات؛ اعم از زیدیه و سادات حسنی و اسماعیلیه و واقفیه و اثنی عشریه زدند.
 
−
 
 
−
بعد از آن هرگاه قبائلی چون آل بویه و نظائر ایشان به قدرت می‌رسیدند وضع شیعیان بهتر می‌شد و اجتماعاتی تشکیل می‌شد و حتی در مقابل حکومت موضع می‌گرفتند و قیام‌هایی از ناحیه علویان و فاطمیان و خاندان‌های ایرانی رخ می‌داد. [[عباسیان]] برای نجات خود ترکان را تقویت کردند و نخست غزنویان و سپس سلجوقیان را ترجیح دادند.
 
−
 
 
−
در دوره سلجوقیان، دو مذهب حنفی که مذهب پادشاهان و مذهب شافعی که مذهب خاندان نظام‌الملک طوسی بود، بر دیگر مذاهب ایرانی چیره بود. آنان هم نسبت به هم تعصب داشتند و خشونت درباره عالمان مذاهب بسیار بالا بود و این دوره دوره عجیبی به شمار می‌رفت، زیرا تعصبات فراوانی بین مذاهب بوده است. عالمانی هم بودند که در دفاع از شیعه، کتاب و مطلب می‌نوشتند، از جمله کتاب «النقض» به قلم عبدالجلیل قزوینی که در پاسخ کتاب «بعض فضایح الروافض» نوشته شده و همچنین کتاب روضه الواعظین فتال نیشابوری<ref> تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه آقای محمدحسین جلیل، ص 16، تاریخ بیهقی، ص 232، چاپ 1356 هـ.ش، مشهد، دکتر علی‌اکبر فیاضی.</ref> در این دوره حملات فراوانی بر علیه شیعه نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از ممالک شیعه‌نشین خصوصاً در کشور [[عراق]] و خراسان جریان داشت.
 
−
 
 
−
دانشوارن بزرگوار هم به هر نحو؛ اعم از مباحثه، مقالات و سخنرانی‌ها به مبارزه برخاسته ولی چون در حکومت پایگاهی نداشتند در تنگنا قرار گرفته و عده فراوانی از آن‌ها به خاطر دفاع از تشیع علوی به شهادت رسیدند. از جمله همین شهدا، مرحوم شیخ فتال است که در نیشابور، در جلسات کوچک با مردم و مخصوصاً در سخنرانی‌ها در مقابل دشمنان مذهب شیعه ایستادگی فراوان کرد و حتی در کتاب تفسیر خود و کتاب روضه الواعظین به دفاع از شیعه برخاست و در نهایت در همین راه به شهادت رسید.
 
−
 
 
−
'''نحوه شهادت'''
 
−
 
 
−
درباره شهادت شیخ فتال و سبب شهادت او چیزی ذکر نشده است؛ اما روشن است که قاتل او ابوالمحاسن عبدالرزاق شهاب الاسلام رئیس نیشابور است. عبدالرزاق که پسر برادر خواجه نظام‌الملک طوسی و یا برادر اوست، در ایام جوانی از دوستان ائمه و عالمان و روحانیت بود و به تحقیق در [[احکام]] شرع و [[احادیث]] نبوی مشغول بوده و جواب اشکالاتی را که درباره دین می‌شد پاسخ می‌داده است. وی صاحب محراب و محضر درس و مورد اعتماد بوده تا این که سلطان سنجر سلجوقی او را از محراب و مدرسه به وزارت می‌کشاند و او را وزیر خود قرار می‌دهد و امور شهر را بدست او می‌سپارد.
 
−
 
 
−
وی که انسانی متواضع و متدین بود کم‌کم در دربار حکومت تبدیل به انسانی فاسد و دارای صفات زشت چون: بخل و شرب خمر می‌شود؛ تا جایی که خود سلطان سنجر سلجوقی در مرو به وزیر، معین الدین ابی نصر احمد کاشی می‌گوید، تمام صفات پست را در او می‌بینم و این همه بدی از چنین شخصی که از اصحاب درس و تقوا و علم است سزاوار نیست؛ اما نکته مهم این است که عبدالرزاق از سال 513 تا 515 حاکم و رئیس نیشابور بود، در حالی که فتال در سال 508 به شهادت رسیده پس در زمان ریاست عبدالرزاق نبوده است؛ الا این که گفته شود: عبدالرزاق در زمانی که صاحب محراب و درس بوده فتوا به قتل او داده است و این قبل از ایام وزارت اوست.
 
