محمدتقی بروجردی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

غواص اندیشه

مقدمه

نوشتن زندگینامه بزرگانی که عمر پربار خود را در راه اعتلا و شکوفایی میراث‌های علمی، دینی، فرهنگی، هنری، ادبی و... سپری کرده‌اند، از وظایف پژوهشگران بشمار می‌‌رود. نیز، به نگارش درآوردن زندگانی آنان، در حقیقت قدردانی از مقام شامخ و تلاش فراوان آن اسوه‌های صبر، مقاومت، تبلیغ و تبیین اهداف بلند آنان و معرفی آثار ارجمندشان به نسل حاضر و نسل‌های بعد خواهد بود. کوتاهی در این امر نیز باعث فراموشی نام و یاد آنان و نابودی آثار بی‌بدیلشان خواهد گردید. در این نوشتار برای شناخت یکی از عالمان بزرگ عصر حاضر آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی و معرفی آثار گرانقدر او کوشش شده است.

یکی از غواصان اقیانوس فضیلت، دانش و معرفت که در عصر حاضر و از خطه مجتهدپرور بروجرد برخاسته، آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی نجفی، فرزند انسان وارسته و محب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام حاج عبدالکریم بروجردی است. حاج عبدالکریم، مالک روستای مرو (بر وزن مگو، عمو...) بوده است.

تولد

شیخ محمدتقی، در سال 1315 ق. در شهر علم و اجتهاد، بروجرد به دنیا آمد.

تحصیلات

خانواده شریف شیخ محمدتقی که با دین و دیانت و عالَم روحانیت رابطه‌ای ناگسستنی داشتند، به جهت تقویت مبانی دینی و معارف اسلامی، فرزند خود را به حوزه علمیه بروجرد روانه کردند. او مقدمات علوم دینی را در بروجرد فراگرفت و در 21 سالگی، یعنی سال 1336 ق به نجف اشرف رهسپار شد؛ و دروس سطح و خارج فقه و اصول و... را در آنجا گذراند. وی مدت زیادی از عمر شریفش را در طلب دانش، تحقیق، تعلم، تعلیم و تدریس در سطوح عالی، در نجف اشرف سپری کرد.

استادان سطح

شیخ محمدتقی، سطوح عالی حوزوی را در نجف اشرف، در محضر بزرگانی که نام آنان در ذیل می‌‌آید، فراگرفت:

1- سید محمدرضا رفسنجانی (مرعشی):

وی سال ق. در رفسنجان به دنیا آمد و در سال 1342 ق. در نجف، رخت از دنیا بست. مدفن این عالم فرهیخته در جوار آستان جد بزرگوارش، امام علی علیه السلام است. او برای تحصیل به یزد و بعد به نجف مهاجرت کرد و در محضر استادان بزرگ نجف اشرف حاضر شد. به درجه اجتهاد رسید. وی مدت دو سال مرجع عالم تشیع بود؛ اما اجل، مهلتش نداد و در 56 سالگی بدرود حیات گفت. از وی دو فرزند به نام‌های سید مهدی و سید کاظم مرعشی به یادگار مانده است. این عالم بزرگوار دارای آثار گرانقدری است.

2- شیخ عبدالحسین رشتی:

عبدالحسین بن عیسی بن یوسف بن علی عبدالغنی گیلانی نجفی، در سال 1292 ق. در کربلا پا به عرصه خاکی نهاد. وی در اصل (ایرانی-رشتی) بود. این عالم فرهیخته مقدمات علوم دینی را در نجف فراگرفت و در 14 سالگی همراه پدرش به ایران مهاجرت نمود و در رشت اقامت گزید. وی بعد از تکمیل مقدمات و سطوح، دوباره به نجف مهاجرت کرد. او از شاگردان آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی، شیخ محمدکاظم خراسانی، شیخ الشریعه اصفهانی و... است. او در سال 1373 ق. وفات یافت و در وادی السلام نجف اشرف در مقبره شخصی به خاک سپرده شد.

3- شیخ مرتضی طالقانی:

طالقانی در سال 1280 ق. در طالقان به دنیا آمد. او پس از آموزش قرآن و زبان فارسی در مکتب خانه طالقان، به تهران و سپس به اصفهان عزیمت نمود و پس از آن به نجف اشرف مهاجرت کرد. وی در این شهر از محضر استادان بزرگ استفاده نمود و به تهذیب نفس و تکمیل روح پرداخت و به کمالات معنوی و روحی رسید. این دانشمند بزرگ به تدریس و پرورش شاگردان باتقوا پرداخت و از استادان عرفان در نجف بود. طالقانی در سال 1364 ق. در نجف از دنیا رفت.

