رعایت سطح مخاطب عام متوسط است
رعایت ادبیات دانشنامه ای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

مسجد جمکران: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 
{{شناسنامه مکان
 
{{شناسنامه مکان
 
|تصویر=[[پرونده:مسجد مقدس جمعکران قم.jpg|300px]]
 
|تصویر=[[پرونده:مسجد مقدس جمعکران قم.jpg|300px]]
سطر ۸: سطر ۹:
 
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/34%C2%B035'00.7%22N+50%C2%B054'49.3%22E/@34.583535,50.9158937,17z/data=!3m1!4b1!4m13!1m6!3m5!1s0x3f93bdee4725717f:0xdaeccf9f3b537055!2z2YXYs9is2K8g2YXZgtiv2LMg2KzZhdqp2LHYp9mG!8m2!3d34.5833404!4d50.9137582!3m5!1s0x0:0x0!7e2!8m2!3d34.5835347!4d50.9137046?hl=fa
 
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/34%C2%B035'00.7%22N+50%C2%B054'49.3%22E/@34.583535,50.9158937,17z/data=!3m1!4b1!4m13!1m6!3m5!1s0x3f93bdee4725717f:0xdaeccf9f3b537055!2z2YXYs9is2K8g2YXZgtiv2LMg2KzZhdqp2LHYp9mG!8m2!3d34.5833404!4d50.9137582!3m5!1s0x0:0x0!7e2!8m2!3d34.5835347!4d50.9137046?hl=fa
 
}}
 
}}
−
==موقعيت‌ جغرافيايى==
+
'''«مسجد مقدس جمکران»''' که در شش کیلومتری شهر مذهبی [[قم]] قرار دارد، از [[مسجد|مساجد]] منسوب به [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] (عجّل الله تعالی فرجه) است. برای این مسجد، اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو [[رکعت]] [[نماز]] تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. مسجد جمکران در طول قرون و اعصار، پناهگاه [[شیعه|شیعیان]] و پایگاه منتظران و تجلی‌‏گاه [[حضرت مهدی]] موعود (علیه‌السلام) بوده است.  
−
مهم‏ترین پایگاه [[شیعه|شیعیان]] شیفته و عاشقان دل سوخته [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت بقیة‏الله]]، ارواحنا فداه، مسجد مقدس جمکران، در شش کیلومتری شهر مذهبی [[قم]] است. مسجد مقدس جمکران، روز هفدهم [[ماه رمضان|رمضان]] 373 هجری به فرمان حضرت بقیة‏الله، ارواحنا فداه، در کنار روستای جمکران تاسیس شد. تاریخچه‏ آن به دست‏ [[شیخ صدوق]] (متوفای 381 هجری) در کتاب «مونس الحزین» بیان گردیده و کیفیت نماز تحیت مسجد و نماز استغاثه به حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، در ضمن آن آمده است.  
 
  
−
==تاريخ‌ تأسيس==
+
==تاريخچه تأسيس مسجد جمکران==
 +
مطابق برخی منابع تاریخی، مسجد مقدس جمکران، بیش از یکهزار سال پیش به فرمان [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] (عجّل الله تعالی فرجه)، در جمکران -روستای قدیمی در [[قم]]- تأسیس گردیده‌ است. جمكران‌ در گذشته‌ روستای مهمی بوده‌ و نام‌ آن‌ در كتاب‌ «[[تاریخ‌ قم‌ (کتاب)|تاریخ‌ قم‌]]» (قرن‌ چهارم‌ قمری) بارها تكرار شده‌ است‌.
  
−
آن چه مسلم است، این است که این مسجد، بیش از یکهزار سال پیش به فرمان حضرت بقیة الله، ارواحنا فداه، در بیداری - نه در خواب - تأسیس گردید و در طول قرون و اعصار، پناهگاه [[شیعه|شیعیان]] و پایگاه منتظران و تجلی‏گاه حضرت صاحب الزمان علیه السلام بوده است .
+
[[محدث نوری|میرزا حسین نوری]] (متوفای ۱۳۲۰ ق)، در کتاب «[[النجم الثاقب (کتاب)|النجم الثاقب]]» -که به فرمان [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای شیرازی]] آن را تألیف کرد و میرزای شیرازی در [[تقریظ]] خود از آن ستایش فراوان کرده-، جریان‏ تأسیس مسجد جمکران را به شرح زیر آورده است:
  
−
علامه بزرگوار، [[محدث نوری|میرزا حسین نوری]]، (متوفای 1320 هجری) در کتاب ارزش‏مند «[[النجم الثاقب]]»- که به فرمان [[میرزا محمدحسن شیرازی|میرزای بزرگ]]، آن را تألیف کرد و میرزای شیرازی، در تقریظ خود، از آن ستایش فراوان کرد و نوشت: «برای تصحیح عقیده‏ خود، به این کتاب مراجعه کنند تا از لمعان انوار هدایتش، به سر منزل یقین و ایمان برسند»- تاریخچه‏ تأسیس مسجد مقدس جمکران را به شرح زیر آورده است: شیخ فاضل، حسن بن محمد بن حسن قمی، معاصر [[شیخ صدوق]]، در کتاب «تاریخ قم» از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین - از تألیفات شیخ صدوق - بنای مسجد جمکران را به این عبارت نقل کرده است:
+
شیخ فاضل، حسن بن محمد بن حسن قمی، در کتاب «تاریخ‌ قم‌» از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» - از تألیفات [[شیخ صدوق]] - بنای مسجد جمکران را به این عبارت نقل کرده است: شیخ عفیف صالح [[حسن بن مثله جمکرانی|حسن بن مُثله‏ جمکرانی]] می ‏گوید: شب سه ‏شنبه، هفدهم ماه مبارک [[ماه رمضان|رمضان]] ۳۹۳ هجری (یا ۳۷۳ ق)، در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند: «برخیز و امر [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام مهدی]] صاحب الزمان صلوات الله علیه، را اجابت کن که تو را می ‏خواند. حسن بن مثله می ‏گوید: «من برخاستم و آماده شدم‏». چون به در سرای رسیدم، جماعتی از بزرگان را دیدم، سلام کردم جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جایگاه که اکنون مسجد (جمکران) است، آوردند. چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش‏های نیکو نهاده و جوانی سی‏ ساله، بر روی تخت، بر چهار بالش، تکیه کرده، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته، بر آن جوان می‏ خواند.
  
−
شیخ عفیف صالح [[حسن بن مثله جمکرانی|حسن بن مُثله‏ جمکرانی]] می ‏گوید: شب سه ‏شنبه، هفدهم ماه مبارک [[ماه رمضان|رمضان]] 393 هجری، در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند . نصفی از شب گذشته بود . مرا بیدار کردند و گفتند: «برخیز و امر [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام محمد مهدی]] صاحب الزمان، صلوات الله علیه، را اجابت کن که ترا می‏خواند . حسن بن مثله می‏گوید: «من، برخاستم و آماده شدم‏» . چون به در سرای رسیدم، جماعتی از بزرگان را دیدم سلام کردم، جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جایگاه که اکنون مسجد (جمکران) است، آوردند. چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش‏های نیکو نهاده و جوانی سی‏ ساله، بر روی تخت، بر چهار بالش، تکیه کرده، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته، بر آن جوان می‏ خواند .
+
آن پیرمرد که [[حضرت خضر علیه السلام|حضرت خضر]] علیه السلام بود، مرا نشاند و حضرت امام علیه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: «تو، چند سال است که این زمین را عمارت می‏ کنی و ما خراب می‏ کنیم. پنج ‏سال زراعت کردی و امسال دیگرباره شروع کردی، عمارت می ‏کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی، باید هر چه از این زمین منفعت‏ برده ‏ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند». به حسن بن مسلم بگو: «این جا، زمین شریفی است و حق ‏تعالی این زمین را از زمین‏های دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده‏ ای.
  
−
آن پیرمرد که [[حضرت خضر علیه السلام|حضرت خضر]] علیه السلام بود، مرا نشاند و حضرت امام علیه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: «تو، چند سال است که این زمین را عمارت می‏کنی و ما خراب می‏کنیم . پن ج‏سال زراعت کردی و امسال دیگرباره شروع کردی، عمارت می‏کنی . رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی، باید هر چه از این زمین منفعت‏ برده ‏ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند ». به حسن بن مسلم بگو: «این جا، زمین شریفی است و حق‏تعالی این زمین را از زمین‏های دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده‏ ای.
+
حسن بن مثله عرض کرد: «سید و مولای من! مرا در این باره، نشانی لازم است؛ زیرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دلیل نمی‏ پذیرند». امام علیه السلام فرمود: «تو برو رسالت‏ خود را انجام بده. ما در این جا علامتی می‏ گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن، و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند، و باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال که ملک ما است، بیاورد و مسجد را تمام کند، و نصف رهق را بر این مسجد [[وقف]] کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند. مردم را بگو تا به این موضع رغبت کنند و عزیز بدارند و چهار [[رکعت]] [[نماز]] در این جا بگذارند؛ دو رکعت نماز تحیت مسجد، و دو رکعت نماز صاحب الزمان. و این نقل، از لفظ مبارک امام علیه السلام است که فرمود: «فمن صلّاهما، فکانّما صلّی فی البیت العتیق». هر کس، این دو رکعت [یا این دو نماز] را بخواند، گویی در خانه [[کعبه]] آن را خوانده است.
  
−
حسن بن مثله عرض کرد: «سید و مولای من! مرا در این باره، نشانی لازم است; زیرا، مردم، سخن مرا بدون نشانه و دلیل نمی‏ پذیرند». امام علیه السلام فرمود: «تو برو رسالت‏ خود را انجام بده . ما، در این جا، علامتی می‏گذاریم که گواه گفتار تو باشد . برو به نزد سید ابوالحسن، و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند، و باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال که ملک ما است، بیاورد، و مسجد را تمام کند، و نصف رهق را بر این مسجد وقف کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند . مردم را بگو تا به این موضع رغبت کنند و عزیز بدارند و چهار رکعت نماز در این جا بگذارند: دو رکعت تحیت مسجد، و دو رکعت نماز صاحب الزمان بگذارند.  
+
حسن بن مثله می‏ گوید: آن حضرت بار دیگر مرا صدا کردند و فرمودند: «در گلّه جعفر کاشانی -چوپان- بُزی است، باید آن بز را بخری. فردا شب آن بز را بیاور و در این موضع [[ذبح]] کن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارک [[رمضان]]، گوشت آن بز را بر بیماران و کسانی که مرض صعب‏ العلاج دارند، [[انفاق]] کن که حق تعالی همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است، موهای بسیار دارد... .
  
−
<nowiki>و این نقل، از لفظ مبارک امام علیه السلام است که فرمود : «فمن صلاهما، فکانما صلی فی البیت العتیق». هر کس، این دو رکعت [ یا این دو نماز ] را بخواند، گویی در خانه‏ی کعبه آن را خوانده است.</nowiki>
+
حسن بن مثله می ‏گوید: «من، به خانه رفتم و همه شب را در اندیشه بودم تا صبح طلوع کرد. [[نماز صبح]] خواندم و به نزد علی منذر رفتم و آن داستان را با او در میان نهادم. همراه علی منذر، به جایگاه دیشب رفتیم. پس او گفت: «به خدا سوگند که نشان و علامتی که امام علیه السلام فرموده بود، این جا نهاده است و آن این که حدود مسجد، با میخ‏ها و زنجیرها مشخص شده است».
  
−
حسن بن مثله می‏ گوید: آن حضرت بار دیگر مرا صدا کردند و فرمودند: «در گله جعفر کاشانی - چوپان - بزی است، باید آن بز را بخری . فردا شب آن بز را بیاور و در این موضع ذبح کن . آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارک رمضان، گوشت آن بز را بر بیماران و کسانی که مرض صعب‏ العلاج دارند، انفاق کن که حق تعالی همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است، موهای بسیار دارد... .
+
آن گاه به نزد سید ابوالحسن الرضا رفتیم. چون به سرای وی رسیدیم، غلامان و خادمان ایشان گفتند: شما از جمکران هستید؟ گفتیم: آری. پس گفتند: از اول بامداد، سید ابوالحسن در انتظار شما است. پس وارد شدم و سلام گفتم. جواب نیکو داد و بسیار احترام کرد و مرا در جای نیکو نشانید. پیش از آن که من سخن بگویم، او سخن آغاز کرد و گفت: «ای حسن بن مثله! من خوابیده بودم. شخصی در عالم رؤیا به من گفت: «شخصی به نام حسن بن مثله، بامدادان، از جمکران پیش تو خواهد آمد. آن چه بگوید، اعتماد کن و گفتارش را تصدیق کن که سخن او، سخن ما است. هرگز سخن او را رد نکن.» از خواب بیدار شدم و تا این ساعت در انتظار تو بودم.
  
−
حسن بن مثله می ‏گوید: « من، به خانه رفتم و همهی شب را در اندیشه بودم تا صبح طلوع کرد . نماز صبح خواندم و به نزد علی منذر رفتم و آن داستان را با او در میان نهادم . همراه علی منذر، به جایگاه دیشب رفتیم . پس او گفت: «به خدا سوگند که نشان و علامتی که امام علیه السلام فرموده بود، این جا نهاده است و آن، این که حدود مسجد، با میخ‏ها و زنجیرها مشخص شده است».
+
حسن بن مثله، داستان را مشروحا برای او نقل کرد. سید ابوالحسن، دستور داد بر اسب‏ها زین نهادند، سوار شدند. به سوی ده (جمکران) رهسپار گردیدند. چون به نزدیک ده رسیدند، جعفر شبان را دیدند که گله ‏اش را در کنار راه به چرا آورده بود. حسن بن مثله، به میان گله رفت. آن بز که از پشت ‏سر گله می ‏آمد، به سویش دوید. حسن بن مثله، آن بز را گرفت و خواست پولش را پرداخت کند که جعفر گفت: «به خدا سوگند! تا به امروز، من این بز را ندیده بودم و هرگز در گله‏ من نبود، جز امروز که در میان گله، آن را دیدم و هر چند خواستم که آن را بگیرم، میسر نشد».
  
−
آن گاه به نزد سید ابوالحسن الرضا رفتیم . چون به سرای وی رسیدیم، غلامان و خادمان ایشان گفتند: شما از جمکران هستید؟ گفتیم: آری. پس گفتند: از اول بامداد، سید ابوالحسن در انتظار شما است.
+
پس آن بز را به جایگاه آوردند و در آن جا سر بریدند. سید ابوالحسن الرضا به آن محل معهود آمد و حسن بن مسلم را احضار کرد و منافع زمین را از او گرفت. آن گاه وجوه رهق را نیز از اهالی آن جا گرفتند و به ساختمان مسجد پرداختند و سقف مسجد را با چوب پوشانیدند... .
  
−
پس وارد شدم و سلام گفتم . جواب نیکو داد و بسیار احترام کرد و مرا در جای نیکو نشانید . پیش از آن که من سخن بگویم، او سخن آغاز کرد و گفت: «ای حسن بن مثله! من خوابیده بودم . شخصی در عالم رؤیا به من گفت: «شخصی به نام حسن بن مثله، بامدادان، از جمکران پیش تو خواهد آمد . آن چه بگوید، اعتماد کن و گفتارش را تصدیق کن که سخن او، سخن ما است . هرگز سخن او را رد نکن.» از خواب بیدار شدم و تا این ساعت در انتظار تو بودم .
+
==نقد سند داستان مسجد جمکران==
 +
با این وجود، برخی محققان‌ و علما چندین‌ اِشكال‌ بر این‌ حكایت‌ وارد كرده‌اند، كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: وفات‌ [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ ق) قبل‌ از وقوع‌ این‌ حادثه‌؛ تألیف‌ كتاب‌ «[[تاریخ‌ قم‌ (کتاب)|تاریخ‌ قم‌]]» در ۳۷۸ و نبودِ نسخه‌ای از اصل‌ عربی آن‌ و ذكر نشدن‌ این‌ حكایت‌ در نسخه فارسی آن‌؛ و اثبات‌ نشدن‌ درستی انتساب‌ كتاب‌ «مونس‌ الحزین‌ فی معرفة الحق‌ و الیقین‌» به‌ شیخ‌ صدوق‌. (البته کتابی به نام «مونس الحزين» برای [[فتال نیشابوری]] ذکر شده، و این احتمال وجود دارد که مقصود از «مونس الحزين» در داستان جمکران، کتاب فتال نيشابوری باشد).  
  
−
حسن بن مثله، داستان را مشروحا برای او نقل کرد . سید ابوالحسن، دستور داد بر اسب‏ها زین نهادند، سوار شدند . به سوی ده (جمکران) رهسپار گردیدند . چون به نزدیک ده رسیدند، جعفر شبان را دیدند که گله ‏اش را در کنار راه به چرا آورده بود . حسن بن مثله، به میان گله رفت . آن بز که از پشت ‏سر گله می ‏آمد، به سویش دوید . حسن بن مثله، آن بز را گرفت و خواست پولش را پرداخت کند که جعفر گفت : «به خدا سوگند! تا به امروز، من این بز را ندیده بودم و هرگز در گله‏ من نبود، جز امروز که در میان گله، آن را دیدم و هر چند خواستم که آن را بگیرم، میسر نشد».
+
به گفته محمدرضا انصاری قمی، تاکنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب مسجد جمکران و دستور [[امام زمان]] علیه السلام به ساخت آن یافت نشده است؛ گرچه این مسئله از ارزش و قدسیت این مسجد نمى‏ کاهد. او در ذیل عبارتی از کتاب «تاریخ قم» یعنی عبارتِ «اوّل مسجدى که بدین ناحیت بنا نهادند پیش از آمدن عرب بدین ناحیت مسجد قریه جمکران بود و مردى از اهل اسلام نام او خطاب بن اسدى که بدین ناحیت افتاده بود آنرا بنا کرده بود» می‌نویسد:
  
−
پس آن بز را به جایگاه آوردند و در آن جا سر بریدند . سید ابوالحسن الرضا به آن محل معهود آمد و حسن بن مسلم را احضار کرد و منافع زمین را از او گرفت . آن گاه وجوه رهق را نیز از اهالی آن جا گرفتند و به ساختمان مسجد پرداختند و سقف مسجد را با چوب پوشانیدند... .
+
«این مسجد غیر از مسجدى باید باشد که امروزه در جنوب شرقى روستاى جمکران قرار دارد، و به نام مسجد صاحب الزمان علیه السلام [مسجد جمکران] در میان مردم مشهور است، زیرا تاکنون هیچ سند معتبر و قابل اعتمادى دال بر پیشینه کهن مسجد کنونى بدست نیامده است، و شهرت کنونى آن زائیده داستانى است که ساختمان آن را به امام زمان علیه السلام نسبت مى‏ دهد. این داستان نخستین بار در بیاضى [کتابچه‌ای] که در آن ۱۰ رساله فلسفى و عرفانى و تاریخى نوشته شده آمده است. این بیاض از آنِ ابوالشرف محمدمهدى بن على نقى بن نعمت اللّه حسینى قمى، زنده در سال ۱۱۱۶ هجرى، خطیب و واعظ  [[قم]] در اوائل قرن یازدهم هجرى و از شاگردان‏ [[قاضی سعید قمی]] است. او در پایان این بیاض حکایت بناء مسجد جمکران قم را در ۴ صفحه به نقل از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین» از مصنفات محمد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) آورده است، و بیش از دو قرن بعد [[محدث نوری]] رحمه‌اللّه عین نوشتار ۴ صفحه سابق الذکر را نخست در کتاب «کلمة طیبه»، و از آنجا با اندک تغییرى در کتاب «[[النجم الثاقب (کتاب)|النجم الثاقب]]» آورده است، و جالب آنکه حاجى نورى این واقعه را به اشتباه به محدّث مشهور «[[سید نعمت الله جزایری]]» منتسب نموده. و بعید به نظر نمى‏ رسد که مسجد جمکران کنونى، مشهور به مسجد صاحب الزمان (عج)، همان مسجدى باشد که خطّاب از قبیله بنى اسد آن را بنا کرد، و بعدها در دوره ‏هاى متأخر و با اشاعه داستان حسن بن مثله جمکرانى رونق فزاینده‏ اى یافت».
  
−
==توسعه‌ و بازسازى==
+
انصاری قمی در ضمن نکته دیگر می گوید: «کتابی با عنوان «مونس الحزین فی معرفة الحقّ و الیقین» برای [[شیخ صدوق]] ذکر نشده است... همچنین فوت شیخ صدوق رحمه اللّه در سال ۳۸۱ ق. بوده، در حالى که واقعه ‏اى که حسن بن مثله جمکرانى ادعاى وقوع آن را مى‏ کند، در سال ۳۹۳ ق، یعنى دوازده سال پس از فوت شیخ صدوق مى ‏باشد... پس نقل این قضیه در کتاب شیخ صدوق -بر فرض بودن چنین کتابى- نامعقول است. علاوه بر این، در هیچ یک از منابع حدیث و کتابهاى [[دعا]] و [[زیارتنامه]] ‏هاى مزارها و مساجد متبرکه، نام و یادى از این مسجد، و [[استحباب]] نماز مخصوصى در آن نشده است. این نکته از این جهت اهمیت دارد که شهر قم از دیرباز مورد توجه [[شیعه]] و امامان معصوم بوده، و همواره محل آمد و شد امام‏زادگان و محدثین و فقیهان قرار داشته، و در صورت صحت روایت جمکرانى، بى‏ تردید از آن در کتابها و روایات خود یاد مى‏ کردند، و شیعیان را به زیارت این مسجد تشویق مى ‏کردند».
  
−
در سال‌ 1167 هجرى قمرى ميرزا على‌اكبر قمى مسجد را تجديد بنا نمود.
+
وی در انتها می افزاید: «ولى لازم به یادآورى است که نبود سند در منابع کهن امامیه براى دستور امام به ساختمان مسجد جمکران، از ارزش و قدسیت این جایگاه نمى ‏کاهد، زیرا مسجدى است که به نام مبارک حضرت حجت ساخته شده، و محل نماز و عبادت مؤمنین، و جایگاه [[توسل]] به درگاه خداوند و [[ائمه]] علیهم السلام مى ‏باشد. لیکن این حقیقت را نباید پنهان داشت، که تا کنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب این مسجد یافت نشده است، مگر آن که کسى بر قاعده اصولى تسامح در ادله سنن اعتماد نموده، و گفته منسوب به [[شیخ صدوق]] رحمه اللّه را در حدّ روایت معتبر بداند، یا رفتار و اعتقاد فقهاى متأخر را حجت دانسته و دلیل بر اعتبار انتساب این مسجد قرار دهد، که شواهد چندى بر این گفته أخیر مى ‏توان یافت، از آن جمله نوشته ‏اى است به خط علم الهدى فرزند [[فیض کاشانی]] (متوفاى ۱۰۹۱ ه) که در میان مجموعه‏ اى از نامه ‏ها و مکاتبات و نوشته‏ هاى او در نسخه‏ اى خطى در کتابخانه آیت اللّه مرعشى رحمه اللّه مى ‏باشد، در این یادداشت آمده است: "فی سنة ۱۰۸۰ ق. در جوار والد، مولانا حجّة اللّه فی العالمین روحى فداه مشرّف شدیم به حرم اهل بیت صلوات اللّه علیهم ([[حرم حضرت معصومه علیها السلام]])، و بعد مشرف شدیم به زیارت مسجد مقدس جمکران که از مضافات قم المشرفة مى‏ باشد. حقیر فقیر شنیدم از والد مکرم روحى فداه که مولانا شیخ [[شیخ بهایی|محمد بهاء الدین عاملى]] عطّراللّه مرقده و مولانا حضرت علّامه آخوند [[محمدتقی مجلسی]] عطّراللّه مضجعه به این مکان مقدس مشرف مى ‏شدند"».
  
−
در سال‌ 1350 هـ، [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|شيخ‌ عبدالكريم‌ حائرى]] در روزگارى كه زعامت‌ دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد.
+
==مسجد جمکران در دیدگاه عالمان==
 +
مسجد مقدس جمكران از دیدگاه علمای بزرگ شیعه موقعیت ممتازی داشته و همواره ملجأ و پناه آنان به هنگام احساس نیاز به دستگیری در رسیدن به كمالات و حل مشكلات به شمار می‌رفته است.
  
−
در سال‌ 1402 هـ توسعه‌ و سازندگى مسجد به‌ انجام‌ رسيد و‌ تعدادى مسجد كوچك‌ و يك سالن ‌بزرگ‌ به‌ آن‌ ضميمه‌ شد.
+
رونق‌ مسجد جمکران‌ در دوران‌ اخیر مرهون‌ توجه‌ آیت‌اللّه‌ [[شیخ محمدتقی بافقی]] است. قبل‌ از ایشان‌ فقط‌ بعضی از اهل‌ علم‌ و افراد مطّلع‌ برای شب‌زنده‌داری به‌ مسجد جمکران‌ می رفتند. مرحوم بافقی هر شب‌ چهارشنبه‌، به‌ همراه‌ گروهی از طلاب‌، پیاده‌ به‌ مسجد می‌رفت‌ و [[نماز]] مغرب و عشاء را در آن‌جا اقامه‌ می کرد و تا [[اذان]] صبح‌ در آن‌جا به‌ عبادت‌ می پرداخت‌ و بدین‌ترتیب‌، توجه‌ مردم‌ را به‌ این‌ مسجد جلب‌ کرد.
  
−
در سال‌ 1417 هـ پروژه احداث‌ خيابانى به‌ عرض‌ 200 متر كه‌ از حرم‌ [[حضرت‌ معصومه‌]] سلام الله علیها آغاز و مستقيماً به‌ مسجد جمكران‌ ختم‌ مى‌شود آغاز گرديد كه‌ به‌ آن‌ پروژه‌ نام‌ «از حرم‌ تا حرم‌» اطلاق‌ شد.
+
[[آیت الله بروجردی]] می فرمود: اگر موفق بشوم، در قم دو كار بزرگ انجام خواهم داد. اوّل این كه راه مسجد جمكران را باز خواهم كرد و دوّم این كه بیمارستانی در شهر قم بنا خواهم نمود.
  
−
پس‌ از آن‌ پروژه‌‌هاى ديگرى در طى تكميل‌ و توسعه مسجد جمكران‌ انجام‌ گرفت‌: از جمله ‌ساختن‌ مهمانسرايى در سه‌ طبقه‌ و با گنجايش‌ 800 زائر كه‌ از آن‌ براى توزيع‌ مواد غذاى و پذيراى ‌از زائرين‌ در شب‌‌هاى چهارشنبه‌ و جمعه‌ كه‌ زائرين‌ در اين‌ دو روز به‌ صورت‌ هيئت‌ و دستجات گروه‌ به‌ مسجد مشرف‌ مى‌شوند استفاده‌ شود. نمازگزاران‌ در اين‌ شب‌‌ها براى اداى مراسم‌ و [[زيارت‌]] كه‌ شامل‌ [[دعا]] و نيايش‌ و [[صلوات‌]] است‌ حضور مى‌يابند.  
+
عارف بزرگوار و معلم اخلاق آیت الله [[سید رضا بهاءالدینی]] می‌فرمود: هر مشكلی كه برای حوزه علمیه قم و مؤسس محترمش [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|آیت الله حائری]] پیش می‌آمد با مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران برطرف می‌گردید.
  
−
از پروژه‌‌هاى ديگر، تأسيس‌ يك‌ مؤسسه انتشاراتى و يك‌ كتابخانه اسلامى است‌ كه‌ براى چاپ‌ و توزيع‌ كتاب‌‌هاى دينى و فرهنگى ايجاد شده‌ است‌، از ديگر طرح‌‌ها بوده‌ است‌‌. همچنین ايجاد يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ مسجد را در برگيرد. به‌ همين‌ منظور زمين‌‌هاى اطراف‌ مسجد خريدارى شد تا يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ در آن‌ همه خدمات‌ اساسى فراهم‌ شده‌ باشد ايجاد گردد: از پمپ‌ بنزين‌ و پاركينگ‌ و مسافرخانه‌ گرفته‌ تا مغازه‌هاى تجارى، بانك‌‌ها و كتابفروشى‌هاى مختلف‌.
+
آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|مرعشی نجفی]] می‌گویند: حقیر خودم مكرر كراماتی در آن جا «مسجد جمكران» مشاهده كردم، چهل شب چهارشنبه مكرر موفق شدم كه در آن مسجد بیتوته كنم و جای تردید نیست كه از امكنه‌ای كه مورد توجه و منزول برکات الهی است این مسجد است.
 +
 
 +
[[سید علی حسینی خامنه ای|مقام معظم رهبری]] می‌فرماید: مسجد جمكران گنجینه فناناپذیر [[شیعه]] می‌باشد و باید از آن بهره‌مند شویم.
 +
 
 +
==توسعه‌ و بازسازى مسجد جمکران==
 +
به‌ استناد اشاره قاضی احمد قمی و كتیبه مورخ‌ ۱۱۶۷، مسجد جمكران‌ پیش‌ از دوران‌ [[افشاریه]] ساخته‌ شده‌ است‌، ولی از ویژگیهای معماری عصر [[صفویه]] در این مسجد اطلاعی در دست‌ نیست‌.
 +
در سال‌ ۱۱۶۷ قمرى ميرزا على‌اكبر قمى مسجد جمکران را تجديد بنا نمود.
 +
 
 +
در سال‌ ۱۳۵۰ ق، [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|شيخ‌ عبدالكريم‌ حائرى]] در روزگارى كه زعامت‌ دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد.
 +
 
 +
در سال‌ ۱۴۰۲ ق (۱۳۶۰ ش)، توسعه‌ و سازندگى مسجد به‌ انجام‌ رسيد و‌ تعدادى مسجد كوچك‌ و يك سالن ‌بزرگ‌ به‌ آن‌ ضميمه‌ شد.
 +
 
 +
در سال‌ ۱۴۱۷ ق (۱۳۷۵ ش)، پروژه احداث‌ خيابانى به‌ عرض‌ ۲۰۰ متر كه‌ از حرم‌ [[حضرت‌ معصومه‌]] سلام الله علیها آغاز و مستقيماً به‌ مسجد جمكران‌ ختم‌ مى‌شود آغاز گرديد كه‌ به‌ آن‌ پروژه‌ نام‌ «از حرم‌ تا حرم‌» اطلاق‌ شد.
 +
 
 +
پس‌ از آن‌ پروژه‌‌هاى ديگرى در طى تكميل‌ و توسعه مسجد جمكران‌ انجام‌ گرفت‌: از جمله ‌ساختن‌ مهمانسرايى در سه‌ طبقه‌ و با گنجايش‌ ۸۰۰ زائر كه‌ از آن‌ براى پذيرایی ‌از زائرين‌ در شب‌‌هاى چهارشنبه‌ و جمعه‌ كه‌ زائرين‌ در اين‌ دو روز به‌ صورت‌ هيئت‌ و دستجات گروه‌ به‌ مسجد مشرف‌ مى‌شوند استفاده‌ شود. نمازگزاران‌ در اين‌ شب‌‌ها براى اداى مراسم‌ و [[زيارت‌]] كه‌ شامل‌ [[دعا]] و نيايش‌ است‌ حضور مى‌يابند.
 +
 
 +
از پروژه‌‌هاى ديگر، تأسيس‌ يك‌ مؤسسه انتشاراتى و يك‌ كتابخانه اسلامى است‌ كه‌ براى چاپ‌ و توزيع‌ كتاب‌‌هاى دينى و فرهنگى ايجاد شده‌ است‌. همچنین ايجاد يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ مسجد را در برگيرد. به‌ همين‌ منظور زمين‌‌هاى اطراف‌ مسجد خريدارى شد تا يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ در آن‌ همه خدمات‌ اساسى فراهم‌ شده‌ باشد ايجاد گردد.
  
 
==ساختار مسجد‌ جمكران‌==
 
==ساختار مسجد‌ جمكران‌==
  
−
مسجد در زمينى به‌ مساحت‌ 40 هزار مترمربع‌ بنا شده‌ است‌، كه‌ 25 هزار مترمربع‌ از آن‌ به‌ مساحت ‌خود مسجد تعلق‌ دارد و بقيه‌ مساحت‌ صحن‌ را تشكيل‌ مى‌دهد. در سمت‌ شمالى مسجد تالارى ‌وسيع‌ قرار دارد كه‌ سقف‌ آن‌ بر سه‌ ستون‌ سنگى پر نقش‌ و نگار استوار است‌. اين‌ ستون‌‌ها تا ارتفاع‌ 5/1 مترى با تزيينات‌ سنگى آراسته‌ شده‌ است‌. اين‌ تالار داراى سه‌ در بزرگ‌ چهار تكه‌اى است‌. قوس‌‌ها، طاق‌‌ها و چارچوب‌‌هاى سمت‌ درها كاشى‌كارى شده‌ است‌ و در ميان‌ تزيينات‌ نام‌ [[ائمه اثنی عشر|دوازده‌ امام‌]] علیهم‌‌السلام نگاشته‌ شده‌ است‌. در دو سمت‌ تالار دو طاق‌ وجود دارد كه‌ به‌ صورت‌ دو جفت‌ كمانى قرار دارند. زائرين‌ براى ورود به‌ داخل‌ تالار بايد از زير اين‌ طاق‌‌ها بگذرند. در دو طرف‌ صحن‌ گل‌‌كارى وجود دارد و در وسط‌ صحن‌ منبع‌ آبى ‌وجود دارد كه‌ آب‌ آن‌ به‌ داخل‌ حوض‌ بزرگى مى‌ريزد. از اين‌ آب‌ براى آبيارى گل‌‌ها و فضاى سبز مسجد جمكران‌ استفاده‌ مى‌شود.
+
مسجد در زمينى به‌ مساحت‌ ۴۰ هزار مترمربع‌ بنا شده‌ است‌، كه‌ ۲۵ هزار مترمربع‌ از آن‌ به‌ مساحت ‌خود مسجد تعلق‌ دارد و بقيه‌ مساحت‌ صحن‌ را تشكيل‌ مى‌دهد. در سمت‌ شمالى مسجد تالارى ‌وسيع‌ قرار دارد كه‌ سقف‌ آن‌ بر سه‌ ستون‌ سنگى پر نقش‌ و نگار استوار است‌. اين‌ ستون‌‌ها تا ارتفاع‌ ۵/۱ مترى با تزيينات‌ سنگى آراسته‌ شده‌ است‌. اين‌ تالار داراى سه‌ در بزرگ‌ چهار تكه‌اى است‌. قوس‌‌ها، طاق‌‌ها و چارچوب‌‌هاى سمت‌ درها كاشى‌كارى شده‌ است‌ و در ميان‌ تزيينات‌ نام‌ [[ائمه اثنی عشر|دوازده‌ امام‌]] علیهم‌‌السلام نگاشته‌ شده‌ است‌. در دو سمت‌ تالار دو طاق‌ وجود دارد كه‌ به‌ صورت‌ دو جفت‌ كمانى قرار دارند. زائرين‌ براى ورود به‌ داخل‌ تالار بايد از زير اين‌ طاق‌‌ها بگذرند. در دو طرف‌ صحن‌ گل‌‌كارى وجود دارد و در وسط‌ صحن‌ منبع‌ آبى ‌وجود دارد كه‌ آب‌ آن‌ به‌ داخل‌ حوض‌ بزرگى مى‌ريزد. از اين‌ آب‌ براى آبيارى گل‌‌ها و فضاى سبز مسجد جمكران‌ استفاده‌ مى‌شود.
  
−
در سمت‌ شرقى صحن‌ تالار وسيعى به‌ طول‌ 513 و عرض‌ 54 متر وجود دارد. در مقابل‌ آن ‌زاويه‌اى با مساحت‌ 17 متر قرار دارد كه‌ ديوارهاى آن‌ با آجرهاى منشورى شكل‌ و كاشي‌هاى ‌پرنقش‌ و نگار پوشيده‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ هر نقش‌ و نگار نامى از خداى متعال‌ نوشته‌ شده‌ است‌. در اين‌ تالار پنج‌ در چهار تكه‌اى وجود دارد كه‌ در حاشية‌ اين‌ درها نوشته‌‌هايى با [[خط ثلث|خط‌ ثلث‌]] نگاشته ‌شده‌ است‌. در ضلع‌ شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان‌ وجود دارد كه‌ در يكى از اين‌ ايوان‌‌ها [[سوره ملک|سوره تبارك‌]] به ‌صورتى دايره‌وار روى آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌.
+
در سمت‌ شرقى صحن‌ تالار وسيعى به‌ طول‌ ۵۱۳ و عرض‌ ۵۴ متر وجود دارد. در مقابل‌ آن ‌زاويه‌اى با مساحت‌ ۱۷ متر قرار دارد كه‌ ديوارهاى آن‌ با آجرهاى منشورى شكل‌ و كاشي‌هاى ‌پرنقش‌ و نگار پوشيده‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ هر نقش‌ و نگار نامى از خداى متعال‌ نوشته‌ شده‌ است‌. در اين‌ تالار پنج‌ در چهار تكه‌اى وجود دارد كه‌ در حاشية‌ اين‌ درها نوشته‌‌هايى با [[خط ثلث|خط‌ ثلث‌]] نگاشته ‌شده‌ است‌. در ضلع‌ شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان‌ وجود دارد كه‌ در يكى از اين‌ ايوان‌‌ها [[سوره ملک]] به ‌صورتى دايره‌وار روى آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌.
  
−
در مقابل‌ در ورودى صحن‌ ايوانى قرار دارد كه‌ ديوار آن‌ با آجر و گچ‌ ساخته‌ شده‌ است‌، در زاويه جنوب‌ شرقى مسجد مناره‌اى كوچك‌ و آجرى وجود دارد، هم‌چنين‌ پلكانى وجود دارد كه‌ منتهى به‌ مقصوره‌اى كه ارتفاع آن 17 مترى قرار دارد كه‌ هم‌زمان‌ با ايوان‌ مدخل‌ ساخته‌ شده‌ است‌. در دو طرف‌ در ورودى ساخته‌ شده‌ است‌. در مسجد اتاق‌‌ها و نيز تالارى بزرگ‌ وجود دارد. تمامى‌ بخش‌‌هاى مسجد با رنگ‌هاى طلائى تزيين‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ جنوبى چند منفذ وجود دارد و هر منفذ محرابى پنج‌ ضلعى دارد كه‌ با مقرنس‌‌هاى گچى تزيين‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ اين‌ تزيينات‌ كتيبه‌اى با خط‌ ثلث‌ نوشته‌ شده‌ است‌ كه‌ متن‌ آن‌ چنين‌ است‌؛ «هر كس‌ در اين جا نماز بخواند انگار در خانه خدا نماز خوانده‌ است‌».
+
در مقابل‌ در ورودى صحن‌ ايوانى قرار دارد كه‌ ديوار آن‌ با آجر و گچ‌ ساخته‌ شده‌ است‌، در زاويه جنوب‌ شرقى مسجد مناره‌اى كوچك‌ و آجرى وجود دارد، هم‌چنين‌ پلكانى وجود دارد كه‌ منتهى به‌ مقصوره‌اى كه ارتفاع آن ۱۷ مترى قرار دارد كه‌ هم‌زمان‌ با ايوان‌ مدخل‌ ساخته‌ شده‌ است‌. در دو طرف‌ در ورودى ساخته‌ شده‌ است‌. در مسجد اتاق‌‌ها و نيز تالارى بزرگ‌ وجود دارد. تمامى‌ بخش‌‌هاى مسجد با رنگ‌هاى طلائى تزيين‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ جنوبى چند منفذ وجود دارد و هر منفذ محرابى پنج‌ ضلعى دارد كه‌ با مقرنس‌‌هاى گچى تزيين‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ اين‌ تزيينات‌ كتيبه‌اى با خط‌ ثلث‌ نوشته‌ شده‌ است‌ كه‌ متن‌ آن‌ چنين‌ است‌؛ «هر كس‌ در اين جا نماز بخواند انگار در خانه خدا نماز خوانده‌ است‌».
−
 
 
−
در وسط‌ [[محراب‌]] منفذى وجود دارد كه‌ به‌ يك‌ چاه‌ قديمى منتهى مى‌شود كه‌ روى آن‌ چاه‌ قطعه‌اى‌ سنگ‌ مرمر قرار دارد كه‌ آن‌ نيز در وسط‌ حفره‌اى است‌ كه‌ مردم‌ خاك‌ آن‌ را براى تبرك‌ برمى‌دارند.
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
−
 
+
*گنجينه آثار قم‌، عباس فیض قمی، ص‌ ۶۶۱.
−
*گنجينة‌ آثار قم‌، تأليف‌ فيضى، ص‌ 661.
 
 
*حضرت‌ معصومه‌ فاطمه‌، محمد محمدى اشتهارى.
 
*حضرت‌ معصومه‌ فاطمه‌، محمد محمدى اشتهارى.
−
*مجله‌ اهل‌ بيت‌، شماره‌ 2، كانون‌ دوم‌، سال‌ 1994 م‌.
+
*مجله‌ اهل‌ بيت‌، شماره‌ ۲، كانون‌ دوم‌، سال‌ ۱۹۹۴ م‌.
−
*[https://hawzah.net/fa/Question/View/12412/%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%AC%D9%85%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%88%D9%82%D9%81-%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-(%D8%B9%D8%AC)#_ednref1 پایگاه اطلاع رسانی حوزه].
+
*[https://hawzah.net/fa/Question/View/12412/%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%AC%D9%85%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%88%D9%82%D9%81-%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%86-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-(%D8%B9%D8%AC)#_ednref1 "ساخته شدن مسجد مقدس جمکران و وقف زمین آن توسط امام زمان (عج)"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه].
−
 
+
*"تاریخچه‌ی مسجد مقدس جمکران"، سایت اندیشه قم.   
 +
*[http://mohamadtehrani.parsiblog.com/Posts/10/%d9%85%d9%82%d8%a7%d9%84%d9%87+%d8%a7%d9%8a+%d8%a7%d8%b2+%d8%a7%d8%b3%d8%aa%d8%a7%d8%af+%d8%a8%d8%b2%d8%b1%da%af+%d8%aa%d8%a7%d8%b1%d9%8a%d8%ae+%d8%b1%d8%b3%d9%88%d9%84+%d8%ac%d8%b9%d9%81%d8%b1%d9%8a%d8%a7%d9%86+%d8%af%d8%b1+%d9%86%d9%82%d8%af+%d8%b3%d9%86%d8%af+%d9%85%d8%b3%d8%ac%d8%af+%d9%85%d9%82%d8%af%d8%b3+%d8%ac/ "اشکالات مطرح شده بر سند مسجد مقدس جمکران"، سایت پارسی بلاگ] بازدید: ۲۶/۶/۱۴۰۴.
 +
*[[دانشنامه جهان اسلام]]، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ج۱ ص ۴۸۸۰.
 +
*[https://ansari.kateban.com/post/1693 "مونس الحزين شيح صدوق و بحثی درباره ميزان اصالت حکايت مسجد جمکران"، بررسی های تاریخی].
 