−
 
 
−
اما در بعض عبارات آمده است: قتله و هو رئیس النیشابور.<ref> فوائد الرضویه، ص 469؛ روضات الجنات، ج 6، ص 259؛ معالم العلماء، ص 116، منشورات مطبعه الحیدریه، [[نجف]] 1380 هـ.ق.</ref> سبب قتل او معلوم نیست، در برخی از کتاب‌های تاریخی گفته شده که [[شیعه]] بودن او سبب قتل و شهادت او بوده، ظاهراً تبلیغ تشیع و پافشاری بر آن موجب شهادت او شده است.<ref> مستدرکات اعیان الشیعه، ج 2، ص 246؛ فوائد الرضویه، ص 469، چاپ مرکزی تهران؛ ریاض العلماء، ج 5، ص 75، چاپ خیام، قم، 1401 هـ.ق.</ref>
 
−
 
 
−
پیکرش در قبرستانی به نام «خیرق» در نیشابور مدفون است.<ref> مقدمه روضه الواعظین.</ref> گفته شده، نام قبرستان «حیره» است و قبر فتال در جلوی آن گورستان واقع شده است. گورستان حیره در شمال تلاجرد علیا و در جنوب گورستان سرد میدان قرار داشته که نام‌آوران و بزرگ مردانی در آن جا به خاک سپرده شده‌اند، که برخی از آنان عبارتند از: سعید بن سلام، ابوعثمان المغزی، عبدالله فرزند منازل، امام اسحاق فرزند حنظل.<ref> نیشابور شهر فیروزه، ص 264، انتشارات رامینه، چاپ مهشید، سال 1357 هـ.ش.</ref> ظاهراً از این گورستان هیچ اثری نیست.
 
−
 
 
−
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
−
[[رده:علمای قرن ششم]]
+
==منابع==
 +
*[[گلشن ابرار]]، سید حسن سیدی، ج۵، ص۵۵.
 +
*[[اعیان الشیعه]]، سید محسن امین، ج۶، ص۲۹۲.
 +
*[[انجمن مفاخر فرهنگی]]، [[اثرآفرینان]]، ج۴، ص۲۶۲.
 +
[[رده:علمای قرن ششم]][[رده:علماء شیعه]][[رده:علمای شهید]]
 +
[[رده:مفسرین قرآن]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:متکلمان]][[رده:خطیبان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۹

«محمد بن حسن نیشابوری» معروف به «فتّال نیشابوری» (م، ۵۰۸ ق)، فقیه، متکلم، مفسر، محدث و واعظ نامدار شیعه در قرن پنجم و ششم قمری است. او در امر خطابه و وعظ و منبر سرآمد بوده و خطابه از جمله تخصص‌های او به شمار می‌آید. فتال نیشابوری در جلسات سخنرانى، در مقابل دشمنان مذهب شیعه ایستادگى فراوان کرد و حتّى در کتاب خود «روضة الواعظین» به دفاع از تشیع برخاست و سرانجام در همین راه به شهادت رسید.

نام کامل محمد بن حسن فتال نیشابوری
زادگاه نیشابور
وفات ۵۰۸ قمری
مدفن نیشابور

Line.png

اساتید

حسن بن علی نیشابوری، شیخ طوسی، سید مرتضی،عبدالجبار بن عبدالله،...

شاگردان

ابن شهرآشوب مازندرانی، علی بن حسن بن عبدالله نیشابوری،...

آثار

روضة الواعظین و تبصرة المتعظین، التنویر فی معانی التفسیر، مونس الحزین،...

ولادت و خاندان

ابوعلی، محمد بن حسن بن علی بن احمد، در نیشابور به دنیا آمد و دارای عمر طولانی بوده است؛ اما تاریخ ولادت او معلوم نیست و ظاهرا قبل از سال ۴۲۵ قمری متولد شده است. پدرش حسن بن علی از استادان فتال بوده است. گاهی او را به پدرش و گاهی به جدش، احمد و گاهی به پدر پدربزرگش نسبت داده‌اند، که همگی از بزرگان علم و ادب بوده‌اند و البته این جور نسبت، امری شایع بود.[۱] بعضی گمان کرده‌اند که محمد بن حسن و محمد بن احمد یا محمد بن علی چند نفرند.[۲]

