مسجد جمکران: تفاوت بین نسخهها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۹ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| − | + | {{شناسنامه مکان | |
| + | |تصویر=[[پرونده:مسجد مقدس جمعکران قم.jpg|300px]] | ||
| + | |کشور=ایران | ||
| + | |شهر=قم | ||
| + | |نقشه=[[پرونده:نقشه مسجد جمعکران.PNG|300px]] | ||
| + | |طول="49.3'54°50 | ||
| + | |عرض="00.7'35°34 | ||
| + | |گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/34%C2%B035'00.7%22N+50%C2%B054'49.3%22E/@34.583535,50.9158937,17z/data=!3m1!4b1!4m13!1m6!3m5!1s0x3f93bdee4725717f:0xdaeccf9f3b537055!2z2YXYs9is2K8g2YXZgtiv2LMg2KzZhdqp2LHYp9mG!8m2!3d34.5833404!4d50.9137582!3m5!1s0x0:0x0!7e2!8m2!3d34.5835347!4d50.9137046?hl=fa | ||
| + | }} | ||
| + | '''«مسجد مقدس جمکران»''' که در شش کیلومتری شهر مذهبی [[قم]] قرار دارد، از [[مسجد|مساجد]] منسوب به [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] (عجّل الله تعالی فرجه) است. برای این مسجد، اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو [[رکعت]] [[نماز]] تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. مسجد جمکران در طول قرون و اعصار، پناهگاه [[شیعه|شیعیان]] و پایگاه منتظران و تجلیگاه [[حضرت مهدی]] موعود (علیهالسلام) بوده است. | ||
| − | + | ==تاريخچه تأسيس مسجد جمکران== | |
| + | مطابق برخی منابع تاریخی، مسجد مقدس جمکران، بیش از یکهزار سال پیش به فرمان [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] (عجّل الله تعالی فرجه)، در جمکران -روستای قدیمی در [[قم]]- تأسیس گردیده است. جمكران در گذشته روستای مهمی بوده و نام آن در كتاب «[[تاریخ قم (کتاب)|تاریخ قم]]» (قرن چهارم قمری) بارها تكرار شده است. | ||
| − | + | [[محدث نوری|میرزا حسین نوری]] (متوفای ۱۳۲۰ ق)، در کتاب «[[النجم الثاقب (کتاب)|النجم الثاقب]]» -که به فرمان [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای شیرازی]] آن را تألیف کرد و میرزای شیرازی در [[تقریظ]] خود از آن ستایش فراوان کرده-، جریان تأسیس مسجد جمکران را به شرح زیر آورده است: | |
| − | + | شیخ فاضل، حسن بن محمد بن حسن قمی، در کتاب «تاریخ قم» از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» - از تألیفات [[شیخ صدوق]] - بنای مسجد جمکران را به این عبارت نقل کرده است: شیخ عفیف صالح [[حسن بن مثله جمکرانی|حسن بن مُثله جمکرانی]] می گوید: شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارک [[ماه رمضان|رمضان]] ۳۹۳ هجری (یا ۳۷۳ ق)، در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند: «برخیز و امر [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام مهدی]] صاحب الزمان صلوات الله علیه، را اجابت کن که تو را می خواند. حسن بن مثله می گوید: «من برخاستم و آماده شدم». چون به در سرای رسیدم، جماعتی از بزرگان را دیدم، سلام کردم جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جایگاه که اکنون مسجد (جمکران) است، آوردند. چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالشهای نیکو نهاده و جوانی سی ساله، بر روی تخت، بر چهار بالش، تکیه کرده، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته، بر آن جوان می خواند. | |
| − | + | آن پیرمرد که [[حضرت خضر علیه السلام|حضرت خضر]] علیه السلام بود، مرا نشاند و حضرت امام علیه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: «تو، چند سال است که این زمین را عمارت می کنی و ما خراب می کنیم. پنج سال زراعت کردی و امسال دیگرباره شروع کردی، عمارت می کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی، باید هر چه از این زمین منفعت برده ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند». به حسن بن مسلم بگو: «این جا، زمین شریفی است و حق تعالی این زمین را از زمینهای دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده ای. | |
| − | در | + | حسن بن مثله عرض کرد: «سید و مولای من! مرا در این باره، نشانی لازم است؛ زیرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دلیل نمی پذیرند». امام علیه السلام فرمود: «تو برو رسالت خود را انجام بده. ما در این جا علامتی می گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن، و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند، و باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال که ملک ما است، بیاورد و مسجد را تمام کند، و نصف رهق را بر این مسجد [[وقف]] کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند. مردم را بگو تا به این موضع رغبت کنند و عزیز بدارند و چهار [[رکعت]] [[نماز]] در این جا بگذارند؛ دو رکعت نماز تحیت مسجد، و دو رکعت نماز صاحب الزمان. و این نقل، از لفظ مبارک امام علیه السلام است که فرمود: «فمن صلّاهما، فکانّما صلّی فی البیت العتیق». هر کس، این دو رکعت [یا این دو نماز] را بخواند، گویی در خانه [[کعبه]] آن را خوانده است. |