4- سید میرزا آقا استهباناتی:

ابراهیم بن حسن بن ابراهیم، معروف به میرزا آقا استهباناتی در سال 1297 ق. در استهبان (فارس، ایران) به دنیا آمد. وی مقدمات علوم دینی را در آن جا فراگرفت و سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد. او از شاگردان آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی، شیخ محمدکاظم خراسانی و میرزا محمدتقی شیرازی است. این عالم فرزانه در سال 1378 ق. از دنیا رفت و در نجف اشرف، در یکی از حجره‌های صحن مطهر امیرالمومنین علیه السلام به خاک سپرده شد.

5- حاج میرزا علی ایروانی:

علی بن عبدالحسین بن علی‌اصغر بن محمدباقر، معروف به حاج میرزا علی ایروانی در سال 1301 ق. به دنیا آمد و در سال 1354 ق. رخت از دنیا بست و در نجف اشرف به خاک سپرده شد. وی در سال 1345 ق. کتابی در علم اصول به نام نهایة النهایة فی شرح الکفایة به رشته تحریر درآورده است.

استادان درس خارج

شیخ محمدتقی پس از اتمام سطح، دروس خارج حوزوی را نزد عالمان بزرگی فراگرفت و به درجه اجتهاد دست یافت. استادان این مرحله از تحصیلات وی عبارتند از:

1- میرزا محمدحسین نائینی:

شیخ میرزا محمدحسین بن میرزا عبدالرحیم، ملقب به شیخ الاسلام نایینی نجفی، در سال 1277 ق. در نایین متولد شد و در 26 جمادی الثانی 1355 ق. درگذشت. از میان استادان وی، می‌‌توان به سید اسماعیل صدر و میرزا محمدحسن شیرازی اشاره کرد.

2- آقا ضیاءالدین عراقی، نابغه علم اصول:

او فرزند مولا محمد عراقی نجفی است و در سال 1278 ق. در اراک به دنیا آمد. یکی از اساتید وی، آخوند خراسانی است. او ذی الحجه 1359 ق. در نجف از دنیا رفت و در صحن مطهر، مقبره شخصی به خاک سپرده شد.

3- سید ابوالحسن اصفهانی:

ابوالحسن محمد بن عبدالحمید موسوی در سال 1284 ق. در روستای مدیسه لنجان اصفهان پا به عرصه وجود نهاد. وی زعیم بزرگ شیعه در نجف اشرف و مرجع علی الاطلاق جهان تشیع بوده و دارای تألیفاتی است. وی در سال 1365 ق. از دنیا رفت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

شاگردان

شیخ محمدتقی بروجردی، شاگردان بسیاری پرورش داده؛ اما در منابع، نام آن ها ذکر نشده است. فقط در مصاحبه با آقای شیخ محمدمهدی آصفی توانستیم به شرح حال سه تن از آنان دست یابیم که عبارتند از:

1- شیخ علی محمد آصفی بروجردی:

شیخ علی محمد، در سال 1332 ق. به دنیا آمد. وی فرزند حاج صادق بروجردی و داماد شیخ محمدتقی بروجردی است. وی از عالمان، مجتهدان و عارفان روزگار خود بود. او گنجی بود از معرفت که در کنجی قرار گرفت. از وی آثاری در فقه، اصول و تفسیر به جا مانده که بعضی از آن ها به طور مستقل یا در مجلات علمی ‌‌آن روزگار به چاپ رسیده است. او در کتاب موسوعة النجف الاشرف این گونه معرفی شده است. «الآصفی: علی بن محمد بن الحاج صادق البروجردی النجفی.(22) 1332-1389 ق. مؤلّفاته الفقهیّه: 1- حکم الرّضاع؛ 2- نهج الهدی فی حرمةالرّبا؛ این عالم فرهیخته در سال 1389 ق. به دیار باقی شتافت.(23)

2- آیت الله شیخ ابوالقاسم خزعلی:

استاد بزرگوار و خطیب عالیقدر، آیت الله شیخ ابوالقاسم خزعلی (فرزند غلامرضا)، برادرزاده آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی از مدرسان بزرگ حوزه علمیه قم و از خطیبان نامی ‌‌معاصر، دارای مقام شامخ علم و بیان و فضل و تقواست.(24)

او در حدود سال 1345 ق. در مشهد به دنیا آمد؛ و پس از تحصیل دروس جدید و ادبیات عرب به قم مهاجرت نمود و سطوح را نزد استادان بزرگ به پایان رسانید. وی چندین سال، از درس فقه و اصول زعیم عالیقدر جهان اسلام آیت الله بروجردی و به ویژه امام خمینی و آیت الله محقق داماد و... استفاده نمود.(25)

3- شهید مظفری:(26)

تألیفات

شیخ محمدتقی بروجردی، در اکثر ابواب فقه به تألیف پرداخته و در علم اصول، یک دوره کامل به نام «نهایة الافکار» در چهار جلد تدوین کرده است که تقریر بحث اصول استادش شیخ ضیاءالدین عراقی است.

• 1- رساله‌ای در ارث همسر؛(27)

• 2- رساله‌ای در دِرهَم و دینار؛

• 3- رساله‌ای در تعاقب ایدی؛(28)

• 4- رساله‌ای در رضاع؛

• 5- رساله‌ای در منجزات مریض؛

• 6- رسائل دیگر در ابواب دیگر؛

• 7- حاشیه بر عروةالوثقی؛(نهج الهدی)(29)

• 8- حاشیه استدلالی بر عروةالوثقی؛

• 9- حاشیه فتوائیه، به زبان فارسی بر توضیح المسائل و به صورت خطی.

• 10- رساله‌ای در رد بر فرقه بابیه(خطی)؛

• 11- رساله‌ای در اجتهاد و تقلید؛

و تألیف‌های دیگری که برخی از آن ها کامل و بعضی ناقص هستند.

مراتب علمی

شیخ محمدتقی در امور تحصیلی بسیار کوشا و مقید مباحثه بود و نظری قوی و سلیم، بیانی شیرین و شیوا، و اشتیاقی فراوان به درس و تحقیق داشت. وی بیش از چهار دوره کامل در درس اصول آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی حاضر شد و سه دوره از این دروس را تقریر نمود، که ثمره آنها، کتاب نهایة الافکار است.(30)

این تقریر بهترین تقریری است که از درس اصول آقا ضیاءالدین عراقی نوشته شده و باقی مانده(31) و یکی از منابع درس خارج اصول در حوزه‌های علمیه است. شیخ محمدتقی تقریرات دروس دو استاد دیگرش آیات: شیخ محمدحسین نایینی و سید ابوالحسن اصفهانی را در فقه و اصول به صورت متفرقه نگاشته است. قابل ذکر است که آیت الله بروجردی کتاب وی با نام رساله‌ای در اجتهاد و تقلید را قبل از چاپ مطالعه نمود و از عظمت علمی ‌‌آن بسیار تعجب نمود و در مجالس و محافل، از آن تمجید نمود.(32)

کتاب حاشیه گسترده استدلالی بر عروة الوثقی خلاصه آرای فقهی وی است. این کتاب، جایگاه مؤلف در فقه، و قدرت علمی ‌‌او متجلی است؛ همان طور که برای خواننده آن، ذوق سلیم نویسنده در استنباط و اجتهاد واضح و روشن می‌‌گردد. شیخ محمدتقی این تعلیقات را تا کتاب حج رسانده؛ و بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن بقیه مطالب، وفات یافته و قلم از دست مبارکش بر زمین افتاده است.(33) وی مصداق بارز حدیث شریف نبوی صلی الله علیه و آله گردید که: «اُطلُبُ العلم من المهد الی اللّحد».

چنین گفت پیغمبر راستگوی × ز گهواره تا گور دانش بجوی.

مشایخ روایی

آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی، پس از پیمودن راه کمال و فضل و رسیدن به مراتب بالای تهذیب نفس و اخلاق والا، و بعد از پشت سر گذاشتن آزمایش‌های بسیار از استادان بزرگی در نجف اشرف، اجازه نقل حدیث دریافت کرد. اسامی‌‌آن بزرگان عبارت است از:

• 1- میرزا حسین نوری؛(34)

• 2- آقا ضیاءالدین عراقی؛

• 3- سید ابوالحسن اصفهانی.

اجازه اجتهاد

شیخ محمدتقی از دو استاد بزرگوارش(35)، آقا ضیاءالدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد گردید.

فعالیت‌ها

شیخ محمدتقی بروجردی، در طول عمر شریف و پربارش، به امر تحقیق، تدریس، تألیف، تقریر، موعظه و تبلیغ، امامت جماعت و... اشتغال داشت. و نیز او، نسبت به انحرافات و بدعت‌های فکری، حساس(36) بود و درباره دین و شریعت و احکام بلند آن، غیرت و حمیت خاصی داشت. از جمله، وی در مقابل افکار و آثار(37) احمد کسروی، رضاقلی شریعت سنگلجی و... به مبارزه پرداخته است.

دوره‌های زندگی

زندگی پر حاصل شیخ محمدتقی بروجردی به چهار دوره تقسیم می‌‌شود:

فعالیت‌های سیاسی:

از فعالیت‌های سیاسی او اطلاعی در دسترس نیست؛ مگر در چهار مورد از اسناد مربوط به انقلاب اسلامی ‌‌که در جلد سوم کتاب اسناد انقلاب اسلامی ‌‌چاپ شده است و امضای وی در ذیل آن ها وجود دارد.

• 1- متن نامه هیئت علمیه تهران به (محمدرضا)شاه درباره مجلس مؤسسان و تغییر بعضی از مواد قانون اساسی به تاریخ 1328/1/21 ش/یازدهم جمادی الثانی 1368 ق. که هیئت علمیه تهران در منزل حجة الاسلام والمسلمین حاج میرزا یحیی صدرالعلماء، اجتماع نمودند و نامه فوق را در خصوص مجلس مؤسسان برای شاه نوشته و ارسال داشتند.(38)

• 2- متن اعلامیه علما و روحانیان تهران درباره تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی، به تاریخ 1341/9/1 ش(39) خطاب به ملت ایران.

• 3- متن اعلامیه روحانیان تهران درباره اعلام عزا در نوروز 1342 ش.

روحانیون امسال عزا دارند.

به مناسبت همزمان شدن ایام نوروز با شهادت رئیس مذهب، حضرت امام صادق علیه السلام و حوادث ناگواری که به اسلام وارد و موجب تأثر شدید گردیده است، جامعه روحانیت، عزادار و به عنوان عید، جلوس نخواهند داشت. الاحقر محمدرضا التنکابنی - العبد محمدتقی آملی - الاحقر محمدتقی بروجردی...(40)

• 4- متن تلگرام جمعی از علما و روحانیان به آیت الله العظمی ‌‌گلپایگانی درباره فاجعه مدرسه فیضیه. تهران، قم 11070، تاریخ 4/1/1342 ش.

حضرت آیت الله آقای گلپایگانی دامت برکاته:

حوادث ناگوار چند روز اخیر و تجاوز به حریم مقدس اسلام و روحانیت، موجب نگرانی و تأثّر شدید (گردید)؛ «انا لله و انا الیه راجعون» جامعه روحانیت همدردی خود را اعلام؛ از خداوند عالم حفظ اسلام و مسلمین را مسألت دارند. الاحقر علی‌اصغر خویی - باقر طباطبایی قمی‌‌ - الاحقر حاج سید هادی خسروشاهی - الآثم احمد الحسینی اللواسانی - الاحقر محمدتقی بروجردی...(41)

• 1- در بروجرد: زندگی در بروجرد که از کودکی تا جوانی (21 سالگی) یعنی بین سال های 1274-1295 ش. را شامل می‌‌شود، زمان تحصیلات مقدماتی و رشد و بالندگی اوست.(42)

• 2- هجرت به نجف: مهاجرت به نجف اشرف و سکونت در آن جا (از سال 1295 ش تا 1325 یا 1324 ش. یعنی تا بعد از(43) وفات استادش سید ابوالحسن اصفهانی.

• 3- مهاجرت به ایران: مهاجرت به ایران و سکونت در قم که تقریباً از سال 1325 ش. را شامل می‌‌شود.

شیخ محمدتقی بروجردی بعد از وفات آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، به ایران بازگشت و در قم با آیت الله بروجردی ملاقات نمود. وی به اصرار آیت الله بروجردی در قم ساکن گردید و از اصحاب نزدیک وی شده و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.(44) البته مدت اقامت شیخ محمدتقی در قم مشخص نیست.

• 4- سکونت در تهران: شیخ محمدتقی پس از چند سال اقامت در قم، به دعوت(45) آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی که نسبت به وی عنایت خاصی داشت و به دستور آیت الله بروجردی به تهران مهاجرت کرد. وی در آن جا ساکن گردید و تا پایان عمر شریفش، یعنی سال 1350 ش. به اقامه نماز جماعت در مسجد رئیسی(46) (معروف به مسجد شیشه، واقع در خیابان شیخ هادی، منطقه حسن آباد) و تبلیغ و موعظه پرداخت. این عالم بزرگوار برای عده‌ای به تدریس فقه و اصول برای عده‌ای از فضلا و محصلان حوزه علمیه تهران نیز همت گماشت.(47)

شیخ محمدتقی در کنار همه این امور، لحظه‌ای از مطالعه، تحقیق و تألیف غفلت نکرد. اوج این دوران چهارگانه، دوره دوم زندگی وی، یعنی دوره مهاجرت به نجف اشرف است. این مدت 30 ساله زمان گذراندن سطوح عالی و دروس خارج و استفاده علمی‌‌ و معنوی از استادان بزرگوارش در آنجاست. نوشتن نهایة الافکار(48) و یک دوره فقه استدلالی بر عروة الوثقی، با عنوان حاشیه استدلالی از مهمترین و شاخص‌ترین تلاش‌های عالم بزرگ در این دوران بشمار می‌‌رود.

ویژگی‌های اخلاقی

بروجردی دارای ویژگی‌های اخلاقی بی‌شماری بوده صفات پسندیده این عالم فرزانه را می‌‌توان چنین برشمرد:

• 1- تقوای عالی و برجسته؛

• 2- زهد و سادگی؛

• 3- رهایی از تکلفات اجتماعی؛

• 4- مداومت بر تهجد؛

• 5- استمرار بر ذکر خدا و تلاوت قرآن؛

• 6- غیرت دینی.

شیخ علیرضا پیریایی از فضلای بروجردی، ساکن قم می‌‌گوید: آیت الله شیخ محمدتقی بروجردی، با وجود احراز مقام عالی علمی‌‌ و اجتهادی، در اجتماع خیلی ساده و به طور ناشناس ظاهر می‌‌شد؛ به طوری که به چشم کسانی که او را نمی‌‌شناختند، یک روحانی ساده و معمولی به نظر می‌‌آمد. او علاوه بر مقامات علمی‌‌ و معنوی، مالک روستای مرو بود که از پدرش به او ارث رسیده بود؛ اما هرگاه که به آن جا می‌‌رفت، مردم روستا به یکدیگر، به طور عادی و کم‌اهمیت خبر می‌‌دادند و می‌‌گفتند: شیخ محمدتقی آمده است!

همدوره‌ها

برخی از مراجع بزرگ و عالمان نامی، از همدوره‌های تحصیلی و هم‌بحث آن عالم فرهیخته بوده‌اند؛ که از جمله آن‌ها، حضرات آیات: سید محمدحسن آل طیب، سید محمدعلی سبط الشیخ، سید (محمد) مهدی لاله‌زاری، شیخ حسین وحید خراسانی، سید علی سیستانی، شیخ محمدتقی بهجت، سید محمد شاهرودی، حاج سید محمد جعفر مروج جزایری، میرزا هاشم آملی و حاج سید عبدالاعلی سبزواری هستند.(49)

دوستان نزدیک

شیخ محمدتقی، دوستان بسیاری داشت. بزرگانی که اسمشان ذکر می‌‌شود، از دوستان نزدیک و صمیمی ‌‌وی هستند:

• 1- میرزا هاشم آملی؛

• 2- سید یحیی (مدرس) یزدی؛

• 3- آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی؛

• 4- آیت الله سید محمود شاهرودی.

یکی از دوستان شیخ محمدتقی در قم، شیخ ابوالقاسم صرفی بروجردی بوده که با وی اصول را مباحثه می‌‌نمودند.

آقای صرفی نقل می‌‌کند: در مدتی که شیخ محمدتقی بروجردی، در قم سکونت داشت، با هم، درس اصول را مباحثه می‌‌کردیم. بنده درس فقه را با آقای شیخ محمد غروی کاشانی(50) مباحثه می‌‌نمودم. در آن زمان آقای غروی، هر هفته، بعضی از روزها، مرتب برای انجام برنامه‌های مذهبی به تهران می‌‌رفتند و به من می‌‌گفتند، روزهایی که من در قم نیستم، شما درس اصول را با شیخ محمدتقی بروجردی مباحثه کن؛ و وقتی که بنده از تهران برمی‌‌گردم، درس فقه را با اینجانب مباحثه بنما.

ازدواج

تاریخ ازدواج شیخ محمدتقی برای ما معلوم نیست؛ اما وی با خانمی ‌‌از خاندان شیخ الاسلامی‌‌های بروجرد(51) وصلت نموده است. برادر خانمش، حجةالاسلام شیخ محمدجواد شیخ الاسلامی، در بروجرد از شاگردان آیت الله بروجردی است.(52)

فرزندان

ثمره ازدواج شیخ محمدتقی چند فرزند صالح بود به نام‌های:

• 1- شیخ محمدحسن (تنها پسر)؛

• 2- فاطمه خانم (مادر آقای شیخ محمدمهدی آصفی)؛

• 3- وجهیه خانم؛

• 4- محترم خانم.

نوادگان

یکی از نوادگان دختری شیخ محمدتقی، آیت الله شیخ محمدمهدی آصفی، فرزند شیخ علی محمد آصفی بروجردی و مسئول فعلی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام است. نوه دیگر دختری وی مرحوم حاج آصف آصفی معروف به حاج آصف(53) برادر آقای آصفی بوده که در بروجرد به کسب(54) اشتغال داشت. ما بیش از این، از زندگی او اطلاعی نداریم.

آیت الله شیخ محمدمهدی آصفی

وی فرزند آیت الله شیخ علی محمد آصفی بروجردی و نوه دختری شیخ محمدتقی بروجردی است. نامبرده مقدمات و سطح را در نجف، در محضر پدر بزرگوارش و جمعی از بزرگان آن جا فراگرفت و خارج فقه و اصول را در نجف، نزد بزرگان عصر خود گذراند. وی تحصیلات دانشگاهی را نیز تا مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه بغداد به اتمام رسانید. او بیش از 25 سال در فعالیت‌های سیاسی علیه رژیم بعث عراق، شرکت داشت و نیز در کادر رهبری حزب «الدعوة» بیش از 30 سال عضو بوده؛ و بیش از 10 سال سِمَت سخنگوی رسمی ‌‌آن حزب را برعهده داشته است. وی همچنین در حوزه علمیه نجف و قم، سال‌ها به تدریس فقه، اصول، فلسفه و تفسیر قرآن مشغول بوده؛ متجاوز از 10 سال است که وی در حوزه علمیه قم، فقه و اصول تدریس می‌‌نماید.(55)

از نگاه آیت الله بروجردی

شیخ محمدتقی در قم از نزدیکان آیت الله بروجردی بود و آن بزرگوار به مقام علمی‌‌ و تقوایی شیخ عنایت خاصی داشته است. آیت الله بروجردی بعضی از رساله‌های علمی‌‌ و فقهی شیخ محمدتقی را مطالعه کرده و در مجالس شخصی از آن ها تعریف و تمجید نموده است؛ مانند کتاب رساله‌ای در اجتهاد و تقلید.(56)

البته آشنایی آیت الله بروجردی با شیخ محمدتقی به سال‌ها قبل برمی‌‌گردد. شیخ محمدتقی بروجردی نیز، اولین(57) کسی است که در ضمن یکی از مسافرت‌هایش از نجف به ایران و بروجرد، زمانی که آیت الله بروجردی در بروجرد سکونت داشت و هنوز شهرت جهانی نداشت، کتاب حاشیه بر عروة الوثقی، تألیف آیت الله بروجردی را به نجف برده و در آن جا، بزرگان نجف، از جمله آیت الله حاج شیخ محمدرضا آل یاسین (دایی آیت الله شهید سید محمدباقر صدر(58)) آن را مطالعه کرده و به مقام رفیع علمی‌‌ و فقهی آیت الله بروجردی پی برده‌اند. پس از این جریان آوازه شهرت وی در نجف و مراکز علمی‌‌ دیگر مانند قم و مشهد و... پیچید و نظر همگان متوجه او شد.

از منظر بزرگان

• 1- شیخ محمدهادی امینی در کتاب معجم رجال الفکر والادب فی النجف درباره شیخ محمدتقی نوشته است: محمدتقی فرزند عبدالکریم... عالم باتقوا، محقق فاضلِ پژوهشگر.(59) وی دارای تقریراتی در فقه و اصول است؛(60) که نهایةالافکار از جمله آنهاست. این کتاب به چاپ رسیده است.(61)

• 2- در کتاب فهرست کتاب‌های چاپی عربی تألیف خان بابامُشار، کتاب نهایة الافکار شیخ محمدتقی این گونه معرفی شده است. نهایةالافکار (در مبحث استصحاب، تعادل و تراجیح)، تقریر (درس اصول) آقا ضیاء عراقی، نوشته شیخ محمدتقی فرزند عبدالکریم بروجردی. جزء سوم، نجف، 1371 (1330 ش)، سربی، وزیری، جزء چهارم، 1371 (1330 ش)، سربی، وزیری، ص 520 صفحه).

• 3- آیت الله سید محمد غروی در کتاب مع کبار علماء النجف الاشرف ابتدا همان توصیف در صدر کلام مؤلف معجم الرّجال الفکر والادب را درباره وی نوشته، فقط به جای کلمه متتبع، (پژوهشگر)، لفظِ جلیل را بکار برده است. وی در ادامه می‌‌گوید: «از خود شیخ محمدتقی شنیدم که پنج دوره در درس اصول شیخ آقا ضیاء عراقی شرکت کرده است...؛ اما متأسفانه برای او (شیخ محمدتقی)، به خاطر کثرت اشتغال به تحقیق و تألیف، فرصتی برای تدریس و اداره امور مردم پیدا نشد. وی به (درخواست آیت الله کاشانی و) دستور مرجع کبیر (آیت الله) سید حسین بروجردی به تهران مهاجرت کرد برای تدریس و اقامه نماز جماعت در مسجد رئیسی که مسجد شیشه نامیده می‌‌شود، اما او نتوانست جایگاهی (که مناسب مقامش بود) در اجتماع پیدا کند».(62)

• 4- شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب نقباءالبشر درباره شیخ محمدتقی آورده است. «شیخ محمدتقی فرزند عبدالکریم بروجردی، ساکن نجف اشرف، عالم بارع و فاضل جلیل؛ مقدّمات علوم (دینی) را در بروجرد فراگرفت و (نیز) مقداری از سطوح (دروس حوزوی) را نزد بزرگان آن شهر خواند؛ سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد...».(63)

وفات

سرانجام، شیخ محمدتقی بروجردی پس از عمری تحقیق و تألیف در روز چهارشنبه 24(64) ذی القعده 1391 ق/1350 ش. در تهران بر اثر عارضه قلبی، هنگام اشتغال به نوشتن (تعلیقات بر عروة الوثقی) وفات یافت و قلم از دست مبارکش بر زمین افتاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد.

مدفن

پیکر مبارک شیخ محمدتقی بروجردی پس از انتقال به شهر مقدس قم و تشییع باشکوه از طرف مردم و سلسله جلیل روحانیت، در شبستان انتهای قبرستان ابوحسین(65)، سمت راست ضلع جنوبی قبرستان به خاک سپرده شد.

لوح قبر زمینی

بر روی لوح قبر مبارکش نوشته شد: «مُشیّدُ العِلمِ وَالتُّقی سماحَةُ حجّةالاسلام والمسلمین آیت الله العظمی‌‌ الحاج شیخ محمدتقی النجفی البروجردی قُدِّسَ سِرُّهُ تُوَفِّیَ یَومَ الاربَعاء، 24 ذی القعده 1391». بر لوح قبر دیواری آن عالم بزرگوار مرقوم شده است: «هوالذی لایموت مَضجَعُ (سماحة حجةالاسلام والمسلمین، آیت الله العظمی، فقیه العصر صاحب النظر الثاقب والرأی الصائب المحقق الاصولی الحاج الشیخ محمدتقی النجفی البروجردی) انتقل الی مثواهِ الاخیر فی 24 ذی القعده 1391». روحش شاد و راهش پررهرو باد!

سپاسگزاری

در پایان از لطف بسیار آیت الله شیخ محمدمهدی آصفی، آقای حاج شیخ غلامرضا مولانا، آقای حسین مولانا، حجت الاسلام آقای حاج محمد اسدی و همه دوستانی که به هر شکل، در تهیه و تنظم مطالب و ترجمه منابع عربی این تحقیق، مرا یاری کردند، تشکر و قدردانی می‌‌نمایم.

پانویس

منبع

علیرضا پناهی تلخستانی, ستارگان حرم، جلد 19، صفحه 80