از جمله القاب نیشابوری، ابن الفارسی و فتّال و کنیه او ابوعلی و ابوجعفر است. از لقب «ابن الفارسی» معلوم می‌شود که او از نژاد ایرانی است. فتال یکی از اسم‌های بلبل است و علت ملقب شدن او به فتال به خاطر خوش‌صوتی و لطافت زبانی است که در منبر داشته و از نطق بالایی برخوردار بوده است.[۳]

استادان و شاگردان

فتال در محضر بزرگان شرکت می‌کرده و از تحصیلات عالیه‌ای برخوردار بوده و حتی خود محضر درس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. وی از دوران کودکی در محضر پدرش درس می‌خوانده و از برخی کتاب‌ها استفاده می‌شود که فقیه بوده است؛ پس حتماً به درجه اجتهاد رسیده و در بحث کلامی‌ هم انسانی خبره بوده است.

از جمله مشایخ و استادان شیخ فتال نیشابوری که در کتاب‌های تراجم نامشان آمده عبارتند از:

  • حسن بن علی نیشابوری (پدرش)
  • شیخ طوسی؛ ابن شهرآشوب تصریح مى کند که «یروى من الشیخ بلا واسطه قرائة و سماعاً و مناولة و اجازة باکثر کتبه و روایاته».
  • سید مرتضی[۴]؛ وى در سفرى با پدرش به بغداد رفته و چند ماه از محضر سیّد مرتضى بهره برده است.
  • عبدالجبار بن عبدالله

و از شاگردان نیشابوری این افراد ذکر شده اند:

آثار و تألیفات

مهمترین آثار فتال نیشابوری عبارتند از:

  1. روضة الواعظین و تبصرة المتعظین؛ فتال در مورد این کتاب می‌گوید: «در ایام جوانی مجالس وعظ و موعظه زیاد برایم اتفاق می‌افتاد که مردم در آن مجالس از من، از اصول و فروع دین سوال می‌کردند و من جواب می‌دادم. از من موعظه طلب می‌کردند و از آداب سوال می‌نمودند و من برای جواب‌گویی به کتاب‌های اصحاب مراجع می‌کردم. کتابی جامع که مشتمل بر این مطالب باشد نیافتم، پس به کتاب‌های مختلف رجوع کردم و مطالب زیادی را برداشت نمودم. به فکرم رسید همه این‌ها را جمع کنم که مشتمل باشد بر بعض کلمات خداوند و اخبار ائمه معصومین علیهم‌السلام. پس آنها را ذکر کردم و نام کتاب را روضة الواعظین و تبصرة المتعظین نامیدم که در جمع‌آوری آن خیلی زحمت کشیدم و خیلی هم خسته شدم. اسناد احادیث را حذف کردم؛ زیرا احادیث مشهور است، لذا نیازی ندیدم که سندها را ذکر کنم».
  2. التنویر فی معانی التفسیر؛ فتّال در تفسیر خود، از تفسیر تبیان و مجمع البیان استفاده کرده امّا متأسفانه از این کتاب هیچ نشانى در دست نیست و ظاهراً از بین رفته است. وى در این تفسیر به مباحث کلامى فراوانى مى پردازد و در دفاع از مذهب حقه تشیّع، مطالبى را نقل مى کند.
  3. مونس الحزین؛ کتابى دیگر به نام «مونس الحزین» هم از آثار فتّال شمرده شده است.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

درباره شیخ فتال نیشابوری گفته‌اند: متکلم جلیل القدر، واعظ فقیه، زاهد و پرهیزکار که از تواضع بالایی برخوردار بود و مورد وثوق همه علما و از بزرگان علمای شیعه و از عالمان شهید به شمار می‌آید.[۶]

فتال در فقه و حدیث استادى توانا بود. دانش و زهد و پارسایى را با هم داشت. سخنرانى با منطق رسا و كوبنده بود و واعظى كه با سخن و عمل پند مى‌داد. گویش زیباى او باعث شد كه به او فتال یا بلبل گویند. ابن‌داوود حلی در كتاب «رجال» خود گوید: فتال عقیده‌ شناسى جلیل‌القدر و فقیهى دانشمند و زاهدى پارسا بود.