{{شناختنامه امام زمان (عج)}}
 
{{شناختنامه امام زمان (عج)}}
−
 
+
[[رده:اماکن قم]][[رده:اماکن مقدسه قم]][[رده:اماكن منسوب به امام زمان (عج)]][[رده:اماکن مذهبی]]
−
[[رده:اماكن منسوب به امام زمان (عج)]]
 
−
[[رده:اماکن مقدسه سامرا]]
 
 
[[رده:مساجد]]
 
[[رده:مساجد]]
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= متوسط
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۸ سپتامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۰۱

Confirm3.jpg

مسجد مقدس جمعکران قم.jpg

کشور

ایران

شهر

قم

  • طول:"49.3'54°50 شرقی
  • عرض:"00.7'35°34 شمالی
نقشه مسجد جمعکران.PNG
مشاهده در نقشه

«مسجد مقدس جمکران» که در شش کیلومتری شهر مذهبی قم قرار دارد، از مساجد منسوب به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه) است. برای این مسجد، اعمال عبادی مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو رکعت نماز تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. مسجد جمکران در طول قرون و اعصار، پناهگاه شیعیان و پایگاه منتظران و تجلی‌‏گاه حضرت مهدی موعود (علیه‌السلام) بوده است.

تاريخچه تأسيس مسجد جمکران

مطابق برخی منابع تاریخی، مسجد مقدس جمکران، بیش از یکهزار سال پیش به فرمان امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه)، در جمکران -روستای قدیمی در قم- تأسیس گردیده‌ است. جمكران‌ در گذشته‌ روستای مهمی بوده‌ و نام‌ آن‌ در كتاب‌ «تاریخ‌ قم‌» (قرن‌ چهارم‌ قمری) بارها تكرار شده‌ است‌.

میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰ ق)، در کتاب «النجم الثاقب» -که به فرمان میرزای شیرازی آن را تألیف کرد و میرزای شیرازی در تقریظ خود از آن ستایش فراوان کرده-، جریان‏ تأسیس مسجد جمکران را به شرح زیر آورده است:

شیخ فاضل، حسن بن محمد بن حسن قمی، در کتاب «تاریخ‌ قم‌» از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین» - از تألیفات شیخ صدوق - بنای مسجد جمکران را به این عبارت نقل کرده است: شیخ عفیف صالح حسن بن مُثله‏ جمکرانی می ‏گوید: شب سه ‏شنبه، هفدهم ماه مبارک رمضان ۳۹۳ هجری (یا ۳۷۳ ق)، در سرای خود خفته بودم که جماعتی به در سرای من آمدند. نصفی از شب گذشته بود. مرا بیدار کردند و گفتند: «برخیز و امر امام مهدی صاحب الزمان صلوات الله علیه، را اجابت کن که تو را می ‏خواند. حسن بن مثله می ‏گوید: «من برخاستم و آماده شدم‏». چون به در سرای رسیدم، جماعتی از بزرگان را دیدم، سلام کردم جواب دادند و خوش آمد گفتند و مرا به آن جایگاه که اکنون مسجد (جمکران) است، آوردند. چون نیک نگاه کردم، دیدم تختی نهاده و فرشی نیکو بر آن تخت گسترده و بالش‏های نیکو نهاده و جوانی سی‏ ساله، بر روی تخت، بر چهار بالش، تکیه کرده، پیرمردی در مقابل او نشسته، کتابی در دست گرفته، بر آن جوان می‏ خواند.

آن پیرمرد که حضرت خضر علیه السلام بود، مرا نشاند و حضرت امام علیه السلام مرا به نام خود خواند و فرمود: «برو به حسن بن مسلم بگو: «تو، چند سال است که این زمین را عمارت می‏ کنی و ما خراب می‏ کنیم. پنج ‏سال زراعت کردی و امسال دیگرباره شروع کردی، عمارت می ‏کنی. رخصت نیست که تو دیگر در این زمین زراعت کنی، باید هر چه از این زمین منفعت‏ برده ‏ای، برگردانی تا در این موضع مسجد بنا کنند». به حسن بن مسلم بگو: «این جا، زمین شریفی است و حق ‏تعالی این زمین را از زمین‏های دیگر برگزیده و شریف کرده است، تو آن را گرفته به زمین خود ملحق کرده‏ ای.

حسن بن مثله عرض کرد: «سید و مولای من! مرا در این باره، نشانی لازم است؛ زیرا مردم سخن مرا بدون نشانه و دلیل نمی‏ پذیرند». امام علیه السلام فرمود: «تو برو رسالت‏ خود را انجام بده. ما در این جا علامتی می‏ گذاریم که گواه گفتار تو باشد. برو به نزد سید ابوالحسن، و بگو تا برخیزد و بیاید و آن مرد را بیاورد و منفعت چند ساله را از او بگیرد و به دیگران دهد تا بنای مسجد بنهند، و باقی وجوه را از رهق به ناحیه اردهال که ملک ما است، بیاورد و مسجد را تمام کند، و نصف رهق را بر این مسجد وقف کردیم که هر ساله وجوه آن را بیاورند و صرف عمارت مسجد کنند. مردم را بگو تا به این موضع رغبت کنند و عزیز بدارند و چهار رکعت نماز در این جا بگذارند؛ دو رکعت نماز تحیت مسجد، و دو رکعت نماز صاحب الزمان. و این نقل، از لفظ مبارک امام علیه السلام است که فرمود: «فمن صلّاهما، فکانّما صلّی فی البیت العتیق». هر کس، این دو رکعت [یا این دو نماز] را بخواند، گویی در خانه کعبه آن را خوانده است.

حسن بن مثله می‏ گوید: آن حضرت بار دیگر مرا صدا کردند و فرمودند: «در گلّه جعفر کاشانی -چوپان- بُزی است، باید آن بز را بخری. فردا شب آن بز را بیاور و در این موضع ذبح کن. آن گاه روز چهارشنبه هجدهم ماه مبارک رمضان، گوشت آن بز را بر بیماران و کسانی که مرض صعب‏ العلاج دارند، انفاق کن که حق تعالی همه را شفا دهد. آن بز، ابلق است، موهای بسیار دارد... .

حسن بن مثله می ‏گوید: «من، به خانه رفتم و همه شب را در اندیشه بودم تا صبح طلوع کرد. نماز صبح خواندم و به نزد علی منذر رفتم و آن داستان را با او در میان نهادم. همراه علی منذر، به جایگاه دیشب رفتیم. پس او گفت: «به خدا سوگند که نشان و علامتی که امام علیه السلام فرموده بود، این جا نهاده است و آن این که حدود مسجد، با میخ‏ها و زنجیرها مشخص شده است».

آن گاه به نزد سید ابوالحسن الرضا رفتیم. چون به سرای وی رسیدیم، غلامان و خادمان ایشان گفتند: شما از جمکران هستید؟ گفتیم: آری. پس گفتند: از اول بامداد، سید ابوالحسن در انتظار شما است. پس وارد شدم و سلام گفتم. جواب نیکو داد و بسیار احترام کرد و مرا در جای نیکو نشانید. پیش از آن که من سخن بگویم، او سخن آغاز کرد و گفت: «ای حسن بن مثله! من خوابیده بودم. شخصی در عالم رؤیا به من گفت: «شخصی به نام حسن بن مثله، بامدادان، از جمکران پیش تو خواهد آمد. آن چه بگوید، اعتماد کن و گفتارش را تصدیق کن که سخن او، سخن ما است. هرگز سخن او را رد نکن.» از خواب بیدار شدم و تا این ساعت در انتظار تو بودم.

حسن بن مثله، داستان را مشروحا برای او نقل کرد. سید ابوالحسن، دستور داد بر اسب‏ها زین نهادند، سوار شدند. به سوی ده (جمکران) رهسپار گردیدند. چون به نزدیک ده رسیدند، جعفر شبان را دیدند که گله ‏اش را در کنار راه به چرا آورده بود. حسن بن مثله، به میان گله رفت. آن بز که از پشت ‏سر گله می ‏آمد، به سویش دوید. حسن بن مثله، آن بز را گرفت و خواست پولش را پرداخت کند که جعفر گفت: «به خدا سوگند! تا به امروز، من این بز را ندیده بودم و هرگز در گله‏ من نبود، جز امروز که در میان گله، آن را دیدم و هر چند خواستم که آن را بگیرم، میسر نشد».

پس آن بز را به جایگاه آوردند و در آن جا سر بریدند. سید ابوالحسن الرضا به آن محل معهود آمد و حسن بن مسلم را احضار کرد و منافع زمین را از او گرفت. آن گاه وجوه رهق را نیز از اهالی آن جا گرفتند و به ساختمان مسجد پرداختند و سقف مسجد را با چوب پوشانیدند... .

نقد سند داستان مسجد جمکران

با این وجود، برخی محققان‌ و علما چندین‌ اِشكال‌ بر این‌ حكایت‌ وارد كرده‌اند، كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: وفات‌ شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) قبل‌ از وقوع‌ این‌ حادثه‌؛ تألیف‌ كتاب‌ «تاریخ‌ قم‌» در ۳۷۸ و نبودِ نسخه‌ای از اصل‌ عربی آن‌ و ذكر نشدن‌ این‌ حكایت‌ در نسخه فارسی آن‌؛ و اثبات‌ نشدن‌ درستی انتساب‌ كتاب‌ «مونس‌ الحزین‌ فی معرفة الحق‌ و الیقین‌» به‌ شیخ‌ صدوق‌. (البته کتابی به نام «مونس الحزين» برای فتال نیشابوری ذکر شده، و این احتمال وجود دارد که مقصود از «مونس الحزين» در داستان جمکران، کتاب فتال نيشابوری باشد).

به گفته محمدرضا انصاری قمی، تاکنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب مسجد جمکران و دستور امام زمان علیه السلام به ساخت آن یافت نشده است؛ گرچه این مسئله از ارزش و قدسیت این مسجد نمى‏ کاهد. او در ذیل عبارتی از کتاب «تاریخ قم» یعنی عبارتِ «اوّل مسجدى که بدین ناحیت بنا نهادند پیش از آمدن عرب بدین ناحیت مسجد قریه جمکران بود و مردى از اهل اسلام نام او خطاب بن اسدى که بدین ناحیت افتاده بود آنرا بنا کرده بود» می‌نویسد:

«این مسجد غیر از مسجدى باید باشد که امروزه در جنوب شرقى روستاى جمکران قرار دارد، و به نام مسجد صاحب الزمان علیه السلام [مسجد جمکران] در میان مردم مشهور است، زیرا تاکنون هیچ سند معتبر و قابل اعتمادى دال بر پیشینه کهن مسجد کنونى بدست نیامده است، و شهرت کنونى آن زائیده داستانى است که ساختمان آن را به امام زمان علیه السلام نسبت مى‏ دهد. این داستان نخستین بار در بیاضى [کتابچه‌ای] که در آن ۱۰ رساله فلسفى و عرفانى و تاریخى نوشته شده آمده است. این بیاض از آنِ ابوالشرف محمدمهدى بن على نقى بن نعمت اللّه حسینى قمى، زنده در سال ۱۱۱۶ هجرى، خطیب و واعظ قم در اوائل قرن یازدهم هجرى و از شاگردان‏ قاضی سعید قمی است. او در پایان این بیاض حکایت بناء مسجد جمکران قم را در ۴ صفحه به نقل از کتاب «مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین» از مصنفات محمد بن بابویه قمى (شیخ صدوق) آورده است، و بیش از دو قرن بعد محدث نوری رحمه‌اللّه عین نوشتار ۴ صفحه سابق الذکر را نخست در کتاب «کلمة طیبه»، و از آنجا با اندک تغییرى در کتاب «النجم الثاقب» آورده است، و جالب آنکه حاجى نورى این واقعه را به اشتباه به محدّث مشهور «سید نعمت الله جزایری» منتسب نموده. و بعید به نظر نمى‏ رسد که مسجد جمکران کنونى، مشهور به مسجد صاحب الزمان (عج)، همان مسجدى باشد که خطّاب از قبیله بنى اسد آن را بنا کرد، و بعدها در دوره ‏هاى متأخر و با اشاعه داستان حسن بن مثله جمکرانى رونق فزاینده‏ اى یافت».

انصاری قمی در ضمن نکته دیگر می گوید: «کتابی با عنوان «مونس الحزین فی معرفة الحقّ و الیقین» برای شیخ صدوق ذکر نشده است... همچنین فوت شیخ صدوق رحمه اللّه در سال ۳۸۱ ق. بوده، در حالى که واقعه ‏اى که حسن بن مثله جمکرانى ادعاى وقوع آن را مى‏ کند، در سال ۳۹۳ ق، یعنى دوازده سال پس از فوت شیخ صدوق مى ‏باشد... پس نقل این قضیه در کتاب شیخ صدوق -بر فرض بودن چنین کتابى- نامعقول است. علاوه بر این، در هیچ یک از منابع حدیث و کتابهاى دعا و زیارتنامه ‏هاى مزارها و مساجد متبرکه، نام و یادى از این مسجد، و استحباب نماز مخصوصى در آن نشده است. این نکته از این جهت اهمیت دارد که شهر قم از دیرباز مورد توجه شیعه و امامان معصوم بوده، و همواره محل آمد و شد امام‏زادگان و محدثین و فقیهان قرار داشته، و در صورت صحت روایت جمکرانى، بى‏ تردید از آن در کتابها و روایات خود یاد مى‏ کردند، و شیعیان را به زیارت این مسجد تشویق مى ‏کردند».

وی در انتها می افزاید: «ولى لازم به یادآورى است که نبود سند در منابع کهن امامیه براى دستور امام به ساختمان مسجد جمکران، از ارزش و قدسیت این جایگاه نمى ‏کاهد، زیرا مسجدى است که به نام مبارک حضرت حجت ساخته شده، و محل نماز و عبادت مؤمنین، و جایگاه توسل به درگاه خداوند و ائمه علیهم السلام مى ‏باشد. لیکن این حقیقت را نباید پنهان داشت، که تا کنون هیچ سند صحیح و دلیل قاطعى بر اعتبار انتساب این مسجد یافت نشده است، مگر آن که کسى بر قاعده اصولى تسامح در ادله سنن اعتماد نموده، و گفته منسوب به شیخ صدوق رحمه اللّه را در حدّ روایت معتبر بداند، یا رفتار و اعتقاد فقهاى متأخر را حجت دانسته و دلیل بر اعتبار انتساب این مسجد قرار دهد، که شواهد چندى بر این گفته أخیر مى ‏توان یافت، از آن جمله نوشته ‏اى است به خط علم الهدى فرزند فیض کاشانی (متوفاى ۱۰۹۱ ه) که در میان مجموعه‏ اى از نامه ‏ها و مکاتبات و نوشته‏ هاى او در نسخه‏ اى خطى در کتابخانه آیت اللّه مرعشى رحمه اللّه مى ‏باشد، در این یادداشت آمده است: "فی سنة ۱۰۸۰ ق. در جوار والد، مولانا حجّة اللّه فی العالمین روحى فداه مشرّف شدیم به حرم اهل بیت صلوات اللّه علیهم (حرم حضرت معصومه علیها السلام)، و بعد مشرف شدیم به زیارت مسجد مقدس جمکران که از مضافات قم المشرفة مى‏ باشد. حقیر فقیر شنیدم از والد مکرم روحى فداه که مولانا شیخ محمد بهاء الدین عاملى عطّراللّه مرقده و مولانا حضرت علّامه آخوند محمدتقی مجلسی عطّراللّه مضجعه به این مکان مقدس مشرف مى ‏شدند"».

مسجد جمکران در دیدگاه عالمان

مسجد مقدس جمكران از دیدگاه علمای بزرگ شیعه موقعیت ممتازی داشته و همواره ملجأ و پناه آنان به هنگام احساس نیاز به دستگیری در رسیدن به كمالات و حل مشكلات به شمار می‌رفته است.

رونق‌ مسجد جمکران‌ در دوران‌ اخیر مرهون‌ توجه‌ آیت‌اللّه‌ شیخ محمدتقی بافقی است. قبل‌ از ایشان‌ فقط‌ بعضی از اهل‌ علم‌ و افراد مطّلع‌ برای شب‌زنده‌داری به‌ مسجد جمکران‌ می رفتند. مرحوم بافقی هر شب‌ چهارشنبه‌، به‌ همراه‌ گروهی از طلاب‌، پیاده‌ به‌ مسجد می‌رفت‌ و نماز مغرب و عشاء را در آن‌جا اقامه‌ می کرد و تا اذان صبح‌ در آن‌جا به‌ عبادت‌ می پرداخت‌ و بدین‌ترتیب‌، توجه‌ مردم‌ را به‌ این‌ مسجد جلب‌ کرد.

آیت الله بروجردی می فرمود: اگر موفق بشوم، در قم دو كار بزرگ انجام خواهم داد. اوّل این كه راه مسجد جمكران را باز خواهم كرد و دوّم این كه بیمارستانی در شهر قم بنا خواهم نمود.

عارف بزرگوار و معلم اخلاق آیت الله سید رضا بهاءالدینی می‌فرمود: هر مشكلی كه برای حوزه علمیه قم و مؤسس محترمش آیت الله حائری پیش می‌آمد با مشرف شدن به مسجد مقدس جمكران برطرف می‌گردید.

آیت الله مرعشی نجفی می‌گویند: حقیر خودم مكرر كراماتی در آن جا «مسجد جمكران» مشاهده كردم، چهل شب چهارشنبه مكرر موفق شدم كه در آن مسجد بیتوته كنم و جای تردید نیست كه از امكنه‌ای كه مورد توجه و منزول برکات الهی است این مسجد است.

مقام معظم رهبری می‌فرماید: مسجد جمكران گنجینه فناناپذیر شیعه می‌باشد و باید از آن بهره‌مند شویم.

توسعه‌ و بازسازى مسجد جمکران

به‌ استناد اشاره قاضی احمد قمی و كتیبه مورخ‌ ۱۱۶۷، مسجد جمكران‌ پیش‌ از دوران‌ افشاریه ساخته‌ شده‌ است‌، ولی از ویژگیهای معماری عصر صفویه در این مسجد اطلاعی در دست‌ نیست‌. در سال‌ ۱۱۶۷ قمرى ميرزا على‌اكبر قمى مسجد جمکران را تجديد بنا نمود.

در سال‌ ۱۳۵۰ ق، شيخ‌ عبدالكريم‌ حائرى در روزگارى كه زعامت‌ دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد.

در سال‌ ۱۴۰۲ ق (۱۳۶۰ ش)، توسعه‌ و سازندگى مسجد به‌ انجام‌ رسيد و‌ تعدادى مسجد كوچك‌ و يك سالن ‌بزرگ‌ به‌ آن‌ ضميمه‌ شد.

در سال‌ ۱۴۱۷ ق (۱۳۷۵ ش)، پروژه احداث‌ خيابانى به‌ عرض‌ ۲۰۰ متر كه‌ از حرم‌ حضرت‌ معصومه‌ سلام الله علیها آغاز و مستقيماً به‌ مسجد جمكران‌ ختم‌ مى‌شود آغاز گرديد كه‌ به‌ آن‌ پروژه‌ نام‌ «از حرم‌ تا حرم‌» اطلاق‌ شد.

پس‌ از آن‌ پروژه‌‌هاى ديگرى در طى تكميل‌ و توسعه مسجد جمكران‌ انجام‌ گرفت‌: از جمله ‌ساختن‌ مهمانسرايى در سه‌ طبقه‌ و با گنجايش‌ ۸۰۰ زائر كه‌ از آن‌ براى پذيرایی ‌از زائرين‌ در شب‌‌هاى چهارشنبه‌ و جمعه‌ كه‌ زائرين‌ در اين‌ دو روز به‌ صورت‌ هيئت‌ و دستجات گروه‌ به‌ مسجد مشرف‌ مى‌شوند استفاده‌ شود. نمازگزاران‌ در اين‌ شب‌‌ها براى اداى مراسم‌ و زيارت‌ كه‌ شامل‌ دعا و نيايش‌ است‌ حضور مى‌يابند.

از پروژه‌‌هاى ديگر، تأسيس‌ يك‌ مؤسسه انتشاراتى و يك‌ كتابخانه اسلامى است‌ كه‌ براى چاپ‌ و توزيع‌ كتاب‌‌هاى دينى و فرهنگى ايجاد شده‌ است‌. همچنین ايجاد يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ مسجد را در برگيرد. به‌ همين‌ منظور زمين‌‌هاى اطراف‌ مسجد خريدارى شد تا يك‌ ميدان‌ بزرگ‌ كه‌ در آن‌ همه خدمات‌ اساسى فراهم‌ شده‌ باشد ايجاد گردد.

ساختار مسجد‌ جمكران‌

مسجد در زمينى به‌ مساحت‌ ۴۰ هزار مترمربع‌ بنا شده‌ است‌، كه‌ ۲۵ هزار مترمربع‌ از آن‌ به‌ مساحت ‌خود مسجد تعلق‌ دارد و بقيه‌ مساحت‌ صحن‌ را تشكيل‌ مى‌دهد. در سمت‌ شمالى مسجد تالارى ‌وسيع‌ قرار دارد كه‌ سقف‌ آن‌ بر سه‌ ستون‌ سنگى پر نقش‌ و نگار استوار است‌. اين‌ ستون‌‌ها تا ارتفاع‌ ۵/۱ مترى با تزيينات‌ سنگى آراسته‌ شده‌ است‌. اين‌ تالار داراى سه‌ در بزرگ‌ چهار تكه‌اى است‌. قوس‌‌ها، طاق‌‌ها و چارچوب‌‌هاى سمت‌ درها كاشى‌كارى شده‌ است‌ و در ميان‌ تزيينات‌ نام‌ دوازده‌ امام‌ علیهم‌‌السلام نگاشته‌ شده‌ است‌. در دو سمت‌ تالار دو طاق‌ وجود دارد كه‌ به‌ صورت‌ دو جفت‌ كمانى قرار دارند. زائرين‌ براى ورود به‌ داخل‌ تالار بايد از زير اين‌ طاق‌‌ها بگذرند. در دو طرف‌ صحن‌ گل‌‌كارى وجود دارد و در وسط‌ صحن‌ منبع‌ آبى ‌وجود دارد كه‌ آب‌ آن‌ به‌ داخل‌ حوض‌ بزرگى مى‌ريزد. از اين‌ آب‌ براى آبيارى گل‌‌ها و فضاى سبز مسجد جمكران‌ استفاده‌ مى‌شود.

در سمت‌ شرقى صحن‌ تالار وسيعى به‌ طول‌ ۵۱۳ و عرض‌ ۵۴ متر وجود دارد. در مقابل‌ آن ‌زاويه‌اى با مساحت‌ ۱۷ متر قرار دارد كه‌ ديوارهاى آن‌ با آجرهاى منشورى شكل‌ و كاشي‌هاى ‌پرنقش‌ و نگار پوشيده‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ هر نقش‌ و نگار نامى از خداى متعال‌ نوشته‌ شده‌ است‌. در اين‌ تالار پنج‌ در چهار تكه‌اى وجود دارد كه‌ در حاشية‌ اين‌ درها نوشته‌‌هايى با خط‌ ثلث‌ نگاشته ‌شده‌ است‌. در ضلع‌ شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان‌ وجود دارد كه‌ در يكى از اين‌ ايوان‌‌ها سوره ملک به ‌صورتى دايره‌وار روى آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌.

در مقابل‌ در ورودى صحن‌ ايوانى قرار دارد كه‌ ديوار آن‌ با آجر و گچ‌ ساخته‌ شده‌ است‌، در زاويه جنوب‌ شرقى مسجد مناره‌اى كوچك‌ و آجرى وجود دارد، هم‌چنين‌ پلكانى وجود دارد كه‌ منتهى به‌ مقصوره‌اى كه ارتفاع آن ۱۷ مترى قرار دارد كه‌ هم‌زمان‌ با ايوان‌ مدخل‌ ساخته‌ شده‌ است‌. در دو طرف‌ در ورودى ساخته‌ شده‌ است‌. در مسجد اتاق‌‌ها و نيز تالارى بزرگ‌ وجود دارد. تمامى‌ بخش‌‌هاى مسجد با رنگ‌هاى طلائى تزيين‌ شده‌ است‌. در ضلع‌ جنوبى چند منفذ وجود دارد و هر منفذ محرابى پنج‌ ضلعى دارد كه‌ با مقرنس‌‌هاى گچى تزيين‌ شده‌ است‌. و در وسط‌ اين‌ تزيينات‌ كتيبه‌اى با خط‌ ثلث‌ نوشته‌ شده‌ است‌ كه‌ متن‌ آن‌ چنين‌ است‌؛ «هر كس‌ در اين جا نماز بخواند انگار در خانه خدا نماز خوانده‌ است‌».

منابع


برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مسجد_جمکران&oldid=159022»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا
مسابقه از خطبه ۱۱۱ نهج البلاغه