| − | + | حسن بن مثله می گوید: آن حضرت بار دیگر مرا صدا کردند و فرمودند: «در گلّه جعفر کاشانی -چوپان- بُزی است، باید آن بز را بخری. فردا شب آن بز را بیاور و در این موضع [[ذبح]] کن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارک [[رمضان]]، گوشت آن بز را بر بیماران و کسانی که مرض صعب العلاج دارند، [[انفاق]] کن که حق تعالی همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است، موهای بسیار دارد... . | |
| − | در | + | حسن بن مثله می گوید: «من، به خانه رفتم و همه شب را در اندیشه بودم تا صبح طلوع کرد. [[نماز صبح]] خواندم و به نزد علی منذر رفتم و آن داستان را با او در میان نهادم. همراه علی منذر، به جایگاه دیشب رفتیم. پس او گفت: «به خدا سوگند که نشان و علامتی که امام علیه السلام فرموده بود، این جا نهاده است و آن این که حدود مسجد، با میخها و زنجیرها مشخص شده است». |
| − | در | + | آن گاه به نزد سید ابوالحسن الرضا رفتیم. چون به سرای وی رسیدیم، غلامان و خادمان ایشان گفتند: شما از جمکران هستید؟ گفتیم: آری. پس گفتند: از اول بامداد، سید ابوالحسن در انتظار شما است. پس وارد شدم و سلام گفتم. جواب نیکو داد و بسیار احترام کرد و مرا در جای نیکو نشانید. پیش از آن که من سخن بگویم، او سخن آغاز کرد و گفت: «ای حسن بن مثله! من خوابیده بودم. شخصی در عالم رؤیا به من گفت: «شخصی به نام حسن بن مثله، بامدادان، از جمکران پیش تو خواهد آمد. آن چه بگوید، اعتماد کن و گفتارش را تصدیق کن که سخن او، سخن ما است. هرگز سخن او را رد نکن.» از خواب بیدار شدم و تا این ساعت در انتظار تو بودم. |
| − | در | + | حسن بن مثله، داستان را مشروحا برای او نقل کرد. سید ابوالحسن، دستور داد بر اسبها زین نهادند، سوار شدند. به سوی ده (جمکران) رهسپار گردیدند. چون به نزدیک ده رسیدند، جعفر شبان را دیدند که گله اش را در کنار راه به چرا آورده بود. حسن بن مثله، به میان گله رفت. آن بز که از پشت سر گله می آمد، به سویش دوید. حسن بن مثله، آن بز را گرفت و خواست پولش را پرداخت کند که جعفر گفت: «به خدا سوگند! تا به امروز، من این بز را ندیده بودم و هرگز در گله من نبود، جز امروز که در میان گله، آن را دیدم و هر چند خواستم که آن را بگیرم، میسر نشد». |
| − | در | + | پس آن بز را به جایگاه آوردند و در آن جا سر بریدند. سید ابوالحسن الرضا به آن محل معهود آمد و حسن بن مسلم را احضار کرد و منافع زمین را از او گرفت. آن گاه وجوه رهق را نیز از اهالی آن جا گرفتند و به ساختمان مسجد پرداختند و سقف مسجد را با چوب پوشانیدند... . |
| − | + | ==نقد سند داستان مسجد جمکران== | |
| + | با این وجود، برخی محققان و علما چندین اِشكال بر این حكایت وارد كردهاند، كه از آن جمله است: وفات [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ ق) قبل از وقوع این حادثه؛ تألیف كتاب «[[تاریخ قم (کتاب)|تاریخ قم]]» در ۳۷۸ و نبودِ نسخهای از اصل عربی آن و ذكر نشدن این حكایت در نسخه فارسی آن؛ و اثبات نشدن درستی انتساب كتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» به شیخ صدوق. (البته کتابی به نام «مونس الحزين» برای [[فتال نیشابوری]] ذکر شده، و این احتمال وجود دارد که مقصود از «مونس الحزين» در داستان جمکران، کتاب فتال نيشابوری باشد). | ||
| − | + | به گفته محمدرضا انصاری قمی، تاکنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب مسجد جمکران و دستور [[امام زمان]] علیه السلام به ساخت آن یافت نشده است؛ گرچه این مسئله از ارزش و قدسیت این مسجد نمى کاهد. او در ذیل عبارتی از کتاب «تاریخ قم» یعنی عبارتِ «اوّل مسجدى که بدین ناحیت بنا نهادند پیش از آمدن عرب بدین ناحیت مسجد قریه جمکران بود و مردى از اهل اسلام نام او خطاب بن اسدى که بدین ناحیت افتاده بود آنرا بنا کرده بود» مینویسد: | |
| − | + | «این مسجد غیر از مسجدى باید باشد که امروزه در جنوب شرقى روستاى جمکران قرار دارد، و به نام مسجد صاحب الزمان علیه السلام [مسجد جمکران] در میان مردم مشهور است، زیرا تاکنون هیچ سند معتبر و قابل اعتمادى دال بر پیشینه کهن مسجد کنونى بدست نیامده است، و شهرت کنونى آن زائیده داستانى است که ساختمان آن را به امام زمان علیه السلام نسبت مى دهد. این داستان نخستین بار در بیاضى [کتابچهای] که در آن ۱۰ رساله فلسفى و عرفانى و تاریخى نوشته شده آمده است. این بیاض از آنِ ابوالشرف محمدمهدى بن على نقى بن نعمت اللّه حسینى قمى، زنده در سال ۱۱۱۶ هجرى، خطیب و واعظ [[قم]] در اوائل قرن یازدهم هجرى و از شاگردان [[قاضی سعید قمی]] است. او در پایان این بیاض حکایت بناء مسجد جمکران قم را در ۴ صفحه به نقل از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین» از مصنفات محمد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) آورده است، و بیش از دو قرن بعد [[محدث نوری]] رحمهاللّه عین نوشتار ۴ صفحه سابق الذکر را نخست در کتاب «کلمة طیبه»، و از آنجا با اندک تغییرى در کتاب «[[النجم الثاقب (کتاب)|النجم الثاقب]]» آورده است، و جالب آنکه حاجى نورى این واقعه را به اشتباه به محدّث مشهور «[[سید نعمت الله جزایری]]» منتسب نموده. و بعید به نظر نمى رسد که مسجد جمکران کنونى، مشهور به مسجد صاحب الزمان (عج)، همان مسجدى باشد که خطّاب از قبیله بنى اسد آن را بنا کرد، و بعدها در دوره هاى متأخر و با اشاعه داستان حسن بن مثله جمکرانى رونق فزاینده اى یافت». | |
| − | + | انصاری قمی در ضمن نکته دیگر می گوید: «کتابی با عنوان «مونس الحزین فی معرفة الحقّ و الیقین» برای [[شیخ صدوق]] ذکر نشده است... همچنین فوت شیخ صدوق رحمه اللّه در سال ۳۸۱ ق. بوده، در حالى که واقعه اى که حسن بن مثله جمکرانى ادعاى وقوع آن را مى کند، در سال ۳۹۳ ق، یعنى دوازده سال پس از فوت شیخ صدوق مى باشد... پس نقل این قضیه در کتاب شیخ صدوق -بر فرض بودن چنین کتابى- نامعقول است. علاوه بر این، در هیچ یک از منابع حدیث و کتابهاى [[دعا]] و [[زیارتنامه]] هاى مزارها و مساجد متبرکه، نام و یادى از این مسجد، و [[استحباب]] نماز مخصوصى در آن نشده است. این نکته از این جهت اهمیت دارد که شهر قم از دیرباز مورد توجه [[شیعه]] و امامان معصوم بوده، و همواره محل آمد و شد امامزادگان و محدثین و فقیهان قرار داشته، و در صورت صحت روایت جمکرانى، بى تردید از آن در کتابها و روایات خود یاد مى کردند، و شیعیان را به زیارت این مسجد تشویق مى کردند». | |
| − | در | + | وی در انتها می افزاید: «ولى لازم به یادآورى است که نبود سند در منابع کهن امامیه براى دستور امام به ساختمان مسجد جمکران، از ارزش و قدسیت این جایگاه نمى کاهد، زیرا مسجدى است که به نام مبارک حضرت حجت ساخته شده، و محل نماز و عبادت مؤمنین، و جایگاه [[توسل]] به درگاه خداوند و [[ائمه]] علیهم السلام مى باشد. لیکن این حقیقت را نباید پنهان داشت، که تا کنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب این مسجد یافت نشده است، مگر آن که کسى بر قاعده اصولى تسامح در ادله سنن اعتماد نموده، و گفته منسوب به [[شیخ صدوق]] رحمه اللّه را در حدّ روایت معتبر بداند، یا رفتار و اعتقاد فقهاى متأخر را حجت دانسته و دلیل بر اعتبار انتساب این مسجد قرار دهد، که شواهد چندى بر این گفته أخیر مى توان یافت، از آن جمله نوشته اى است به خط علم الهدى فرزند [[فیض کاشانی]] (متوفاى ۱۰۹۱ ه) که در میان مجموعه اى از نامه ها و مکاتبات و نوشته هاى او در نسخه اى خطى در کتابخانه آیت اللّه مرعشى رحمه اللّه مى باشد، در این یادداشت آمده است: "فی سنة ۱۰۸۰ ق. در جوار والد، مولانا حجّة اللّه فی العالمین روحى فداه مشرّف شدیم به حرم اهل بیت صلوات اللّه علیهم ([[حرم حضرت معصومه علیها السلام]])، و بعد مشرف شدیم به زیارت مسجد مقدس جمکران که از مضافات قم المشرفة مى باشد. حقیر فقیر شنیدم از والد مکرم روحى فداه که مولانا شیخ [[شیخ بهایی|محمد بهاء الدین عاملى]] عطّراللّه مرقده و مولانا حضرت علّامه آخوند [[محمدتقی مجلسی]] عطّراللّه مضجعه به این مکان مقدس مشرف مى شدند"». |
| − | در | + | ==مسجد جمکران در دیدگاه عالمان== |
| + | مسجد مقدس جمكران از دیدگاه علمای بزرگ شیعه موقعیت ممتازی داشته و همواره ملجأ و پناه آنان به هنگام احساس نیاز به دستگیری در رسیدن به كمالات و حل مشكلات به شمار میرفته است. | ||
| − | در | + | رونق مسجد جمکران در دوران اخیر مرهون توجه آیتاللّه [[شیخ محمدتقی بافقی]] است. قبل از ایشان فقط بعضی از اهل علم و افراد مطّلع برای شبزندهداری به مسجد جمکران می رفتند. مرحوم بافقی هر شب چهارشنبه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد میرفت و [[نماز]] مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می کرد و تا [[اذان]] صبح در آنجا به عبادت می پرداخت و بدینترتیب، توجه مردم را به این مسجد جلب کرد. |
| − | + | [[آیت الله بروجردی]] می فرمود: اگر موفق بشوم، در قم دو كار بزرگ انجام خواهم داد. اوّل این كه راه مسجد جمكران را باز خواهم كرد و دوّم این كه بیمارستانی در شهر قم بنا خواهم نمود. | |
| − | + | عارف بزرگوار و معلم اخلاق آیت الله [[سید رضا بهاءالدینی]] میفرمود: هر مشكلی كه برای حوزه علمیه قم و مؤسس محترمش [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|آیت الله حائری]] پیش میآمد با مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران برطرف میگردید. | |
| − | + | آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|مرعشی نجفی]] میگویند: حقیر خودم مكرر كراماتی در آن جا «مسجد جمكران» مشاهده كردم، چهل شب چهارشنبه مكرر موفق شدم كه در آن مسجد بیتوته كنم و جای تردید نیست كه از امكنهای كه مورد توجه و منزول برکات الهی است این مسجد است. | |
| − | ( | + | [[سید علی حسینی خامنه ای|مقام معظم رهبری]] میفرماید: مسجد جمكران گنجینه فناناپذیر [[شیعه]] میباشد و باید از آن بهرهمند شویم. |
| − | [[ | + | |
| + | ==توسعه و بازسازى مسجد جمکران== | ||
| + | به استناد اشاره قاضی احمد قمی و كتیبه مورخ ۱۱۶۷، مسجد جمكران پیش از دوران [[افشاریه]] ساخته شده است، ولی از ویژگیهای معماری عصر [[صفویه]] در این مسجد اطلاعی در دست نیست. | ||
| + | در سال ۱۱۶۷ قمرى ميرزا علىاكبر قمى مسجد جمکران را تجديد بنا نمود. | ||
| + | |||
| + | در سال ۱۳۵۰ ق، [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|شيخ عبدالكريم حائرى]] در روزگارى كه زعامت دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد. | ||
| + | |||
| + | در سال ۱۴۰۲ ق (۱۳۶۰ ش)، توسعه و سازندگى مسجد به انجام رسيد و تعدادى مسجد كوچك و يك سالن بزرگ به آن ضميمه شد. | ||
| + | |||
| + | در سال ۱۴۱۷ ق (۱۳۷۵ ش)، پروژه احداث خيابانى به عرض ۲۰۰ متر كه از حرم [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها آغاز و مستقيماً به مسجد جمكران ختم مىشود آغاز گرديد كه به آن پروژه نام «از حرم تا حرم» اطلاق شد. | ||
| + | |||
| + | پس از آن پروژههاى ديگرى در طى تكميل و توسعه مسجد جمكران انجام گرفت: از جمله ساختن مهمانسرايى در سه طبقه و با گنجايش ۸۰۰ زائر كه از آن براى پذيرایی از زائرين در شبهاى چهارشنبه و جمعه كه زائرين در اين دو روز به صورت هيئت و دستجات گروه به مسجد مشرف مىشوند استفاده شود. نمازگزاران در اين شبها براى اداى مراسم و [[زيارت]] كه شامل [[دعا]] و نيايش است حضور مىيابند. | ||
| + | |||
| + | از پروژههاى ديگر، تأسيس يك مؤسسه انتشاراتى و يك كتابخانه اسلامى است كه براى چاپ و توزيع كتابهاى دينى و فرهنگى ايجاد شده است. همچنین ايجاد يك ميدان بزرگ كه مسجد را در برگيرد. به همين منظور زمينهاى اطراف مسجد خريدارى شد تا يك ميدان بزرگ كه در آن همه خدمات اساسى فراهم شده باشد ايجاد گردد. | ||
| + | |||
| + | ==ساختار مسجد جمكران== | ||
| + | |||
| + | مسجد در زمينى به مساحت ۴۰ هزار مترمربع بنا شده است، كه ۲۵ هزار مترمربع از آن به مساحت خود مسجد تعلق دارد و بقيه مساحت صحن را تشكيل مىدهد. در سمت شمالى مسجد تالارى وسيع قرار دارد كه سقف آن بر سه ستون سنگى پر نقش و نگار استوار است. اين ستونها تا ارتفاع ۵/۱ مترى با تزيينات سنگى آراسته شده است. اين تالار داراى سه در بزرگ چهار تكهاى است. قوسها، طاقها و چارچوبهاى سمت درها كاشىكارى شده است و در ميان تزيينات نام [[ائمه اثنی عشر|دوازده امام]] علیهمالسلام نگاشته شده است. در دو سمت تالار دو طاق وجود دارد كه به صورت دو جفت كمانى قرار دارند. زائرين براى ورود به داخل تالار بايد از زير اين طاقها بگذرند. در دو طرف صحن گلكارى وجود دارد و در وسط صحن منبع آبى وجود دارد كه آب آن به داخل حوض بزرگى مىريزد. از اين آب براى آبيارى گلها و فضاى سبز مسجد جمكران استفاده مىشود. | ||
| + | |||
| + | در سمت شرقى صحن تالار وسيعى به طول ۵۱۳ و عرض ۵۴ متر وجود دارد. در مقابل آن زاويهاى با مساحت ۱۷ متر قرار دارد كه ديوارهاى آن با آجرهاى منشورى شكل و كاشيهاى پرنقش و نگار پوشيده شده است. و در وسط هر نقش و نگار نامى از خداى متعال نوشته شده است. در اين تالار پنج در چهار تكهاى وجود دارد كه در حاشية اين درها نوشتههايى با [[خط ثلث|خط ثلث]] نگاشته شده است. در ضلع شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان وجود دارد كه در يكى از اين ايوانها [[سوره ملک]] به صورتى دايرهوار روى آن نوشته شده است. | ||
| + | |||
| + | در مقابل در ورودى صحن ايوانى قرار دارد كه ديوار آن با آجر و گچ ساخته شده است، در زاويه جنوب شرقى مسجد منارهاى كوچك و آجرى وجود دارد، همچنين پلكانى وجود دارد كه منتهى به مقصورهاى كه ارتفاع آن ۱۷ مترى قرار دارد كه همزمان با ايوان مدخل ساخته شده است. در دو طرف در ورودى ساخته شده است. در مسجد اتاقها و نيز تالارى بزرگ وجود دارد. تمامى بخشهاى مسجد با رنگهاى طلائى تزيين شده است. در ضلع جنوبى چند منفذ وجود دارد و هر منفذ محرابى پنج ضلعى دارد كه با مقرنسهاى گچى تزيين شده است. و در وسط اين تزيينات كتيبهاى با خط ثلث نوشته شده است كه متن آن چنين است؛ «هر كس در اين جا نماز بخواند انگار در خانه خدا نماز خوانده است». | ||
| + | |||
| + | ==منابع== | ||
| + | *گنجينه آثار قم، عباس فیض قمی، ص ۶۶۱. | ||
| + | *حضرت معصومه فاطمه، محمد محمدى اشتهارى. | ||
| + | *مجله اهل بيت، شماره ۲، كانون دوم، سال ۱۹۹۴ م. | ||
| + | *[https://hawzah.net/fa/Question/View/12412/%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%AC%D9%85%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%88%D9%82%D9%81-%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-(%D8%B9%D8%AC)#_ednref1 "ساخته شدن مسجد مقدس جمکران و وقف زمین آن توسط امام زمان (عج)"، پایگاه اطلاعرسانی حوزه]. | ||
| + | *"تاریخچهی مسجد مقدس جمکران"، سایت اندیشه قم. | ||
| + | *[http://mohamadtehrani.parsiblog.com/Posts/10/%d9%85%d9%82%d8%a7%d9%84%d9%87+%d8%a7%d9%8a+%d8%a7%d8%b2+%d8%a7%d8%b3%d8%aa%d8%a7%d8%af+%d8%a8%d8%b2%d8%b1%da%af+%d8%aa%d8%a7%d8%b1%d9%8a%d8%ae+%d8%b1%d8%b3%d9%88%d9%84+%d8%ac%d8%b9%d9%81%d8%b1%d9%8a%d8%a7%d9%86+%d8%af%d8%b1+%d9%86%d9%82%d8%af+%d8%b3%d9%86%d8%af+%d9%85%d8%b3%d8%ac%d8%af+%d9%85%d9%82%d8%af%d8%b3+%d8%ac/ "اشکالات مطرح شده بر سند مسجد مقدس جمکران"، سایت پارسی بلاگ] بازدید: ۲۶/۶/۱۴۰۴. | ||
| + | *[[دانشنامه جهان اسلام]]، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ج۱ ص ۴۸۸۰. | ||
| + | *[https://ansari.kateban.com/post/1693 "مونس الحزين شيح صدوق و بحثی درباره ميزان اصالت حکايت مسجد جمکران"، بررسی های تاریخی]. | ||
| + | {{شناختنامه امام زمان (عج)}} | ||
| + | [[رده:اماکن قم]][[رده:اماکن مقدسه قم]][[رده:اماكن منسوب به امام زمان (عج)]][[رده:اماکن مذهبی]] | ||
| + | [[رده:مساجد]] | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= متوسط | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۰۱
| |
|
کشور |
ایران |
|
شهر |
قم |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
«مسجد مقدس جمکران» که در شش کیلومتری شهر مذهبی قم قرار دارد، از مساجد منسوب به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه) است. برای این مسجد، اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو رکعت نماز تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. مسجد جمکران در طول قرون و اعصار، پناهگاه شیعیان و پایگاه منتظران و تجلیگاه حضرت مهدی موعود (علیهالسلام) بوده است.
محتویات
تاريخچه تأسيس مسجد جمکران
مطابق برخی منابع تاریخی، مسجد مقدس جمکران، بیش از یکهزار سال پیش به فرمان امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه)، در جمکران -روستای قدیمی در قم- تأسیس گردیده است. جمكران در گذشته روستای مهمی بوده و نام آن در كتاب «تاریخ قم» (قرن چهارم قمری) بارها تكرار شده است.
میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰ ق)، در کتاب «النجم الثاقب» -که به فرمان میرزای شیرازی آن را تألیف کرد و میرزای شیرازی در تقریظ خود از آن ستایش فراوان کرده-، جریان تأسیس مسجد جمکران را به شرح زیر آورده است:
شیخ فاضل، حسن بن محمد بن حسن قمی، در کتاب «تاریخ قم» از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» - از تألیفات شیخ صدوق - بنای مسجد جمکران را به این عبارت نقل کرده است: شیخ عفیف صالح حسن بن مُثله جمکرانی می گوید: شب سه شنبه، هفدهم ماه مبارک رمضان ۳۹۳ هجری (یا ۳۷۳ ق)، در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند: «برخیز و امر امام مهدی صاحب الزمان صلوات الله علیه، را اجابت کن که تو را می خواند. حسن بن مثله می گوید: «من برخاستم و آماده شدم». چون به در سرای رسیدم، جماعتی از بزرگان را دیدم، سلام کردم جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جایگاه که اکنون مسجد (جمکران) است، آوردند. چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالشهای نیکو نهاده و جوانی سی ساله، بر روی تخت، بر چهار بالش، تکیه کرده، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته، بر آن جوان می خواند.
آن پیرمرد که حضرت خضر علیه السلام بود، مرا نشاند و حضرت امام علیه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: «تو، چند سال است که این زمین را عمارت می کنی و ما خراب می کنیم. پنج سال زراعت کردی و امسال دیگرباره شروع کردی، عمارت می کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی، باید هر چه از این زمین منفعت برده ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند». به حسن بن مسلم بگو: «این جا، زمین شریفی است و حق تعالی این زمین را از زمینهای دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده ای.
حسن بن مثله عرض کرد: «سید و مولای من! مرا در این باره، نشانی لازم است؛ زیرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دلیل نمی پذیرند». امام علیه السلام فرمود: «تو برو رسالت خود را انجام بده. ما در این جا علامتی می گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن، و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند، و باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال که ملک ما است، بیاورد و مسجد را تمام کند، و نصف رهق را بر این مسجد وقف کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند. مردم را بگو تا به این موضع رغبت کنند و عزیز بدارند و چهار رکعت نماز در این جا بگذارند؛ دو رکعت نماز تحیت مسجد، و دو رکعت نماز صاحب الزمان. و این نقل، از لفظ مبارک امام علیه السلام است که فرمود: «فمن صلّاهما، فکانّما صلّی فی البیت العتیق». هر کس، این دو رکعت [یا این دو نماز] را بخواند، گویی در خانه کعبه آن را خوانده است.
حسن بن مثله می گوید: آن حضرت بار دیگر مرا صدا کردند و فرمودند: «در گلّه جعفر کاشانی -چوپان- بُزی است، باید آن بز را بخری. فردا شب آن بز را بیاور و در این موضع ذبح کن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارک رمضان، گوشت آن بز را بر بیماران و کسانی که مرض صعب العلاج دارند، انفاق کن که حق تعالی همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است، موهای بسیار دارد... .
حسن بن مثله می گوید: «من، به خانه رفتم و همه شب را در اندیشه بودم تا صبح طلوع کرد. نماز صبح خواندم و به نزد علی منذر رفتم و آن داستان را با او در میان نهادم. همراه علی منذر، به جایگاه دیشب رفتیم. پس او گفت: «به خدا سوگند که نشان و علامتی که امام علیه السلام فرموده بود، این جا نهاده است و آن این که حدود مسجد، با میخها و زنجیرها مشخص شده است».
آن گاه به نزد سید ابوالحسن الرضا رفتیم. چون به سرای وی رسیدیم، غلامان و خادمان ایشان گفتند: شما از جمکران هستید؟ گفتیم: آری. پس گفتند: از اول بامداد، سید ابوالحسن در انتظار شما است. پس وارد شدم و سلام گفتم. جواب نیکو داد و بسیار احترام کرد و مرا در جای نیکو نشانید. پیش از آن که من سخن بگویم، او سخن آغاز کرد و گفت: «ای حسن بن مثله! من خوابیده بودم. شخصی در عالم رؤیا به من گفت: «شخصی به نام حسن بن مثله، بامدادان، از جمکران پیش تو خواهد آمد. آن چه بگوید، اعتماد کن و گفتارش را تصدیق کن که سخن او، سخن ما است. هرگز سخن او را رد نکن.» از خواب بیدار شدم و تا این ساعت در انتظار تو بودم.
حسن بن مثله، داستان را مشروحا برای او نقل کرد. سید ابوالحسن، دستور داد بر اسبها زین نهادند، سوار شدند. به سوی ده (جمکران) رهسپار گردیدند. چون به نزدیک ده رسیدند، جعفر شبان را دیدند که گله اش را در کنار راه به چرا آورده بود. حسن بن مثله، به میان گله رفت. آن بز که از پشت سر گله می آمد، به سویش دوید. حسن بن مثله، آن بز را گرفت و خواست پولش را پرداخت کند که جعفر گفت: «به خدا سوگند! تا به امروز، من این بز را ندیده بودم و هرگز در گله من نبود، جز امروز که در میان گله، آن را دیدم و هر چند خواستم که آن را بگیرم، میسر نشد».
پس آن بز را به جایگاه آوردند و در آن جا سر بریدند. سید ابوالحسن الرضا به آن محل معهود آمد و حسن بن مسلم را احضار کرد و منافع زمین را از او گرفت. آن گاه وجوه رهق را نیز از اهالی آن جا گرفتند و به ساختمان مسجد پرداختند و سقف مسجد را با چوب پوشانیدند... .
نقد سند داستان مسجد جمکران
با این وجود، برخی محققان و علما چندین اِشكال بر این حكایت وارد كردهاند، كه از آن جمله است: وفات شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) قبل از وقوع این حادثه؛ تألیف كتاب «تاریخ قم» در ۳۷۸ و نبودِ نسخهای از اصل عربی آن و ذكر نشدن این حكایت در نسخه فارسی آن؛ و اثبات نشدن درستی انتساب كتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» به شیخ صدوق. (البته کتابی به نام «مونس الحزين» برای فتال نیشابوری ذکر شده، و این احتمال وجود دارد که مقصود از «مونس الحزين» در داستان جمکران، کتاب فتال نيشابوری باشد).
به گفته محمدرضا انصاری قمی، تاکنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب مسجد جمکران و دستور امام زمان علیه السلام به ساخت آن یافت نشده است؛ گرچه این مسئله از ارزش و قدسیت این مسجد نمى کاهد. او در ذیل عبارتی از کتاب «تاریخ قم» یعنی عبارتِ «اوّل مسجدى که بدین ناحیت بنا نهادند پیش از آمدن عرب بدین ناحیت مسجد قریه جمکران بود و مردى از اهل اسلام نام او خطاب بن اسدى که بدین ناحیت افتاده بود آنرا بنا کرده بود» مینویسد:
«این مسجد غیر از مسجدى باید باشد که امروزه در جنوب شرقى روستاى جمکران قرار دارد، و به نام مسجد صاحب الزمان علیه السلام [مسجد جمکران] در میان مردم مشهور است، زیرا تاکنون هیچ سند معتبر و قابل اعتمادى دال بر پیشینه کهن مسجد کنونى بدست نیامده است، و شهرت کنونى آن زائیده داستانى است که ساختمان آن را به امام زمان علیه السلام نسبت مى دهد. این داستان نخستین بار در بیاضى [کتابچهای] که در آن ۱۰ رساله فلسفى و عرفانى و تاریخى نوشته شده آمده است. این بیاض از آنِ ابوالشرف محمدمهدى بن على نقى بن نعمت اللّه حسینى قمى، زنده در سال ۱۱۱۶ هجرى، خطیب و واعظ قم در اوائل قرن یازدهم هجرى و از شاگردان قاضی سعید قمی است. او در پایان این بیاض حکایت بناء مسجد جمکران قم را در ۴ صفحه به نقل از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین» از مصنفات محمد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) آورده است، و بیش از دو قرن بعد محدث نوری رحمهاللّه عین نوشتار ۴ صفحه سابق الذکر را نخست در کتاب «کلمة طیبه»، و از آنجا با اندک تغییرى در کتاب «النجم الثاقب» آورده است، و جالب آنکه حاجى نورى این واقعه را به اشتباه به محدّث مشهور «سید نعمت الله جزایری» منتسب نموده. و بعید به نظر نمى رسد که مسجد جمکران کنونى، مشهور به مسجد صاحب الزمان (عج)، همان مسجدى باشد که خطّاب از قبیله بنى اسد آن را بنا کرد، و بعدها در دوره هاى متأخر و با اشاعه داستان حسن بن مثله جمکرانى رونق فزاینده اى یافت».
انصاری قمی در ضمن نکته دیگر می گوید: «کتابی با عنوان «مونس الحزین فی معرفة الحقّ و الیقین» برای شیخ صدوق ذکر نشده است... همچنین فوت شیخ صدوق رحمه اللّه در سال ۳۸۱ ق. بوده، در حالى که واقعه اى که حسن بن مثله جمکرانى ادعاى وقوع آن را مى کند، در سال ۳۹۳ ق، یعنى دوازده سال پس از فوت شیخ صدوق مى باشد... پس نقل این قضیه در کتاب شیخ صدوق -بر فرض بودن چنین کتابى- نامعقول است. علاوه بر این، در هیچ یک از منابع حدیث و کتابهاى دعا و زیارتنامه هاى مزارها و مساجد متبرکه، نام و یادى از این مسجد، و استحباب نماز مخصوصى در آن نشده است. این نکته از این جهت اهمیت دارد که شهر قم از دیرباز مورد توجه شیعه و امامان معصوم بوده، و همواره محل آمد و شد امامزادگان و محدثین و فقیهان قرار داشته، و در صورت صحت روایت جمکرانى، بى تردید از آن در کتابها و روایات خود یاد مى کردند، و شیعیان را به زیارت این مسجد تشویق مى کردند».
وی در انتها می افزاید: «ولى لازم به یادآورى است که نبود سند در منابع کهن امامیه براى دستور امام به ساختمان مسجد جمکران، از ارزش و قدسیت این جایگاه نمى کاهد، زیرا مسجدى است که به نام مبارک حضرت حجت ساخته شده، و محل نماز و عبادت مؤمنین، و جایگاه توسل به درگاه خداوند و ائمه علیهم السلام مى باشد. لیکن این حقیقت را نباید پنهان داشت، که تا کنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب این مسجد یافت نشده است، مگر آن که کسى بر قاعده اصولى تسامح در ادله سنن اعتماد نموده، و گفته منسوب به شیخ صدوق رحمه اللّه را در حدّ روایت معتبر بداند، یا رفتار و اعتقاد فقهاى متأخر را حجت دانسته و دلیل بر اعتبار انتساب این مسجد قرار دهد، که شواهد چندى بر این گفته أخیر مى توان یافت، از آن جمله نوشته اى است به خط علم الهدى فرزند فیض کاشانی (متوفاى ۱۰۹۱ ه) که در میان مجموعه اى از نامه ها و مکاتبات و نوشته هاى او در نسخه اى خطى در کتابخانه آیت اللّه مرعشى رحمه اللّه مى باشد، در این یادداشت آمده است: "فی سنة ۱۰۸۰ ق. در جوار والد، مولانا حجّة اللّه فی العالمین روحى فداه مشرّف شدیم به حرم اهل بیت صلوات اللّه علیهم (حرم حضرت معصومه علیها السلام)، و بعد مشرف شدیم به زیارت مسجد مقدس جمکران که از مضافات قم المشرفة مى باشد. حقیر فقیر شنیدم از والد مکرم روحى فداه که مولانا شیخ محمد بهاء الدین عاملى عطّراللّه مرقده و مولانا حضرت علّامه آخوند محمدتقی مجلسی عطّراللّه مضجعه به این مکان مقدس مشرف مى شدند"».
مسجد جمکران در دیدگاه عالمان
مسجد مقدس جمكران از دیدگاه علمای بزرگ شیعه موقعیت ممتازی داشته و همواره ملجأ و پناه آنان به هنگام احساس نیاز به دستگیری در رسیدن به كمالات و حل مشكلات به شمار میرفته است.
رونق مسجد جمکران در دوران اخیر مرهون توجه آیتاللّه شیخ محمدتقی بافقی است. قبل از ایشان فقط بعضی از اهل علم و افراد مطّلع برای شبزندهداری به مسجد جمکران می رفتند. مرحوم بافقی هر شب چهارشنبه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد میرفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می کرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می پرداخت و بدینترتیب، توجه مردم را به این مسجد جلب کرد.
آیت الله بروجردی می فرمود: اگر موفق بشوم، در قم دو كار بزرگ انجام خواهم داد. اوّل این كه راه مسجد جمكران را باز خواهم كرد و دوّم این كه بیمارستانی در شهر قم بنا خواهم نمود.
عارف بزرگوار و معلم اخلاق آیت الله سید رضا بهاءالدینی میفرمود: هر مشكلی كه برای حوزه علمیه قم و مؤسس محترمش آیت الله حائری پیش میآمد با مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران برطرف میگردید.
آیت الله مرعشی نجفی میگویند: حقیر خودم مكرر كراماتی در آن جا «مسجد جمكران» مشاهده كردم، چهل شب چهارشنبه مكرر موفق شدم كه در آن مسجد بیتوته كنم و جای تردید نیست كه از امكنهای كه مورد توجه و منزول برکات الهی است این مسجد است.
مقام معظم رهبری میفرماید: مسجد جمكران گنجینه فناناپذیر شیعه میباشد و باید از آن بهرهمند شویم.
توسعه و بازسازى مسجد جمکران
به استناد اشاره قاضی احمد قمی و كتیبه مورخ ۱۱۶۷، مسجد جمكران پیش از دوران افشاریه ساخته شده است، ولی از ویژگیهای معماری عصر صفویه در این مسجد اطلاعی در دست نیست. در سال ۱۱۶۷ قمرى ميرزا علىاكبر قمى مسجد جمکران را تجديد بنا نمود.
در سال ۱۳۵۰ ق، شيخ عبدالكريم حائرى در روزگارى كه زعامت دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد.
در سال ۱۴۰۲ ق (۱۳۶۰ ش)، توسعه و سازندگى مسجد به انجام رسيد و تعدادى مسجد كوچك و يك سالن بزرگ به آن ضميمه شد.
در سال ۱۴۱۷ ق (۱۳۷۵ ش)، پروژه احداث خيابانى به عرض ۲۰۰ متر كه از حرم حضرت معصومه سلام الله علیها آغاز و مستقيماً به مسجد جمكران ختم مىشود آغاز گرديد كه به آن پروژه نام «از حرم تا حرم» اطلاق شد.
پس از آن پروژههاى ديگرى در طى تكميل و توسعه مسجد جمكران انجام گرفت: از جمله ساختن مهمانسرايى در سه طبقه و با گنجايش ۸۰۰ زائر كه از آن براى پذيرایی از زائرين در شبهاى چهارشنبه و جمعه كه زائرين در اين دو روز به صورت هيئت و دستجات گروه به مسجد مشرف مىشوند استفاده شود. نمازگزاران در اين شبها براى اداى مراسم و زيارت كه شامل دعا و نيايش است حضور مىيابند.
از پروژههاى ديگر، تأسيس يك مؤسسه انتشاراتى و يك كتابخانه اسلامى است كه براى چاپ و توزيع كتابهاى دينى و فرهنگى ايجاد شده است. همچنین ايجاد يك ميدان بزرگ كه مسجد را در برگيرد. به همين منظور زمينهاى اطراف مسجد خريدارى شد تا يك ميدان بزرگ كه در آن همه خدمات اساسى فراهم شده باشد ايجاد گردد.
ساختار مسجد جمكران
مسجد در زمينى به مساحت ۴۰ هزار مترمربع بنا شده است، كه ۲۵ هزار مترمربع از آن به مساحت خود مسجد تعلق دارد و بقيه مساحت صحن را تشكيل مىدهد. در سمت شمالى مسجد تالارى وسيع قرار دارد كه سقف آن بر سه ستون سنگى پر نقش و نگار استوار است. اين ستونها تا ارتفاع ۵/۱ مترى با تزيينات سنگى آراسته شده است. اين تالار داراى سه در بزرگ چهار تكهاى است. قوسها، طاقها و چارچوبهاى سمت درها كاشىكارى شده است و در ميان تزيينات نام دوازده امام علیهمالسلام نگاشته شده است. در دو سمت تالار دو طاق وجود دارد كه به صورت دو جفت كمانى قرار دارند. زائرين براى ورود به داخل تالار بايد از زير اين طاقها بگذرند. در دو طرف صحن گلكارى وجود دارد و در وسط صحن منبع آبى وجود دارد كه آب آن به داخل حوض بزرگى مىريزد. از اين آب براى آبيارى گلها و فضاى سبز مسجد جمكران استفاده مىشود.
در سمت شرقى صحن تالار وسيعى به طول ۵۱۳ و عرض ۵۴ متر وجود دارد. در مقابل آن زاويهاى با مساحت ۱۷ متر قرار دارد كه ديوارهاى آن با آجرهاى منشورى شكل و كاشيهاى پرنقش و نگار پوشيده شده است. و در وسط هر نقش و نگار نامى از خداى متعال نوشته شده است. در اين تالار پنج در چهار تكهاى وجود دارد كه در حاشية اين درها نوشتههايى با خط ثلث نگاشته شده است. در ضلع شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان وجود دارد كه در يكى از اين ايوانها سوره ملک به صورتى دايرهوار روى آن نوشته شده است.
در مقابل در ورودى صحن ايوانى قرار دارد كه ديوار آن با آجر و گچ ساخته شده است، در زاويه جنوب شرقى مسجد منارهاى كوچك و آجرى وجود دارد، همچنين پلكانى وجود دارد كه منتهى به مقصورهاى كه ارتفاع آن ۱۷ مترى قرار دارد كه همزمان با ايوان مدخل ساخته شده است. در دو طرف در ورودى ساخته شده است. در مسجد اتاقها و نيز تالارى بزرگ وجود دارد. تمامى بخشهاى مسجد با رنگهاى طلائى تزيين شده است. در ضلع جنوبى چند منفذ وجود دارد و هر منفذ محرابى پنج ضلعى دارد كه با مقرنسهاى گچى تزيين شده است. و در وسط اين تزيينات كتيبهاى با خط ثلث نوشته شده است كه متن آن چنين است؛ «هر كس در اين جا نماز بخواند انگار در خانه خدا نماز خوانده است».
منابع
- گنجينه آثار قم، عباس فیض قمی، ص ۶۶۱.
- حضرت معصومه فاطمه، محمد محمدى اشتهارى.
- مجله اهل بيت، شماره ۲، كانون دوم، سال ۱۹۹۴ م.
- "ساخته شدن مسجد مقدس جمکران و وقف زمین آن توسط امام زمان (عج)"، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- "تاریخچهی مسجد مقدس جمکران"، سایت اندیشه قم.
- "اشکالات مطرح شده بر سند مسجد مقدس جمکران"، سایت پارسی بلاگ بازدید: ۲۶/۶/۱۴۰۴.
- دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ج۱ ص ۴۸۸۰.
- "مونس الحزين شيح صدوق و بحثی درباره ميزان اصالت حکايت مسجد جمکران"، بررسی های تاریخی.