از جمله ویژگی‌های اخلاقی فتال نیشابوری می‌توان به ساده‌زیستی، تواضع و صمیمیت او با مردم اشاره کرد؛ به طوری که مردم خیلی او را دوست داشتند و مورد اعتماد آن‌ها بود، با مردم خیلی ساده نشست و برخاست می‌کرد و به مشکلات آنان در حد توان رسیدگی می‌نمود، از جمله در امور دینی مردم فعال بود و تلاش فوق‌العاده‌ای از خود نشان می‌داد. وی از زندگی ساده ای برخوردار بود و مورد قبول مردم واقع شد. مواعظ او برای مردم از کلام خدا و از گفتار و احادیث ائمه معصوم علیهم‌السلام اقتباس می‌شد. عالم میدان علم و عمل بود، «کان خطیباً واعظاً باقواله و افعاله».[۷]

شهادت

در برخی از کتاب‌های تاریخی گفته شده که شیعه بودن فتال نیشابوری سبب قتل و شهادت او بوده، و ظاهراً تبلیغ تشیع و پافشاری بر آن موجب شهادت او شده است.[۸] قاتل او ابوالمحاسن عبدالرزاق شهاب الاسلام رئیس نیشابور است. عبدالرزاق که پسر برادر خواجه نظام‌الملک طوسی و یا برادر اوست، در ایام جوانی از دوستان عالمان بود و به تحقیق در احکام شرع و احادیث نبوی مشغول بوده و جواب اشکالاتی را که درباره دین می‌شد پاسخ می‌داده است. وی صاحب محراب و محضر درس و مورد اعتماد بوده، تا این که سلطان سنجر سلجوقی او را از محراب و مدرسه به وزارت می‌کشاند و او را وزیر خود قرار می‌دهد و امور شهر را بدست او می‌سپارد. او کم‌کم در دربار حکومت تبدیل به انسانی فاسد و دارای صفات زشت چون بخل و شرب خمر می‌شود؛ تا جایی که خود سلطان سنجر سلجوقی در مرو به وزیر، معین الدین ابی نصر احمد کاشی می‌گوید، تمام صفات پست را در او می‌بینم و این همه بدی از چنین شخصی که از اصحاب درس و تقوا و علم است سزاوار نیست. اما نکته مهم این است که عبدالرزاق از سال ۵۱۳ تا ۵۱۵ ق. حاکم و رئیس نیشابور بود، در حالی که فتال در سال ۵۰۸ ق. به شهادت رسیده پس در زمان ریاست عبدالرزاق نبوده است؛ الا این که گفته شود: عبدالرزاق در زمانی که صاحب محراب و درس بوده فتوا به قتل او داده است و این قبل از ایام وزارت اوست. اما در بعض عبارات آمده است: قتله و هو رئیس النیشابور.[۹]

پیکر فتال نیشابوری در قبرستانی به نام «خیرق» در نیشابور مدفون است.[۱۰] گفته شده، نام قبرستان «حیره» است و قبر فتال در جلوی آن گورستان واقع شده است. گورستان حیره در شمال تلاجرد علیا و در جنوب گورستان سرد میدان قرار داشته که نام‌آوران و بزرگ مردانی در آنجا به خاک سپرده شده‌اند، که برخی از آنان عبارتند از: سعید بن سلام، ابوعثمان المغزی، عبدالله فرزند منازل، امام اسحاق فرزند حنظل.[۱۱]

پانویس

  1. ↑ مثل سید بن طاووس و ابن شهر آشوب که منسوب به پدربزرگ خود هستند.
  2. ↑ الذریعه، ج ۱۱، ص ۳۰۵؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۹۱؛ معالم العلماء، ص ۱۱۶.
  3. ↑ ریاض العلما، ج ۵، ص ۷۵؛ ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۹۱.
  4. ↑ از سید مرتضی به واسطه پدرش روایت نقل می‌کند.
  5. ↑ دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۹۰، مقدمه کتاب روضه الواعظین.
  6. ↑ الذریعه، ج ۴، ص ۲۹۷، ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۹۱؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۲۹۲.
  7. ↑ شهداء الفضیله، علامه عبدالحسین امینی، ص ۳۸، چاپ ۱۳۲۰ هـ.ق.
  8. ↑ مستدرکات اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۲۴۶؛ ریاض العلماء، ج ۵، ص ۷۵.
  9. ↑ فوائد الرضویه، ص ۴۶۹؛ روضات الجنات، ج ۶، ص ۲۵۹؛ معالم العلماء، ص ۱۱۶.
  10. ↑ مقدمه روضه الواعظین.
  11. ↑ نیشابور شهر فیروزه، ص ۲۶۴، انتشارات رامینه، چاپ مهشید، سال ۱۳۵۷ هـ.ش.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=فتال_نیشابوری&oldid=146882»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا